View of The reception of the engravings belonging to Gottfried Bernhard Göz’s Marian series in the monumental painting of the Lvov circle in the 18th century

JANINA DZIK

RECEPCJA GRAFIK Z CYKLU MARYJNEGO GOTTFRIEDA

BERNHARDA GÖZA W MALARSTWIE MONUMENTALNYM

KRGU LWOWSKIEGO W XVIII WIEKU

Znamienn cech rokokowego malarstwa monumentalnego w Rzeczypospolitej

czasów saskich bya inspiracja wzorami ikonogra cznymi i kompozycyjnymi

za-poyczanymi z gra ki autorstwa augsburskich sztycharzy

_{. Wan, inspirujc rol}

odegra cykl rycin o tematyce maryjnej autorstwa augsburskiego malarza, rysownika

i gra ka Gottfrieda Bernharda Göza (Velehrad 1708 – Augsburg 1774). Okrelony

jako Sub tuum praesidium confugimus, wymieniony zosta przez Ericha Guldana

w ikonogra cznym studium Eva und Maria (1966), dziki sugestiom Norberta Lieba

z Monachium, który odkry t rzadk seri

_{. Bya to pierwsza wzmianka w}

litera-turze naukowej o dwunastu gra kach datowanych na ok. poow XVIII stulecia,

przechowywanych w Gra sche Sammlung Städtische Kunstsammlungen und Museen

w Augsburgu. Równie Gertrud Schiller w Ikonographie der christlichen Kunst

(1980) wspominaa o znaczcej roli rycin Göza w niemieckim malarstwie

monu-mentalnym okresu rokoka jako inspiracji programów ikonogra cznych i kompozycji

o tematyce maryjnej, m.in. w polichromiach w kociele para alnym w Sankt Maria

w Niederaschau (Oberbayern)

_{, w kaplicy zamkowej w Neu-Celje (Sowienia)}

_oraz

1 _{Dr JANINA DZIK – historyk sztuki, Kraków; e-mail: nina.dzik@gmail.com}

1 _{J. DZIK, Gra ka dewocyjna braci Klauberów i jej recepcja w monumentalnym malarstwie}

polskim XVIII w., „Rocznik Biblioteki Naukowej PAN i PAU w Krakowie”, 54 (2009), s. 469-480.

2 _{E. GULDAN, Eva und Maria, Graz–Köln 1966, s. 69, 236; S. BEISSEL, Geschichte der}

Ve-rehrung Marias im. 16. und 17. Jahrhundert, Freiburg i. Br. 1910, s. 261; P. EICH, Empfängnis Mariae, unbe eckte, [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, t. V, München 1967, s. 257.

3 _{G. SCHILLER, Ikonographie der christlichen Kunst, t. IV, 2, Gütersloh 1980, s. 176, il. 774.}

4 _{R. TOMINEC, Immaculata in arte slovenica, [w:] Virgo Immaculata. Acta Congressus}

mario-logici-mariani Romae anno 1954 celebrati, vol. XV, Romae 1957, s. 151, przyp. 53; E. GULDAN, Eva und Maria, s. 69, 236.

w Santa Maria in Piedigrotta w Neapolu

_{. Poszczególne ryciny omówione zostay}

przez Rudolfa Wildmosera w opracowaniu monogra cznym powiconym gra cznej

spucinie Gottfrieda Bernharda Göza

_.

Omawiany cykl nalecy do licznych w edytorstwie gra cznym serii o

charak-terze dewocyjnym, skada si ze strony tytuowej i dwunastu sygnowanych scen

ukazujcych oryginalne koncepcje przedstawie maryjnych o charakterze

emblema-tycznym. S one zatytuowane: Niepokalane Poczcie NMP (Conceptio), Narodziny

Marii (Nativitas), Wstpienie Marii do wityni (Praesentatio), Zalubiny Marii i

Jó-zefa (Desponsatio), Zwiastowanie NMP (Annuntiatio), Nawiedzenie Marii (Visitatio),

Oczyszczenie Marii (Puri catio), a nastpnie wizerunków Matki Boskiej Bolesnej

(Passio), Wniebowzicia Marii (Assumptio). Kolejne sceny zwizane s z patronatem

Marii jako Królowej Róaca (Regina SS. Rosary) i Matki Boskiej Szkaplerznej

(Regina SS. Scapulieris), a wreszcie z Jej ordownictwem (Patrocinium).

Przedsta-wienia, opatrzone biblijnym komentarzem, odnosz si do wydarze z ycia Marii,

oraz Jej porednictwa, które upamitniay wita maryjne w kocielnym kalendarzu

liturgicznym. Jest to przykad gra ki maoobrazkowej (o rozmiarach 87 x 133 mm),

w technice miedziorytu, wykonanym oryginaln, eksperymentaln wówczas

tech-nik punktowania, zawierajcej sygnatury C.P.S(aes). M (ai), a u dou G.B. Göz.

Charakterystyczne dla wspomnianego cyklu jest zastosowanie techniki punktowej

i sposobu opracowania kompozycji ze zwart grup postaci na paskim, neutralnym

tle, bez ujcia ich w efektowne architektoniczne ramy. Motyw wysmukych postaci

o drobnych, amicych si szatach ksztatowany jest z subteln delikatnoci i nezj

na podobiestwo amor cznego rokokowego ornamentu. Charakterystyczna jest te

dekoracyjno, fragmentaryczno uj architektury, tworzcych to, z zaznaczeniem

stosownego rekwizytu. Ryciny s, jak przyjmuj badacze twórczoci Göza,

wiadec-twem jego dojrzaego stylu, ksztatujcego si w latach 1737-1740, kiedy utworzy

on „kompani” wydawnicz wraz z brami – Josephem Sebastianem i Johannem

Baptistem Klauberami, dla której uzyska 15 stycznia 1742 r. cesarski przywilej,

odnawiany w latach 1755 i 1766. Od lat czterdziestych XVIII wieku uzyska

sa-modzielno w tworzeniu kompozycji gra cznych. Produkcja rycin

wykonywa-nych technik punktowania, czsto kolorowawykonywa-nych i pozbawiowykonywa-nych ornamentalwykonywa-nych

ram, objta bya przywilejem i cieszya si duym uznaniem. Preferujc technik

miedziorytu punktowego, rozwijajc „freye Manier ohne viereggigte Rähm oder

Fassung des Bildes”, podobnie jak wspóczeni mu William W. Ryland i Francesco

5 _{G.A. GALANTE, Guida sacra della citta di Napoli, Napoli 1872, s. 396; E. GULDAN, Eva und}

Maria, s. 69, 236.

