PRZEMYSŁAW NEHRING *
CZY RETORYKA MO E POMÓC
W MONASTYCZNYM NAWRÓCENIU?
PRZYPADEK HILAREGO, BISKUPA ARLES
Recenzent napisanej przeze mnie przed laty ksi%#ki po"wi!conej retorycz-nej strukturze najwcze"niejszych łaci&skich #ywotów "wi!tych napisał, #e jest ona swoist% odpowiedzi% na apel nie#yj%cej ju# wtedy prof. Leokadii Małunowiczówny, aby badacze szeroko rozumianej kultury pó'nej staro#yt-no"ci podejmowali szczegółowe studia nad wzajemnym stosunkiem i od-działywaniem na siebie kultury grecko-rzymskiej i chrze"cija&stwa1. Cho-cia# nie nawi%zywałem, przynajmniej "wiadomie, w tamtej pracy do tez pre-zentowanych w naukowych publikacjach prof. Małunowiczówny, to jednak bez w%tpienia moje postrzeganie literatury wczesnochrze"cija&skiej ukształ-towało si! w klimacie, który wile&ska szkoła filologiczna zaszczepiła zarów-no na moim macierzystym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, jak i bliskim mi równie# Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Publikacja tomu dla uczczenia setnych urodzin prof. Małunowiczówny jest dobr% oka-zj%, by tym razem całkiem ju# "wiadomie, odda$ hołd badaczce, która nale-#ała w Polsce do pionierów traktowania pi"miennictwa wczesnochrze"cija&-skiego jako pełnoprawnej tradycji literackiej grecko-rzymwczesnochrze"cija&-skiego antyku2.
*
Dr hab. PRZEMYSŁAW NEHRING, prof. UMK – Katedra Filologii Klasycznej UMK; adres do korespondencji – e-mail: nehringp@umk.pl
1 P. N e h r i n g, Topika wczesnych łaci&skich #ywotów "wi!tych (od Vita Antonii do Vita
Augustini), Toru&: Wydawnictwo UMK 1999; rec. J. F i g i e l, „Vox Patrum” 36-37 (1999),
s. 544-548 – zob. s. 547.
2 Por. np. L. M a ł u n o w i c z, Stosunek wczesnego chrze"cija&stwa do kultury klasycznej,
Południowa Galia była w IV i V wieku miejscem, gdzie kultura chrze"ci-ja&ska, ł%cznie z literatur%, rozwijała si! bardzo dynamicznie. Ju# w pierw-szej połowie IV wieku działał tu wybitny pisarz ko"cielny Hilary z Poitiers (ok. 315-367), a w kolejnych dziesi!cioleciach pojawiło si! tu jeszcze wielu autorów, którzy pozostawili po sobie interesuj%c% spu"cizn! zarówno pod wzgl!dem literackim, jak i ideowym. Tutaj te#, w drugiej połowie tego stulecia, zacz!ły powstawa$ pierwsze klasztorne fundacje, którym patrono-wał "w. Marcin z Tours, a od pocz%tku wieku V doszło do prawdziwego ju# rozkwitu tej formy #ycia. Niew%tpliwie przyczynili si! do tego tacy pisarze aktywnie j% propaguj%cy, jak Jan Kasjan (ok. 360-435), który starał si! przeszczepi$ na galijski grunt wschodnie ideały monastyczne, czy Sulpicjusz Sewer (ok. 353-423), autor całego szeregu pism po"wi!conych "w. Marci-nowi. Z Galii pochodził i tam te# odebrał swoje znakomite wykształcenie inny pionier zachodniego monastycyzmu, Paulin z Noli (353-431). Co praw-da on sam zało#ył wspólnot! mnisz% w praw-dalekiej Kampanii, to jednak całe #ycie utrzymywał "cisłe kontakty ze "rodowiskiem galijskim, a jego wpływ na rozbudzenie fascynacji monastycyzmem u Sulpicjusza Sewera jest ogrom-ny. Warto w ko&cu wspomnie$ cał% grup! autorów zwi%zanych z mniszym "rodowiskiem z wyspy Lérins.