6 _{R. WILDMOSER, Gottfried Bernhard Göz als ausführender Kupferstecher: Untersuchung und}

Bartolozzi, dy do osignicia niezmiernie delikatnych efektów modelunku

_{. Wan}

rol w charakterze inspiracji odegray kompozycje Hendrika Goltziusa i Antoine’a

Watteau. W dowód uznania w 1744 r. obdarzony zosta przez cesarza Karola VII

honorowym tytuem cesarskiego malarza i sztycharza. Krótko potem otrzyma od

cesarzowej Marii Teresy kolejny przywilej (Goldenen Gnadenpfennig)

_.

Na uwag zasuguje kilka przedstawie ze wspomnianej serii o tematyce

ma-ryjnej, z rozbudowan symbolik. Scena pierwsza, zatytuowana Conceptio, ukazuje

upozowan frontalnie Mari, w typie Immaculaty. Stoi Ona na kuli, z lili trzyman

w lewej doni, osaniajc paszczem klczcych pierwszych rodziców – Adama

i Ew. Jest to odmiana tematu Marii jako nowej Ewy, dla której, jak pisa Guldan,

istotnym elementem jest paszcz opiekuczy, oznaczajcy wadz królowej – Pallium

Regina Misericordiae

_{. Ponad ni w obokach widoczny janiejcy trójkt, a w nim}

zstpujce w jasnoci Dziecitko Jezus. W tle zaznaczone ulistnione gazie,

za-pewne w aluzji do drzewa wiadomoci dobrego i zego (il. 1)

_{. Widoczny napis:}

Dominus possedit me in initio. Prov. 8, v.22, jak stwierdza G. Schiller, wiadczy

o utosamieniu Marii z pojciem starotestamentowej Sapientii, i o Jej wyborze przez

Boga w przedwiecznym planie zbawienia

_.

W scenie drugiej – Nativitas, z napisem: Dominare nostri Tu, et Filus tuus. Iudic.

8.v. 22, gówn postaci jest siedzca w. Anna, trzymajca sw córk Mari w

po-staci niemowlcia. Widoczny monogram maryjny wsparty na póksiycu oplecionym

wem na owalnym kartuszu umieszczonym na koysce, to symboliczne oznaczenie

Niepokalanego Poczcia. Powyej ukazane zostay symboliczne znaki o charakterze

trynitarnym – gobica Ducha witego i kotwica – symbol nadziei, oko Boskiej

Opatrznoci i posta dziecka – Syna Boego w promieniach, zstpujcego ku

Ma-rii (il. 2)

_{. Kompozycja w symboliczny sposób uwidaczniaa ide boskiego planu}

zbawienia i wyboru Marii na Matk Syna Boego.

W scenie trzeciej – Praesentatio, z tekstem Placuit oblatio, Gen. 24.v. 18, w.

Anna prowadzi Mari do wityni jerozolimskiej, dokonujc Jej prezentacji

ar-cykapanowi, wypeniajc tym lub zoony po narodzeniu dugo oczekiwanego

dziecka

_{. Jej delikatna dziewczca posta wstpuje po stopniach ku kapanowi}

7 _{K. KRUEL, J. MOTYKA, Francesco Bartolozzi. Ryciny ze zbiorów gra cznych Polskiej}

Aka-demii Nauk w Krakowie, Kraków 1995, s. 16.

8 _{E. ISPHORDING, Goez Gottfrired Bernhard, [w:] Allgemeines Künstler-Lexikon, t. 57, München}

2008, s. 141-142; G. WOECKEL, Goez Gottfrired Bernhard, [w:] Neue Deutsche Biographie , t. VI, Berlin 1964, s. 586.

9 _{E. GULDAN, Eva und Maria, s. 236; P. EICH, Empfängnis..., s. 257.}

10 _{E. GULDAN, Eva und Maria, s. 236.}

11 _{G. SCHILLER, Ikonographie..., s. 176.}

12 _{R. WILDMOSER, Gottfried Bernhard Göz..., s. 210-213.}

w charakterystycznym nakryciu gowy, wycigajcemu do rce w gecie powitania.

Po prawej stronie usytuowana na pierwszym planie sylwetka klczcego Joachima,

tworzca zamknicie zwartej kompozycji. Fragment architektury oraz w tle tablica

dziesiciorga przykaza i wysmuky wiecznik sugeruj wntrze monumentalnej

budowli (il. 3).

Porodku sceny czwartej – Desponsatio, z napisem: Mulieris Bonae Beatus Vir.

Eccli.26.v. 1., widoczne s postaci oblubieców podczas dokonujcych si zalubin

przed kapanem, w tradycji ikonogra cznej dextrarum iunctio. Józef trzymajcy

kwitnc ga wkada piercie na palec Marii, której gowa ozdobiona jest

wian-kiem. Pomidzy nimi na stopniu bogosawicy arcykapan. W tle siedmioramienny

wiecznik i tablica przykaza (il. 4)

_.

W scenie pitej – Annuntiatio, wydarzenie ewangeliczne, podczas którego

doko-nao si Wcielenie, jest nie tylko epizodem z ycia Marii, lecz momentem

przeo-mowym w dziejach i kulminacj zbawczego planu Boga. Rycina podkrela relacj

dwóch postaci – anioa z lili w rozwianych szatach zstpujcego z nieba, oraz

Marii ukazanej podczas modlitwy na klczniku. U szczytu kompozycji gobica

Ducha witego, a w promieniach widoczna maa posta Dziecitka Jezus

zstpu-jca z nieba (il. 5)

_.

W dwunastej scenie, zatytuowanej Patrocinium, Maria prosi o aski za grzesznym

wiatem: Pete Mater mea: neque enim fas est, ut avertam faciem tuam, 3.Reg.2.v. 20

_.

W kompozycji o ksztacie litery S widoczne s unoszce si w obokach postaci

Chrystusa i Marii, która zwraca si do Syna proszc o opiek nad Kocioem (?),

personi kowanym przez posta kobiec wspierajc si na kuli ziemskiej. Maria

ukazana zostaa w lewym pro lu, w rozwianych udrapowanych szatach, z gow

otoczon nimbem z gwiazd, zwrócona ku frontalnie upozowanemu Chrystusowi

w prawej rce trzymajcemu rózgi. Obok widoczna czaszka oraz skrzyowana ko

i miecz symbolizujce kar i zniszczenie (il. 6)

_.

Gottfried B. Göz w swych realizacjach malarskich powtarza omawiane motywy

ikonogra czne. Scena interwencji Matki Boskiej u Chrystusa znana z Patrocinium,

pojawia si na owalnym malowidle w 1748 r. na sklepieniu nawy kocioa

Domini-kanek St. Stefan w Habsthal (Górna Szwabia) z przedstawieniem w. Dominika jako

ordownika przed otarzem odwoujcego si do Matki Boskiej przed Chrystusem

(il. 7)

_{. Patrocinium powtórzone zostao w szkicu Göza i w jego dekoracji}

pre-14 _Tame.

15 _Tame.

16 _{E. GULDAN, Eva und Maria, s. 236.}

17 _{R. WILDMOSER, Gottfried Bernhard Göz..., s. 210-213.}

18 _{E. ISPHORDING, Gottfried Bernhard Göz, 1708-1774. Ein Augsburger Historienmaler des}

zbiterium kocioa sanktuarium Cystersów w Birnau (1748-1750). Przedstawienie

Intercesio Mariae (1748-1750), w bogatym programie mariologicznym wntrza,

stanowio typologiczne odwoanie do ukazanej poniej gównej sceny

przedstawia-jcej Ester przed Ahaswerem, orduprzedstawia-jcej za swym narodem (il. 8)

_.

Cykl gra czny wykorzystywany by w charakterze wzoru dla malowide

zdobi-cych bawarskie sanktuaria maryjne, jak np. Frauenchiemsee, Maria Mitleid Kapelle

oraz Mater Dolorosa Kapelle, z malowidami Balthasara Furtnera (1761). W

deko-racji tej kaplicy zainspirowane rycinami Göza zostay przedstawienia Immaculatae

Conceptio, Nawiedzenie, Narodziny Marii

_{. Maria jako Reparatrix Mundi, Advocata}

nostra, wedug wspomnianego cyklu, wystpuje w kociele w Niederaschau

_{. Dla}

ozdobienia swego gównego dziea – malowide na sklepieniu kocioa

pielgrzym-kowego w Klein Mariazell (1763-1765),

wspomnian seri w charakterze wzoru

wykorzysta równie austriacki malarz Johann Baptist Wenzel Bergl (1718-1789),

ucze Paula Trogera (il. 9)

_.

Nawizania do serii Göza odnale mona te na terenie Sowenii. Tamtejszy

malarz Anton Jožef Lerhinger (Lerchinger) posuy si wspomnianym wzorem

Conceptio dla sceny o bogatej iluzjonistycznej ornamentyce na sklepieniu Grajska

kapela w Novo Celje, datowanej na lata 1758-1763 (?) (il. 10)]

_.

* * *

Gra ki te, nie omówione w dotychczasowych badaniach, znane byy w

rodowi-sku artystów lwowskich czynnych w XVIII wieku i posuyy w charakterze wzoru

dla kompozycji guralnych w malarstwie ciennym. Rycinami tymi posugiwa si

przede wszystkim malarz lwowski Stanisaw Stroiski (1719-1802), w najstarszych

znanych jego malowidach w kociele sanktuarium maryjnym Bernardynów w

Le-ajsku oraz w kociele pw. Ducha witego tego zakonu w Krystynopolu

_.

19 _{E. ISPHORDING, Gottfried Bernhard Göz..., 1997, il. 15, 16.}

20 _{H. BAUER, F. BÜTTNER, B. RUPPRECHT (red.), Corpus der barocken Deckenmalerei in}

Deutsch-land–Bayern: Landkreis Rosenheim, t. 12/ I, München 2007, s. 156-160.

21 _{Tame, t. 12/ II; G. SCHILLER, Ikonographie..., s. 176.}

22 _{E. ISPHORDING, Goez Gottfrired Bernhard, 2008, s. 141-142; W. HAUK, J. THIEDE, Bergl}

Johann Baptist Wenzel, [w:] Allgemeines Künstler-Lexikon, t. 57, s. 393.

23 _{A. CEVC, Anton Jožef Lerhinger, Lubljana 2007, s. 124.}

24 _{J. DZIK, Idea glory kacji Marii w polichromii sklepienia kocioa bernardynów w Leajsku,}

„Biuletyn Historii Sztuki”, 71 (2009), z. 3, s. 281-317; J. DZIK, Ikonogra a polichromii pober-nardyskiego kocioa Ducha witego w Krystynopolu, [w:] M. WRZENIAK (red.), Homo creator et receptor atrium. Ksiga pamitkowa ks. prof. Stanisawowi Kobielusowi o arowana, Warszawa 2010, s. 279-301.