Z drugiej strony to wła"nie w Galii swój rozkwit prze#ywały w IV wieku szkoły retoryczne, które nauczały według niemal niezmienionego od kilku wieków programu nauczania. Sławny na całym łaci&skim Zachodzie był o"rodek retoryczny w Burdigali. Zarówno samo miasto, jak i pracuj%cych w nim profesorów opiewał w poetycki sposób Auzoniusz (ok. 310-393). Tam te# odebrał swe wykształcenie najwybitniejszy w schyłkowym okresie tradycyjnej poga&skiej kultury retor – Aureliusz Symmachus (ok. 345-405), ale te# jeden z najwybitniejszych poetów wczesnochrze"cija&skich – wspom-niany ju# Paulin z Noli. Pr!#ne #ycie intelektualne toczyło si! w co najmniej kilku innych miastach Galii, a rodz%ca si! wówczas chrze"cija&ska literatura monastyczna bez w%tpienia czerpała z tego retorycznego zaplecza pełnymi gar"ciami3. Co prawda w wyniku barbarzy&skich najazdów z pocz%tków V wieku wi!kszo"$ galijskich szkół municypalnych i bibliotek została znisz-czona i ten pr!#nie działaj%cy system edukacyjny nie wrócił ju# nigdy do swej "wietno"ci, to jednak mocne "lady klasycznego wykształcenia, przy-najmniej w dziedzinie retoryki, wida$ u tak pó'nych autorów pochodz%cych
3 Dobre studium na temat ówczesnej kultury i #ycia literackiego w Galli zob. J. S t y k a,
z tego regionu, jak #yj%cy w II połowie V wieku Honorat z Marsylii, autor kluczowego dla tego artykułu ywotu "w. Hilarego, czy jeszcze pó'niejszy pisarz-kaznodzieja Cezary z Arles (ok. 470-543).
Jednym z najbardziej charakterystycznych dla literatury monastycznej nurtów było pisarstwo hagiograficzne. Autorzy najwcze"niejszych łaci&skich #ywotów "wi!tych, dotyczy to oczywi"cie tak#e "rodowisk zwi%zanych z Ga-li%, dbali o perswazyjn% skuteczno"$ swoich utworów, zarówno w ich cha-rakterze pochwalnym, jak i doradczym. Wykorzystywali do tego cał% gam! retorycznych "rodków, które poznali bezpo"rednio w szkole lub po"rednio na podstawie własnych lektur. Najcz!"ciej mamy tu do czynienia z odpowied-nio rozplanowan% struktur% retoryczn% #ywotu, w ramach której kolejne jego partie spełniaj% charakterystyczne funkcje – od wst!pu przez cz!"$ narra-cyjn%, argumentacyjn% a# do zako&czenia4. W wielu przypadkach autorzy deklaratywnie od#egnuj% si! od retoryki, co nie przeszkadza im oczywi"cie si!ga$ do jej perswazyjnego arsenału5. O wiele rzadziej zdarza si!, #e wprost przyznaj% si! oni nie tylko do znajomo"ci retorycznych prawideł, ale bez skr!powania si! nimi posługuj%. Do rzadko"ci te# nale#y stosowanie w #y-wocie "wi!tego technicznej terminologii czerpanej wprost z podr!czników wymowy. Zupełnie wyj%tkowo natomiast postrzega$ trzeba sytuacj!, gdy hagiograf przedstawia protagonist! swego utworu jako sprawnego retora, któremu oratorskie kompetencje pomogły w podj!ciu najwa#niejszej #yciowej decyzji, czyli przyj!ciu monastycznego chrze"cija&skiego sposobu #ycia. Z tak% swoist% aprecjacj% antycznej retoryki w chrze"cija&skim dyskursie mamy do czynienia w ywocie "w. Hilarego, biskupa Arles6, napisanym prawdopodobnie przez Honorata z Marsylii. Bohater tego utworu, #yj%cy w la-tach ok. 401-449, był jedn% z wa#niejszych postaci Ko"cioła galijskiego po-cz%tków V wieku. Nie tylko przyczynił si! do ugruntowania modelu biskupa, którego autorytet opierał si! w du#ej mierze na ascetycznym sposobie #ycia, ale te# miał odwag! przeciwstawi$ si! polityce Leona Wielkiego, mocno wówczas forsuj%cego ide! prymatu biskupa Rzymu nad Gali%7.