Stanisaw Stroiski kontynuujcy, wraz z Maciejem i Mateuszem Millerami,

prace malarskie po koronacji cudownego obrazu (1757-1758) przy cianach nawy

gównej, wykorzysta wspomnian seri dla kompozycji o tematyce maryjnej w

py-cinach nad arkadami od strony poudniowej

_{. Zapoyczone z rycin Praesentatio}

i Desponsatio sceny guralne Wprowadzenie Marii do wityni i Zalubiny Marii

wkomponowane zostay w wyduon kompozycj pycin z delikatnie zaznaczon

iluzjonistyczn architektur dla stworzenia wraenia wntrza fantazyjnej budowli

(il. 11, 12). W roku nastpnym (1758) Stroiski ukoczy scen na cianie

wschod-niej nawy pn. nad wejciem do kaplicy w. Franciszka z Asyu, oznaczajc j dat

1758, i przedstawiajc spopularyzowan w kocioach zakonu franciszkaskiego

scen ordownictwa Marii w czasie Gniewu Paskiego. Posuy si w tym celu

gra k Patrocinium ukazujc Chrystusa z poredniczc Mari oraz wprowadzajc

postaci zaoycieli zakonów ebraczych – w. Franciszka z Asyu i w. Dominika

(il.13)

_{. W tym samym czasie, tj. w latach 1756-1759, Stanisaw Stroiski}

pod-czas prac przy dekoracji wntrza kocioa Bernardynów w Krystynopolu (obecnie

Czerwonohrad) wykorzysta rycin Nativitas dla kompozycji na sklepieniu aneksu

przylegajcego do nawy gównej

_{. Scena guralna (obecnie zniszczona) wiernie}

przetransponowana z gra cznego oryginau, wkomponowana zostaa w

monumen-taln kompozycj kwadraturow, w podunym przewicie wyodrbnionym pozorn

ram. Postaci wyeksponowane zostay na pitrzcych si schodach (il. 14).

Powysza grupa postaci wiernie powtórzona zostaa w jednym z ostatnich dzie

sdziwego ju artysty na sklepieniu kaplicy w. Anny kocioa Benedyktynek

pw. Trójcy witej na Zasaniu w Przemylu, wykonanych podczas przebudowy

kocioa w latach 1773-1777

_{. Postaci ukazane zostay na tle architektury w}

prze-strzeniach nieba, poród oboków, w których widoczne s symbole Trójcy witej.

Scena ta wczona zostaa w program ikonogra czny kaplicy powicony

Rodzi-cielce Marii (il. 15).

Niemal równolegle z malowidami w kociele Benedyktynek prowadzone byy

prace nad dekoracj wntrza kocioa Franciszkanów konwentualnych pw. w. Marii

Magdaleny w Przemylu. Wedug przekazów archiwalnych, prace nad wykonaniem

25 _{Z. HORNUNG, Stanisaw Stroiski (1719-1802), „Prace Sekcji Historii Sztuki i Kultury}

Towa-rzystwa Naukowego we Lwowie”, 2 (1935), z. 5, s. 54-59; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3 (seria nowa), Województwo rzeszowskie, z. 4, Leajsk, Sokoów Maopolski i okolice, opr. E. nie-yska-Stolotowa i F. Stolot, Warszawa 1989, s. 40, il. 159; J. DZIK, Idea glory kacji..., s. 40, 159.

26 _{Tame, s. XI, 4, g. 157. J. DZIK, Euntes in mundum universum praedicate evangelium.}

Programy ideowe osiemnastowiecznych malowide kocioów zakonnych na ziemiach poudniowo--wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, Kraków 2014, s. 61-90.

27 _{Z. HORNUNG, Stanisaw Stroiski..., s. 62-66; J. DZIK, Ikonogra a polichromii..., s. 279-301.}

28 _{Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10 (seria nowa), Miasto Przemyl, oprac. J. Sito, cz. 1,} Zespoy sakralne, opr. P. Krasny i J. Sito, Warszawa 2004, s. 110-111, g. 120.

malowide trway poczwszy od 1771 r. i kontynuowane byy etapami do roku 1778,

kiedy to 19 lipca odbya si konsekracja kocioa. Byo to dzieo Józefa Rybkiewicza,

nadwornego malarza biskupa przemyskiego Józefa Tadeusza Kierskiego (w czci

prezbiterium, pierwszego przsa nawy zachodniej), oraz lwowianina Antoniego

Winiarskiego (zapewne nawa gówna i pozostae sklepienia nad nawami bocznymi),

wykonane prawdopodobnie na podstawie projektu Stroiskiego

_{. Dla sceny}

Zwia-stowania NMP na sklepieniu prezbiterium malarz posuy si rycin Annuntiatio

w charakterze wzoru (il.16). Byo to nawizanie do starszego rozwizania czci

prezbiterialnej w Krystynopolu autorstwa Stanisawa Stroiskiego

_.

Wspomniana seria augsburska znana bya równie innym malarzom.

Przed-stawienie Niepokalanego Poczcia NMP posuyo za wzór dla wizerunku Marii

w polichromii sklepienia prezbiterium kocioa para alnego pw. w. Wawrzyca

w ókiewce (il. 17)

_{. Byo to malowida wykonane przez malarza Gabriela}

Sa-wiskiego w 1776 r. ozdobiy wntrze nowo wzniesionego kocioa fundacji

To-masza Stamierowskiego, starosty krasnostawskiego, waciciela wsi (il. 18)

_{. Scena}

z Matk Bosk Immaculat oraz klczcymi prarodzicami Adamem i Ew okazaa

si istotna dla dalszych bada. Po raz drugi wykonana zostaa bowiem na cianie

tarczowej nawy gównej kocioa popauliskiego pw. w. Ludwika we Wodawie

(il. 19). Powtórne wykorzystanie tego motywu pozwolio na sformuowanie

istot-nego spostrzeenia Andrzeja Stogi o wykonaniu jej przez Gabriela Sawiskiego

po 1784 r., zapewne po nagej mierci Antoniego (Marcelego) Dobrzyniewskiego

(Dobrzenieckiego, 1731-1780), ucznia Stroiskiego

_.