4 Szeroko na ten temat zob. N e h r i n g, Topika wczesnych łaci&skich #ywotów "wi!tych, passim. 5 Por. tam#e, s. 28-29.
6 H o n o r a t d e M a r s e i l l e, La Vie d’Hailaire d’Arles, éd. P.-A. Jacob, (Sources
Chré-tiennes 404), Paris 1995; polski przekład w: H i l a r y z A r l e s, Kazanie o #yciu "w. Honorata;
Honorat z Marsylii, ywot "w. Hilarego, biskupa Arles, przeł. P. Nehring, B. Bibik, wst!p i
ko-mentarz P. Nehring, ((ródła Monastyczne 48), Kraków 2009, s. 107-153 – dalej cytuj! jako VH.
7 O #yciu i dokonaniach Hilarego zob. P. N e h r i n g, Wst!p, w: H i l a r y z A r l e s,
Kwestia autorstwa ywotu "w. Hilarego i dokładnej daty jego powstania pozostaje dyskusyjna. Wspomnian% tu wy#ej atrybucj! zawdzi!czamy Pseudo-Gennadiuszowi, który tak% informacj! zamie"cił w kontynuacji Hie-ronimowego leksykonu De viris illustribus. Na ogół te# przyjmuje si! j% w literaturze przedmiotu za wiarygodn%. O samym Honoracie, biskupie Marsylii, zasiadaj%cym na tronie tamtejszego Ko"cioła za papie#a Gelaz-jusza I (492-496), wiemy bardzo mało. Aluzje historyczne, a tak#e obecne w tym utworze nawi%zania do debaty na temat łaski, jaka przetoczyła si! przez galijski Ko"ciół, pozwalaj% przypuszcza$, #e pismo to powstało pod koniec lat siedemdziesi%tych V wieku8.
Autor tego tekstu "wietnie znał hagiograficzn% konwencj!, bo jednym z podstawowych 'ródeł, jakie wykorzystał, a nawet w swoim utworze cyto-wał, było Kazanie o #yciu "w. Honorata9, napisane i wygłoszone przez prota-gonist! jego utworu, czyli "w. Hilarego, na cze"$ fundatora wspólnoty mona-stycznej z Lérins, pó'niejszego biskupa i jego poprzednika na stolicy w Arles. Dysponował wi!c formalnym wzorem, według którego miał opowiada$ o "wi!-tym, by z jednej strony ukaza$ jego godn% najwy#szego podziwu i pochwały postaw!, a z drugiej – skutecznie zach!ci$ do jego na"ladowania. Zale#no"$ od Kazania o #yciu "w. Honorata wida$ tu zarówno w sferze kompozycyjnej, jak i w opracowaniu konkretnych detali literackich i retorycznych obecnych w ywocie "w. Hilarego. Obydwa utwory nawi%zuj% w swej budowie, z jed-nej strony, do hagiograficznego typu #ywotu mnicha-biskupa, który pojawił si! w zachodniej literaturze chrze"cija&skiej wraz z ywotem "w. Marcina
z Tours, napisanym przez Sulpicjusza Sewera, a z drugiej – do tradycyjnej
rzymskiej laudatio funebris. W obydwu te# rozpozna$ mo#na rodzaj kon-centrycznej kompozycji, w której wokół centralnej dla ka#dego z nich partii (w Kazaniu o #yciu "w. Honorata jest to opowiadanie o działalno"ci "wi!-tego na wyspie Lérins, a w ywocie "w. Hilarego o biskupiej aktywno"ci protagonisty utworu) znajduj% si!, symetrycznie zaplanowane, cz%stki narra-cyjne, w których autorzy relacjonuj% w chronologicznym porz%dku inne wy-darzenia z #ycia "wi!tych. Na skrajnych miejscach tej struktury obserwu-jemy dobrze, z retorycznego punktu widzenia, przemy"lane i uło#one wst!py i epilogi10.
8 Szerzej na temat autorstwa oraz daty powstania tego utworu zob. tam#e, s. 43-46.
9 H i l a i r e d’A r l e s, Vie de Saint Honorat, éd. M.-D. Valentin, (Sources Chrétiennes 235),
Paris 1977; polski przekład w: H i l a r y z A r l e s, Kazanie, s. 61-106; dalej cytuj! jako VHon.