29 _{Z. HORNUNG, Stanisaw Stroiski..., s. 89-93; J. FRAZIK, Budowniczowie i artyci na usugach}

franciszkanów przemyskich od XVI do XVIII wieku na tle dziejów kocioa i jego wyposaenia, „Biuletyn Historii Sztuki”, 37 (1975), s. 312-334; J. FRAZIK, Budowniczowie i artyci na usugach franciszkanów przemyskich od XVIII wieku, [w:] M. DUTEK, J. KOWALCZYK (red.), Sztuka Przemyla i ziemi przemyskiej. Zbiór studiów, Przemyl–Warszawa 2004, s. 117-141.

30 _{Z. HORNUNG, Uwagi w sprawie autorstwa polichromii ciennej kocioa oo. Franciszkanów}

w Przemylu, Teka Konserwatorska. Polska poudniowo-wschodnia, t. II, Rzeszów 1985, s. 213-222, a szczeg. 213-215.

31 _{W. SMOSARSKI, Malowida cienne Gabriela Sawiskiego w kociele para alnym pod}

we-zwaniem w. Wawrzyca w ókiewce, (praca magisterska napisana pod kier. prof. Antoniego Ma-liskiego, KUL), Lublin 1968.

32 _{Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, Woj. lubelskie, oprac. R. Brykowski i E. Rowiska,} z. 8, Powiat krasnostawski, Warszawa 1964, s. 79, g. 73; zob. równie A. STOGA, Quadratura w malarstwie polskim XVIII w. Malowida na sklepieniach, „Biuletyn Historii Sztuki”, 42 (1980), s. 365-376; M. SZYNDLAREWICZ, Gabriel Sawiski – malarz fresków i obrazów. Uwagi wstpne, [w:] A. BETLEJ, K. BRZEZINA, P. OSZCZANOWSKI (red.), Midzy Wrocawiem a Lwowem. Sztuka na lsku, Maopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowoytnych, Wrocaw 2011, s. 349-358.

33 _{Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, Woj. lubelskie, z. 18, Pow. wodawski, oprac.} J. Rutkowska i E. Smulikowska, Warszawa 1975; H. SOBIESZCZUK, Malowida cienne w kociele popauliskim we Wodawie, „Roczniki Humanistyczne”, 6 (1957), s. 271-281; A. STOGA, Marceli

Omówione powyej relacje wiadcz o wpywach gra ki augsburskiej, wiodcej

prym w ówczesnym edytorstwie Europy, na malarstwo polskie XVIII wieku. Ryciny,

reprezentujce wówczas nowatorski charakter rozwiza kompozycyjnych ze

wzgl-du na styl, technik i oryginalne ujcie konwencjonalnego religijnego tematu stay si

znaczcymi inspiracjami. Szczególnie cenione byy ryciny mistrzów rokoka – braci

Josepha Sebastiana i Johanna Baptista Klauberów, Martina Engelbrechta, Johanna

Georga Bergmüllera. Zapoyczone sceny i motywy wykorzystywane zostay w

ró-nych kontekstach tematyczró-nych kompozycji religijró-nych, szczególnie przez Stanisawa

Stroiskiego, który prawdopodobnie posugiwa si nimi w charakterze inspiracji ju

w dekoracji kocioa para alnego pw. Matki Boskiej nienej w latach 1750-1751

(odnotowane jako Zwiastowanie, Nawiedzenie, Zalubiny Marii ze w. Józefem)

_.

Stanowiy one cz bogatego w mariologiczne treci programu ikonogra cznego

malowide

_{. Cykl ten w Polsce pojawi si zapewne ok. 1750 r., a wic wkrótce po}

edycji, fakt ten potwierdza oywione kontakty artystycznego rodowiska lwowskiego

z Augsburgiem. Omawiane seria gra czna stanowi swoisty przykad „wdrówki

i repetycji motywu” w osiemnastowiecznym malarstwie na obszarach aciskiego

universum. Szczególnie byy one wykorzystywane, co potwierdzaj przykady, dla

dekoracji wntrz sanktuariów maryjnych.

Stanisaw Stroiski, niezwykle aktywny malarz rodowiska lwowskiego,

wyka-zujcy si sprawnoci i swobod pdzla, stosujc efektowne rozwizania

kwadra-turowe, porednio poprzez wzory gra czne, zna zdobycze europejskiego malarstwa

ciennego

_{. Dlatego upadaj hipotezy o woskiej edukacji malarza. Podobnie czynia}

kolejna generacja malarzy. Adaptacja zagranicznych wzorów gra cznych decydowaa

o poziomie szczególnie sabszych artystycznie peryferyjnych regionów.

Dobrzeniewski – zagadkowy malarz z Wodawy i czeszyc, „Biuletyn Historii Sztuki”, 34 (1972), s. 341-345.

34 _{F. OBESKI, Opisy obrazów znajdujcych si w kocioach miasta Lwowa, „Dodatek}

Tygo-dniowy do Gazety Lwowskiej”, 2 (1852), s. 126-127; Z. HORNUNG, Stanisaw Stroiski..., s. 51-52; J.K. OSTROWSKI, Koció para alny p.w. Matki Boskiej nienej, [w:] Kocioy i klasztory rzym-skokatolickie dawnego województwa ruskiego. Materiay do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Kocioy i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego, t. XIX, cz. 1, oprac. J. Adamski [et al.], Kraków 2011, s. 38.

35 _{J.K. OSTROWSKI, Koció..., s. 38.}

36 _{J. DARANOWSKA-UKASZEWSKA, Stroiski Stanisaw, [w:] Polski Sownik Biogra czny, t. XLIV,}

BIBLIOGRAFIA

BAUER H., BÜTTNER F., RUPPRECHT B. (red.), Corpus der barocken Deckenmalerei in Deutschland – Bayern: Landkreis Rosenheim, t. 12/ I i II, München 2007.

BEISSEL S., Geschichte der Verehrung Marias im. 16. und. 17. Jahrhundert, Freiburg i. Br. 1910. CEVC A., Anton Jožef Lerhinger, Lubljana 2007.