10 O tego rodzaju koncentrycznej kompozycji w przypadku Kazania o #yciu "w. Honorata
Pierwszy rozdział ywotu "w. Hilarego jest pełnym afektowanej skrom-no"ci wst!pem, w którym autor posłu#ył si! tradycyjn% topik% eksordialn%11. Zapewniał o własnej literackiej niekompetencji, ale przekonywał zarazem, #e musi podj%$ si! tego przytłaczaj%cego go zadania ze wzgl!du na szacu-nek, jakim darz% go prosz%cy o to duchowni12. Ju# na pocz%tku utworu zna-lazł si! termin techniczny – „in ipso praefationis exordio” (VH 1, 11) – który "wiadczy o tym, #e hagiograf nie tylko "wiadomie kształtował go według retorycznych prawideł, ale wcale si! te# z tym nie krył. Do stosowanej przez siebie retorycznej konwencji przyznawał si! zreszt% cz!"ciej.
Rozpoczynaj%c wła"ciw% narracj!, napisał: „dignum duco nequaquam more rhetorico patriam parentesque memorare” (VH 2, 4). Dał zatem czytel-nikowi jasno do zrozumienia, #e wie, i# do hagiograficznej topiki, kształto-wanej pod wpływem retorycznych zasad, nale#y przedstawienie na pocz%tku #ywotu genos "wi!tego. Zastosowanie w tym przypadku zr!cznej praeteritio zawdzi!cza, o czym zreszt% wprost mówi13, podobnemu rozwi%zaniu, jakim posłu#ył si! bohater jego utworu, pisz%c własny hagiograficzny utwór po-"wi!cony "w. Honoratowi14. W tym samym rozdziale dwukrotnie jeszcze zastosował figur! polegaj%c% na deklaratywnym pomini!ciu koniecznych z retorycznego punktu widzenia kwestii. Raz, gdy zapewniał, #e umy"lnie przemilczy niektóre z ludzkich cnót "wi!tego, a o innych wspomni tylko po-krótce, i ponownie, gdy wprost wymienił podstawowe dla tradycyjnej etyki staro#ytnej cnoty – m%dro"$ (sapientia), sprawiedliwo"$ (iustitia), roztrop-no"$ (prudentia) i odwag! (fortitudo), ale uznał je za niewarte nawet wspo-minania wobec innych cech i postaw "wi!tego zasługuj%cych na pochwał!, a w oczywisty sposób ł%cz%cych si! z monastycznym ideałem #ycia. Przywo-łane tu po raz pierwszy w #ywocie kardynalne cnoty, kojarzone z wieloma antycznymi filozoficznymi szkołami, odegraj% w tym utworze wa#n% rol!, bo te# C. S c h e r l i e s s, Literatur und conversio. Literarische Forme im monastischen Umkreis des
Klosters von Lérins, Frankfurt am Main–Wien 2000, s. 111. O podobnym kompozycyjnym
roz-wi%zaniu w ywocie "w. Hilarego zob. mój wst!p do H i l a r y z A r l e s, Kazanie, s. 48-50.
11 O tradycyjnej retorycznej topice wst!pu i jej specyficznym wykorzystaniu we wczesnej
hagiografii zob. N e h r i n g, Topika wczesnych łaci&skich #ywotów "wi!tych, s. 16-32.
12 VH 1, 1-5: „Conscius imperitiae meae et non ignarus ignaviae […] iussionibus
venerabili-bus diutissime repugnavi. Sed vicit meritum dominorum praesentiumque pontificum […]”.
13 VH 2, 5-8: „[…] ipse in laudibus venerandi propinqui praecelsum stemma natalium maluit
nobilitare dum respuit, commendare dum praeterit, dilatare dum spernit”.
14 Por. VHon 4, 1, 1-8: „Et illud notum est omnibus oratoriae disciplinae, quorum laudandam
receperint vitam, patriam prius et originem praedicare […] Nos autem «in Christo omnes unum sumus» et fastigium nobilitatis est «inter Dei filios computari», nec addere nobis quicquam ad di-gnitatem terrenae originis decus nisi contemptu suo potest”.
pojawi% si! raz jeszcze, i to w argumentacyjnej funkcji, w niezwykle wa#-nym dla hagiografii opisie nawrócenia "wi!tego.
Literacki pomysł, którym posłu#ył si! autor ywotu "w. Hilarego, by przedstawi$ konwersj!, a w istocie monastyczne nawrócenie Hilarego, zasłu-guje na specjalne omówienie. Widzimy tu bohatera dziełka, znakomitego retora, który najpierw dzi!ki swoim kompetencjom oratorskim skutecznie opiera si! argumentacji, jak% wobec niego stosuje jego krewny, a zarazem mistrz i przewodnik na drodze wiary – "w. Honorat (VH 3-4,1-12). Ten ust!p ywotu wprost nawi%zuje do relacji, jak% sam Hilary zawarł w swoim
Kazaniu o #yciu "w. Honorata (VHon 23). Druga cz!"$ opowiadania o
na-wróceniu Hilarego stanowi natomiast jej swoiste dopełnienie. Honorat z Marsylii rozwija tu w niezwykle oryginalny sposób zdanie z VHon 23, 38-40: „Quid expetendum, quid relinquendum suaderetur, animus mecum meus, tamquam collatis apud amicum tractatibus, ventilabat”. Posługuj%c si! etho-poj% w formie solilokwium, odtwarza mianowicie ów wewn!trzny dialog Hilarego. Czytelnik dowiaduje si!, w jaki sposób Hilary, wykorzystuj%c włas-n% retoryczwłas-n% biegło"$, sam siebie przekonał, #e nale#y porzuci$ dotychcza-sowy sposób #ycia i odda$ si! zupełnie na słu#b! Bogu (VH 4, 13 – 5, 28). Dla takiego autorskiego pomysłu trudno znale'$ prost% paralel! we wczesnej hagiografii.
Swoje rozwa#ania "wi!ty rozpoczyna od przywołania nie tylko własnego retorycznego wykształcenia, ale wr!cz konkretnej "wieckiej praktyki orator-skiej, polegaj%cej na głoszeniu mów doradczych, a zapewne i s%dowych: „In studiis saeculi constituti nonnumquam suadendi deliberatione suscepta, iusta ab iniustis, utilia ab inutilibus, perpensa salubriter examinatione discrevi-mus” (VH 4,18-20). Jasne rozstrzygni!cie alternatywy iustum – iniustum było, zgodnie z podr!cznikow% teori% oratorsk%, zadaniem charakterystycz-nym dla rodzaju retoryki s%dowej, natomiast utile – inutile dla wymowy do-radczej15. Bohater utworu przyznaje si!, #e dzi!ki swemu kunsztowi potrafił zwodzi$ słuchaczy i ukrywa$ to, co rzeczywi"cie sprawiedliwe16. Sprawa, któr% ma si! zaj%$ tym razem, jest jednak na tyle powa#na – dotyczy prze-cie# jego własnego zbawienia i stanu duszy – #e musi podej"$ do niej z wiel-k% powag%. Nie mo#e sobie pozwoli$ na #adne sztuczki, bo nie mo#e by$ tu mowy ani o odesłaniu jej do rozstrzygni!cia przez wy#sz% instancj!, ani
15 Por. H. L a u s b e r g, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, przeł. i oprac.
A. Gorzkowski, Bydgoszcz: Homini 2002, § 61, s. 56-57.
16 VH 4, 20-22: „nonnumquam humanis auribus blandientes speciem iustitiae oratoriae artis
o zło#eniu apelacji, je"li b!dzie #ałował podj!tej ostatecznie decyzji: „Hic quid agendum est, ubi causa vertitur salutis aeternae, ubi status animae et in-finitorum caelorum est pensanda securitas? Grandi maturitate tractanda sunt, in quibus ad portum paenitendi nec relatio superest nec recursus” (VH 5, 22-26). Terminologia wykorzystana w tym passusie: agendum, causa, status,
relatio, recursus nale#y do technicznego j!zyka retoryki i musiała
wywoły-wa$ w odbiorcach tego tekstu jasne skojarzenia z praktyk% s%dow%.
Według przekazu hagiografa bohater utworu postawił przed sob% zadanie skutecznego, a zarazem uczciwego przekonania siebie samego do przyj!cia takiej #yciowej postawy, która po pierwsze jest sprawiedliwa, a po drugie przyniesie mu korzy"$. Owa korzy"$ ma wymiar niebagatelny, bo stanowi j% nie"miertelno"$, dla której jasno przedstawion% tu alternatyw% jest "mier$ wieczna. Miał zatem zrealizowa$, bez uciekania si! do sztuczek oratorskich,
officium mówcy charakterystyczne zarówno dla retoryki s%dowej, jak i
do-radczej. Ale, jakby i tego było za mało w tym krótkim wewn!trznym mono-logu, Hilary si!ga tak#e po typow% dla trzeciego rodzaju retoryki, czyli wy-mowy pochwalnej, kwalifikacj! szlachetno"ci (honestum). Rozstrzyganie w jednej mowie, niezale#nie od tego, który z rodzajów retorycznych re-prezentowała, innych kwalifikacji poza typowym dla niej officium, oczywi-"cie nie nale#ało w praktyce oratorskiej do rzadko"ci i jako naturalne było odnotowywane równie# w podr!cznikach sztuki wymowy17. Niemniej jednak zebranie w miniaturowej mowie Hilarego, mieszcz%cej si! w dwóch za-ledwie rozdziałach ywotu, wyra'nych cech wszystkich trzech rodzajów retorycznych uzna$ trzeba za szczególny pomysł.