DARANOWSKA-UKASZEWSKA J., Stroiski Stanisaw, [w:] Polski Sownik Biogra czny, t. XLIV, 2006/2007.

DZIK J., Gra ka dewocyjna braci Klauberów i jej recepcja w monumentalnym malarstwie polskim XVIII w., „Rocznik Biblioteki Naukowej PAN i PAU w Krakowie”, 54 (2009).

DZIK J., Idea glory kacji Marii w polichromii sklepienia kocioa bernardynów w Leajsku, „Biu-letyn Historii Sztuki”, 71 (2009), z. 3.

DZIK J., Ikonogra a polichromii pobernardyskiego kocioa Ducha witego w Krystynopolu, [w:] M. WRZENIAK (red.), Homo creator et receptor atrium. Ksiga pamitkowa ks. prof. Stanisawowi Kobielusowi o arowana, Warszawa 2010.

EICH P., Empfängnis Mariae, unbe eckte, [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, t. V, München 1967.

FRAZIK J., Budowniczowie i artyci na usugach franciszkanów przemyskich od XVI do XVIII wieku na tle dziejów kocioa i jego wyposaenia, „Biuletyn Historii Sztuki”, 37 (1975).

FRAZIK J., Budowniczowie i artyci na usugach franciszkanów przemyskich od XVIII wieku, [w:] M. DUTEK, J. KOWALCZYK (red.), Sztuka Przemyla i ziemi przemyskiej. Zbiór studiów, Przemyl–Warszawa 2004.

GALANTE G.A., Guida sacra della citta di Napoli, Napoli 1872. GULDAN E., Eva und Maria, Graz–Köln 1966.

HAUK W., THIEDE J., Bergl Johann Baptist Wenzel, [w:] Allgemeines Künstler-Lexikon, t. 57, Mün-chen 2008.

HORNUNG Z., Stanisaw Stroiski (1719-1802), „Prace Sekcji Historii Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego we Lwowie”, 2 (1935), z. 5.

HORNUNG Z., Uwagi w sprawie autorstwa polichromii ciennej kocioa oo. Franciszkanów w Prze-mylu, Teka Konserwatorska. Polska poudniowo-wschodnia, t. II, Rzeszów 1985.

ISPHORDING E., Gottfried Bernhard Göz, 1708-1774. Ein Augsburger Historienmaler des Rokoko und seine Fresken, Weissenhorn 1997.

ISPHORDING E., Goez Gottfrired Bernhard, [w:] Allgemeines Künstler-Lexikon, t. 57, München 2008. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, opr. R. Brykowski i E. Rowiska, z. 8, Powiat

krasno-stawski, Warszawa 1964.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, Woj. lubelskie, z. 18, Pow. wodawski, opr. J. Rutkowska i E. Smulikowska, Warszawa 1975.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3 (seria nowa), Województwo rzeszowskie, z. 4, Leajsk, Sokoów Maopolski i okolice, opr. E. nieyska-Stolotowa i F. Stolot, Warszawa 1989. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10 (seria nowa), Miasto Przemyl, opr. J. Sito, cz. 1, Zespoy

sakralne, opr. P. Krasny i J. Sito, Warszawa 2004.

KRUEL K., MOTYKA J., Francesco Bartolozzi. Ryciny ze zbiorów gra cznych Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Kraków 1995.

OBESKI F., Opisy obrazów znajdujcych si w kocioach miasta Lwowa, „Dodatek Tygodniowy do Gazety Lwowskiej”, 2 (1852).

OSTROWSKI J.K., Koció para alny p.w. Matki Boskiej nienej, [w:] Kocioy i klasztory rzymsko-katolickie dawnego województwa ruskiego, Materiay do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Kocioy i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego, t. XIX, cz. 1, opr. Jakub Adamski [et al.], Kraków 2011.

POKLEWSKI J., Koció i klasztor pobernardyski w Zamartem k. Chojnic, Teka Komisji Historii Sztuki 4 (1968) (Toru).

SCHILLER G., Ikonographie der christlichen Kunst, t. IV, 2, Gütersloh 1980.

SOBIESZCZUK H., Malowida cienne w kociele popauliskim we Wodawie, „Roczniki Humani-styczne” 6 (1957).

STOGA A., Marceli Dobrzeniewski – zagadkowy malarz z Wodawy i czeszyc, BHS 34 (1972). STOGA A., Quadratura w malarstwie polskim XVIII w. Malowida na sklepieniach, BHS 42 (1980). STOGA A., Malarstwo cienne na Warmii w XVIII w. i jego oddziaywanie, [w:] Sztuka 1. po. XVIII

wieku. Materiay sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Rzeszów 1978, Warszawa 1981. STOGA A., Iluzjonistyczne sklepienie w kociele w Klesztowie, [w:] K. MAJEWSKI (red.), W krgu

bada nad sztuk polsk. Studia z historii sztuki i kultury, Lublin 1983.

SZYNDLAREWICZ M., Gabriel Sawiski – malarz fresków i obrazów. Uwagi wstpne, [w:] A. BE-TLEJ, K. BRZEZINA, P. OSZCZANOWSKI (red.), Midzy Wrocawiem a Lwowem. Sztuka na lsku, Maopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowoytnych, Wrocaw 2011.

TOMINEC R., Immaculata in arte slovenica, [w:] Virgo Immaculata. Acta Congresssus mariologici--mariani Romae anno 1954 celebrati, vol. XV, Romae 1957.

WILDMOSER R., Gottfried Bernhard Göz als ausführender Kupferstecher: Untersuchung und Katalog der Werke, Augsburg 1984-85.

WOECKEL G., Goez Gottfrired Bernhard, [w:] Neue Deutsche Biographie, t. VI, Berlin 1964.