Dobrze wykształcony retor wiedział, #e przekonanie o tym, i# chwalony i zalecany przez niego sposób #ycia jest szlachetny, a co za tym idzie – wart podj!cia, zale#y w du#ej mierze od tego, czy da si! mu przypisa$ jasn% kwa-lifikacj! moralnej cnoty. Retoryczne podr!czniki zalecały, by odpowied' na pytanie, czym owa cnota jest i z jakich szczegółowych cz!"ci si! składa, była obowi%zkowym zadaniem, z którym musiał si! zmierzy$ ka#dy mówca na etapie inventio, czyli poszukiwania w sprawie tego, co mo#e si! przyda$ w pó'niejszej argumentacji18. Hilary, w relacji autora #ywotu, wprost takie pytanie stawia i zaraz te# wymienia cztery kardynalne cnoty, które, według klasycznych opracowa&, "wiadczyły o zacno"ci osoby chwalonej w retorycz-nym dyskursie. S% to w kolejno"ci: iustitia, prudentia, fortitudo,
temperan-17 Por. Q u i n t i l l i a n u s, Institutio oratoria, 3, 4, 16.
tia. Wszystkie one nale#% w istocie do stoickiego kanonu etycznego19, za to
na li"cie tej brakuje cnót, które mogłyby si! wprost kojarzy$ ze specyficznie chrze"cija&skim systemem warto"ci. Odwoływanie si! do takiego wła"nie ich zestawu wcale nie jest sytuacj% wyj%tkow% w staro#ytnej literaturze ko-"cielnej. Z upodobaniem wr!cz czyni% tak wybitni retorzy, którzy w pewnym momencie #ycia całkowicie oddali swoje znakomite "wieckie wykształcenie na słu#b! chrze"cija&stwa, w"ród nich przede wszystkim Ambro#y,20 Augu-styn21 i Hieronim22. Cnoty te s%, z retorycznego, a nawet filozoficznego punktu widzenia, warto"ciami uniwersalnymi. Wykazanie, #e opisuj% one chrze"cija&sk%, a zarazem monastyczn% postaw! #yciow%, do której sam sie-bie Hilary w tym solilokwium przekonywał, mogło mie$ kapitalne znaczenie dla skuteczno"ci perswazji wobec ka#dego, kto u#ywaj%c intelektu wytreno-wanego w retorycznej szkole, broniłby si! przed podj!ciem decyzji o wła-snym monastycznym nawróceniu. Takich osób w"ród odbiorców tego utworu mogło by$ zapewne w owym czasie niemało.
Rozdział pi%ty ywotu jego autor w cało"ci po"wi!cił definiowaniu po-szczególnych cnót. Sprawiedliwo"$ (iustitia) wymaga, według nast!puj%cego tu obja"nienia, całkowitego podporz%dkowania si! woli Stwórcy, roztrop-no"$ (prudentia) nakazuje na"ladowa$ tych, o których, jak w przypadku Abrahama, wiemy, #e podobali si! Bogu, m!stwo (fortitudo) ma skutkowa$ stawianiem czoła wszelkim przeciwnym mocom odci%gaj%cym nas od spraw dla naszego #ycia najwa#niejszych, a pow"ci%gliwo"$ (temperantia) ka#e przygotowa$ nasze ciała na kształt czystej "wi%tyni, gotowej na przyj!cie Boga. Czytelnik nie ma wi!c w%tpliwo"ci, #e sposób #ycia, do którego najpierw nieskutecznie namawiał Hilarego jego "wi%tobliwy mentor, Hono-rat, a pó'niej protagonista utworu przekonywał sam siebie, jest najprostsz% drog% do zrealizowania uniwersalnego ideału cnoty.
19 Zob. np. C i c e r o, De finibus malorum et bonorum, 5, 13, 36; S e n e c a, Epist. ad
Lucill-lum, 120, 11.
20Biskup Mediolanu kilkana"cie razy w zachowanych pismach przywołuje owe kardynalne
cnoty; zob. De Cain et Abel, 2, 6, 21: „Virtus enim genus est, quae dividitur in plurimas species; sed principales quattuor sunt, prudentia temperantia fortitudo iustitia”; por. te# np. De Abraham, 2, 8, 54; De Isaac vel anima, 8, 65; De officiis, 1, 24, 115; De virginitate, 18, 115.
21 Jeszcze cz!"ciej ni# u Ambro#ego znale'$ mo#na zestaw tych cnót w dziełach dawnego
profesora retoryki, a pó'niej biskupa Hippony; zob. De diversis quaestionibus, 31, 4: „[Virtus] habet igitur partes quattuor: prudentiam, iustitiam, fortitudinem, temperantiam”; por. te# np. De
civitate Dei, 4, 20; tam#e, 5, 20; De Trinitate, 6, 4.
22 Równie# Hieronim ch!tnie przywołuje te cnoty, cz!sto okre"laj%c przy tym proweniencj!
takiego postrzegania virtus jako stoick%, a nawet dokładniej – Cycero&sk%: zob. np. Epistula 66, 3; Commentarii in Ezechielem, 1, 1; In Zachariam, 1, 1.
Autor ywotu miał chyba jednak "wiadomo"$, #e w zrelacjonowanym przez niego perswazyjnym monologu wewn!trznym Hilarego tkwi pewna argumentacyjna słabo"$. Sprawny retor sam siebie tu przekonuje do podj!cia chrze"cija&skiego, a nawet monastycznego sposobu #ycia, widz%c w nim rea-lizacj! ideału opartego na klasycznych cnotach, którym sam przypisuje wył%cznie chrze"cija&skie tre"ci. Taka konotacja w przypadku kogo", kto wcze"niej posługiwał si! swoim retorycznym warsztatem, by skutecznie przeciwstawia$ si! pobo#nym namowom "w. Honorata, nie mogła by$ prze-cie# oczywista. W oratorskich podr!cznikach, z których bez w%tpienia czer-pał swoj% wiedz%, cnoty te były przecie# definiowane zupełnie inaczej. Aby unikn%$ ewentualnych w%tpliwo"ci, jakie mogłyby si! zrodzi$ w tym wzgl!-dzie w czytelnikach, hagiograf si!gn%ł po argument niepodwa#alny z chrze-"cija&skiego punktu widzenia. Samemu Bogu przypisał mianowicie moc sprawcz% w tym, #e Hilary podj%ł ten, zbawienny w efekcie dla niego, dialog z samym sob%. To Bóg podpowiedział mu zatem równie#, jak ma rozumie$, czym s% poszczególne cnoty. Argument z autorytetu samego Boga, który w oczywisty sposób interweniuje zarówno w histori! w ogóle, jak i w histo-ri! #ycia poszczególnych ludzi, stanowi jedn% z dystynktywnych cech retoryki chrze"cija&skiej23. Ze wzgl!du na swoj% specyfik! był on w ko"ciel-nym pi"miennictwie niezwykle perswazyjnie skuteczny. Aby dodatkowo uwiarygodni$ bezpo"redni% bosk% interwencj! w opisywanym tu przypad-ku24, hagiograf zacytował krótki ust!p z napisanego przez protagonist! jego utworu Kazania o #yciu "w. Honorata, w którym Hilary przyznaje, #e zacz%ł roztrz%sa$ w duchu decyzj! o całkowitym oddaniu si! na słu#b! Bogu na skutek działania w jego wn!trzu samego Chrystusa25.
W relacji autora ywotu "w. Hilarego przypadek jego bohatera, dobrze wykształconego i praktykuj%cego sw% sztuk! retora, był szczególny. )wiec-kie kompetencje, nawet wbrew jego własnym intencjom, okazały si! bardzo przydatne na jego drodze ku monastycznemu nawróceniu. Ostro zarysowan% w Pierwszym Li"cie do Koryntian antytez! mi!dzy przekonywaniem za po-moc% „uwodz%cych słów m%dro"ci” a „ukazywaniem ducha i mocy” (1 Kor
23 Por. G.A. K e n n e d y, Greek Rhetoric under Christian Emperors, Princeton 1983, s. 180. 24VH 5, 29-31: „Et quia laborem ipsius superna potentia invitavit, ut spolia diaboli victor ipse
suscipiat, adstructioni nostrae ipse beatus Hilarius testimonium praebet, ita dicens […]”.