SPIS ILUSTRACJI

1. Conceptio, rycina z serii ycie Marii, ok. 1750, Gottfried Bernhard Göz, reprod.: E. Guldan, Eva und Maria, Graz–Köln 1966

2. Nativitas, rycina z serii ycie Marii, ok. 1750, Gottfried Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv, Gra sche Sammlungen Stadt Augsburg, Kunstsammlungen und Museen, Augsburg

3. Presentatio, rycina z serii ycie Marii, ok. 1750, Gottfried BernhardGöz, reprod.: Wildmoser, Gottfried Bernhard Göz..., il. 37

4. Patrocinium, rycina z serii ycie Marii, ok. 1750, Gottfried Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv, Gra sche Sammlungen Stadt Augsburg, Kunstsammlungen und Museen, Augsburg

5. Annuntiatio, rycina z serii ycie Marii, ok. 1750, Gottfried Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv, Gra sche Sammlungen Stadt Augsburg, Kunstsammlungen und Museen, Augsburg

6. Patrocinium, rycina z serii ycie Marii, ok. 1750, Gottfried Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv, Gra sche Sammlungen Stadt Augsburg, Kunstsammlungen und Museen, Augsburg

7. Wstawiennictwo w. Dominika, 1748, Gottfried Bernhard Göz, malowido na sklepieniu nawy kocioa Dominikanek St. Stefan w Habsthal

8. Intercessio Mariae, 1748-1750, Gottfried Bernhard Göz, malowido na sklepieniu kocioa pielgrzymkowego w Birnau

9. Zalubiny Marii, 1763-1765, Johann Baptist Wenzel Bergl, malowido na sklepieniu kocioa w Klein Mariazell

10. Niepokalane Poczcie NMP, 1758-1763, Anton Jožef Lerhinger (Lerchinger), malowido na sklepieniu Grajska kapela w Novo Celje

11. Wstpienie Marii do wityni (fragment), 1757, Stanisaw Stroiski, malowido cienne w nawie gównej kocioa Bernardynów w Leajsku

12. Zalubiny NMP (fragment), 1757, Stanisaw Stroiski, malowido cienne w nawie gównej kocioa Bernardynów w Leajsku

13. Wstawiennictwo podczas Gniewu Paskiego, 1758, Stanisaw Stroiski, malowido w nawie bocznej kocioa Bernardynów w Leajsku

14. w. Anna, 1758, Stanisaw Stroiski, malowido na sklepieniu kocioa Bernardynów w Kry-stynopolu

15. Adoracja Trójcy witej przez w. Ann z ma Mari, 1773-1777, Stanisaw Stroiski, malo-wido na sklepieniu kaplicy w. Anny kocioa Benedyktynek w Przemylu

16. Zwiastowanie NMP, 1771-1777, J. Rybkiewicz, malowido na sklepieniu prezbiterium kocioa Franciszkanów konwentualnych w Przemylu

17. Niepokalanie Poczcie NMP, ok. 1776, Gabriel Sawiski, malowido na sklepieniu prezbiterium kocioa para alnego w ókiewce

18. Niepokalane Poczcie NMP, po 1784 r., Gabriel Sawiski, malowido w nawie gównej kocioa Pijarów we Wodawie

RECEPCJA GRAFIK Z CYKLU MARYJNEGO GOTTFRIEDA BERNHARDA GÖZA W MALARSTWIE MONUMENTALNYM KRGU LWOWSKIEGO W XVIII WIEKU

S t r e s z c z e n i e

Inspirujc rol dla malarstwa monumentalnego okresu rokoka w Rzeczypospolitej czasów saskich odegra cykl gra czny dedykowany Matce Boskiej, okrelony jako Sub tuum praesidium confugimus, autorstwa Gottfrieda Bernharda Göza (1708-1774). Cykl gra k o charakterze dewocyj-nym wykonanych technik punktow przedstawia dwanacie sygnowanych scen maryjnych: Niepo-kalane Poczcie NMP, Narodziny Marii, Wstpienie Marii do wityni, Zalubiny Marii i Józefa, Zwiastowanie NMP, Nawiedzenie Marii, Oczyszczenie Marii, a nastpnie wizerunków Matki Boskiej Bolesnej, Wniebowzicie Marii. Kolejne sceny zwizane s z patronatem Marii – jako Królowej Róaca i Matki Boskiej Szkaplerznej, a wreszcie Jej ordownictwa. Ryciny, jak przyjmuj badacze twórczoci Göza, s wiadectwem jego dojrzaego stylu, ksztatujcego si w latach 1737-1740, kiedy utworzy on „kompani” wydawnicz wraz z brami Josephem Sebastianem i Johannem Baptistem Klauberami. Motywy wystpujce w serii wielokrotnie wykorzystywa w kompozycjach freskowych, np. na sklepieniu nawy kocioa dominikanek St. Stefan w Habsthal (1748; Górna Szwabia), w szkicu i malowidle Göza dla sanktuarium cystersów w Birnau (1748-1750). Motywy te znajdoway si równie w w bawarskich sanktuariach maryjnych, jak np. Frauenchiemsee, Ma-ria Mitleid Kapelle oraz Mater Dolorosa Kapelle, z malowidami Balthasara Furtnera (1761), oraz w kociele w Niederaschau i w Klein Mariazell (1763-1765). Nawizania do wspomnianej serii odnale mona te na terenie Sowenii – na sklepieniu Grajska kapela w Novo Celje (1758-1763).

Gra ki te znane byy w krgu artystów lwowskich czynnych w XVIII wieku i posuyy w cha-rakterze wzoru dla licznych kompozycji guralnych. Posugiwa si nimi przede wszystkim malarz lwowski Stanisaw Stroiski (1719-1802) dla dekoracji m.in. wntrza sanktuarium maryjnego Ber-nardynów w Leajsku, w kociele BerBer-nardynów pw. Ducha witego w Krystynopolu (1756-1759; obecnie Czerwonohrad, Ukraina) oraz w dekoracji kaplicy w. Anny kocioa Benedyktynek Trójcy witej w Przemylu. Z cyklu rycin korzysta równie malarz Gabriel Sawiskiego w dekoracji prezbiterium kocioa para alnego pw. w. Wawrzyca w ókiewce oraz na sklepieniu kocioa Paulinów pw. w. Ludwika we Wodawie.