25 Zob. VH 6, 1-6, por. VHon 23, 6. Wiele wskazuje na to, #e opis swojej monastycznej
konwersji, jaki Hilary zamie"cił w Kazaniu o #yciu "w. Honorata, został przez niego oparty na pełnym dynamizmu i emocji literackim obrazie własnego nawrócenia, odmalowanym przez Au-gustyna w 8 ksi!dze jego sławnych Wyzna&. Konkretne nawi%zania do tego modelowego opisu zob. przypisy 83-89 w: H i l a r y z A r l e s, Kazanie, s. 89-90.
2, 4-5), która stała si! zapewne jednym z najwa#niejszych 'ródeł dla dekla-ratywnego w wielu wczesnochrze"cija&skich pismach od#egnywania si! od retoryki, trudno byłoby potwierdzi$ w oparciu o analiz! omawianego tu utworu. Sztuka wymowy, jak si! okazuje, nie tylko nie musi sta$ na drodze Bo#ym planom, ale mo#e je nawet wspomaga$.
BIBLIOGRAFIA
H i l a i r e d’A r l e s: Vie de Saint Honorat, éd. M.-D. Valentin, (Sources Chrétiennes 235), Paris 1977; polski przekład w: H i l a r y z A r l e s, Kazanie o #yciu "w. Honorata; Honorat z Mar-sylii, ywot "w. Hilarego, biskupa Arles, przeł. P. Nehring, B. Bibik, wst!p i komentarz P. Nehring, ((ródła Monastyczne 48), Kraków 2009, s. 61-106.
H o n o r a t d e M a r s e i l l e: La Vie d’Hailaire d’Arles, éd. P.-A. Jacob, (Sources Chrétiennes 404), Paris 1995; polski przekład w: H i l a r y z A r l e s, Kazanie o #yciu "w. Honorata; Ho-norat z Marsylii, ywot "w. Hilarego, biskupa Arles, przeł. P. Nehring, B. Bibik, wst!p i ko-mentarz P. Nehring, ((ródła Monastyczne 48), Kraków 2009, s. 107-153.
K e n n e d y G.A.: Greek Rhetoric under Christian Emperors, Princeton 1983.
L a u s b e r g H.: Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, przeł. i oprac. A. Gorzkow-ski, Bydgoszcz: Homini 2002.
M a ł u n o w i c z L.: Stosunek wczesnego chrze"cija&stwa do kultury klasycznej, „Roczniki Teologiczne” 21 (1974), z. 4, s. 213-223.
N e h r i n g P.: Topika wczesnych łaci&skich #ywotów "wi!tych (od Vita Antonii do Vita Augu-stini), Toru&: Wydawnictwo UMK 1999.
S c h e r l i e s s C.: Literatur und conversio. Literarische Forme im monastischen Umkreis des Klosters von Lérins, Frankfurt am Main–Wien 2000.
S t y k a J.: Sydoniusz Apollinaris i kultura literacka w Galii w V wieku, Kraków: PAU 2008.
CAN THE RHETORIC BE USEFUL IN THE MONASTIC CONVERSION? A CASE OF HILARY, BISHOP OF ARLES
S u m m a r y
The paper deals with the rhetorical structure of the monastic conversion of St. Hilary as de-picted by Honorat of Marseille in Vita Hilarii, episcopi Arelatensis (4, 13 – 5, 28). The part of this picture is a soliloquium in which Hilary, employing devices of classical oratory and even strictly technical terms of rhetoric, convinces himself to undertake the monastic way of life. This inner dialogue of the protagonist can be perceived as a kind of author’s play with a motive of declarative rejection of rhetoric, very conventional for the early Christian literature, or even an appreciation of the art of persuasion, which was very unusual for this cultural circle.
Summarized by Przemysław Nehring
Słowa kluczowe: Hilary z Arles, Honorat z Marsylii, hagiografia, retoryka. Key words: Hilary of Arles, Honorat of Marseille, hagiography, rhetoric.