Ryciny s znaczcymi dla polskiego malarstwa wzorami ze wzgldu na styl, technik i orygi-nalne ujcie konwencjoorygi-nalnego religijnego tematu.

THE RECEPTION OF THE ENGRAVINGS BELONGING TO GOTTFRIED BERNHARD GÖZ’S MARIAN SERIES IN THE MONUMENTAL PAINTING OF THE LVOV CIRCLE

IN THE 18TH _CENTURY

S u m m a r y

The graphic series dedicated to the Mother of God, de ned as Sub tuum praesidium confugimus, by Gottfried Bernhard Göz (1708-1774) was an inspiration for the monumental painting of the Ro-coco period in Poland in the times of the Saxon kings. The series of engravings with a devotional character made by the stipple engraving technique presents twelve signed Marian scenes: the Immac-ulate Conception of the Blessed Virgin Mary, the Birth of the Blessed Virgin Mary, the Presentation of Mary, the Marriage of Mary and Joseph, the Annunciation, the Visitation, the Puri cation, and then images of Our Lady of Sorrows, Assumption of Mary. The next scenes are connected with Mary’s patronage – as the Queen of the Rosary and with her intercession. The prints, as researchers of Göz’s work assume, prove his mature style that was shaped in the years 1737-1740, when he formed a publishing “company” together with the Klauber brothers, Joseph Sebastian and Johann Baptist. He used the motifs occurring in the series many times e.g. on the vault of the nave in the Dominican sisters St Stefan Church in Habsthal (1748; Upper Swabia), in the sketch and painting for the Cistercians Monastery in Birnau (1748-1750). These motifs were also found in Bavarian Marian sanctuaries, e.g. Frauenchiemsee, Maria Mitleid Kapelle and Mater Dolorosa Kapelle with paintings by Balthasar Furtner (1761) and in the church in Niederaschau and in Klein Mariazell (1763-1765). References to the series may also be found in the area of Slovenia – on the vault of Grajska kapela in Novo Celje (1758-1763).

The prints were known to the circle of Lvov artists active in the 18th _{century and they were}

used as models for numerous gural compositions. First of all the Lvov painter Stanisaw Stroiski (1719-1802) used them for the decorations, among others, of the interior of the Franciscan Marian sanctuary in Leajsk, in the Franciscan Holy Spirit Church in Krystynopol (1756-1759 (now it is Chervonohrad in the Ukraine), and in the decoration of the St Anna Chapel in the Holy Trinity Benedictine Church in Przemyl. The series of prints was also used by the painter Gabriel Sawiski in the decoration of the chancel in the St Lawrence Parish Church in ókiewka and on the vault of the Pauline St Louis Church in Wodawa.

The engravings are a signi cant model for Polish painting because of their style, technique and an original approach to a conventional religious subject.

1.

Conceptio

, rycina z serii

ycie Marii

, ok. 1750,

Gottfried Bernhard Göz, reprod.: E. Guldan,

Eva und Maria , Graz–Köln 1966 2. Nativitas , rycina z serii ycie Marii , ok. 1750, Gottfried

Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv

, Gra

sche

Sammlungen

Stadt

Augsbur

g, Kunstsammlungen und Museen,

Augsbur

3. Pr esentatio , rycina z serii ycie Marii , ok. 1750,

Gottfried BernhardGöz, reprod.:

W ildmoser , Gottfried Bernhar d Göz..., il. 37 4. Patr ocinium , rycina z serii ycie Marii , ok. 1750,

Gottfried Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv

, Gra sche Sammlungen Stadt Augsbur g, Kunstsammlungen und Museen, Augsbur g

5.

Annuntiatio

, rycina z serii

ycie Marii

, ok. 1750,

Gottfried Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv

, Gra sche Sammlungen Stadt Augsbur g, Kunstsammlungen und Museen, Augsbur g 6. Patr ocinium , rycina z serii ycie Marii , ok. 1750,

Gottfried Bernhard Göz, reprod.: Fotoarchiv

, Gra sche Sammlungen Stadt Augsbur g, Kunstsammlungen und Museen, Augsbur g

7. Wstawiennictwo w. Dominika, 1748, Gottfried Bernhard Göz, malowido na sklepieniu nawy kocioa Dominikanek St. Stefan w Habsthal

8

. Inter

cessio Mariae

9. Zalubiny Marii, 1763-1765, Johann Baptist Wenzel Bergl, malowido na sklepieniu kocioa w Klein Mariazell

10. Niepokalane Poczcie NMP, 1758-1763, Anton Jožef Lerhinger (Lerchinger), malowido na sklepieniu Grajska kapela w Novo Celje

11. Wstpienie Marii do wityni (fragment), 1757, Stanisaw Stroiski, malowido cienne w nawie gównej kocioa Bernardynów w Leajsku

12. Zalubiny NMP (fragment), 1757, Stanisaw Stroiski, malowido cienne w nawie gównej kocioa Bernardynów

13. Wstawiennictwo podczas Gniewu Paskiego, 1758, Stanisaw Stroiski, malowido w nawie bocznej kocioa Bernardynów w Leajsku

14. w. Anna, 1758, Stanisaw Stroiski, malowido na sklepieniu kocioa Bernardynów w Krystynopolu

15. Adoracja Trójcy witej przez w. Ann z ma Mari, 1773-1777, Stanisaw Stroiski, malowido na sklepieniu kaplicy w. Anny kocioa Benedyktynek w Przemylu

16. Zwiastowanie NMP, 1771-1777, J. Rybkiewicz, malowido na sklepieniu prezbiterium kocioa Franciszkanów konwentualnych w Przemylu

17. Niepokalanie Poczcie NMP, ok. 1776, Gabriel Sawiski, malowido na sklepieniu prezbiterium kocioa para alnego w ókiewce

18. Niepokalane Poczcie NMP, po 1784 r., Gabriel Sawiski, malowido w nawie gównej kocioa Pijarów we Wodawie