MAĐGORZATA WIDEĐ-IGNASZCZAK
SĐOWNICTWO RELIGIJNE W UJ
ĉCIU
TRANSLATOLOGICZNYM ORAZ LINGWOKULTUROWYM
Sfera religii zajmuje bardzo waĪne miejsce zarówno w rosyjskim, jak i w polskim jĊzykowym obrazie Ğwiata. Z kolei jĊzyk (kod) religijny, nie tylko ten zwerbalizowany, jest znaczącym komponentem zachowaĔ religijnych jako ta-kich, moĪna go zatem badaü w ramach róĪnych nauk: teologii, filozofii, so-cjologii, logiki, kulturologii, etnologii, a takĪe lingwistyki, która znajduje siĊ w centrum naszych zainteresowaĔ. Religia jest integralną czĊĞcią kultury, Ğwiadczy o tym wystĊpowanie w jĊzyku sđownictwa religijnego, denotującego obszar wiary i sferĊ ducha, ale takĪe cađy szereg konkretnych przedmiotów, wytworów kultury, które pomagają w sprawowaniu kultu, wyraĪaniu przeĪyü religijnych. Sđownictwo religijne, a szczególnie jego wartoĞü konotacyjna jest wiĊc jednym z bardzo waĪnych noĞników przekazu kulturowego. Na wszech-stronnoĞü związków jĊzyka i kultury, jako najwaĪniejszych wytworów ludz-kiego umysđu, woli i emocji, zwracađ uwagĊ J. Anusiewicz. NajwaĪniejsze w badaniu kulturowego charakteru jĊzyka, jego zdaniem, są treĞci semantyczne, one bowiem decydują i przesądzają o jego kulturowych aspektach w odniesieniu do kultury mentalnej, poznawczej, duchowej i aksjologicznej1. RównieĪ J. Bart-miĔski pisze o odmianach i stylach jĊzyka jako o mierze bogactwa kultury. Autor konstatuje: „Szczególną pozycjĊ zajmuje styl religijny, sđuĪący celom kultu i uczestnictwa w sacrum. Opiera siĊ na wđasnej koncepcji Ğwiata i wđasnej racjonalnoĞci, uĪywa znaków jĊzykowych w sposób swoisty”2.
MGRMAĐGORZATA WIDEĐ-IGNASZCZAK – doktorantka Katedry JĊzyków SđowiaĔskich KUL;
adres do korespondencji: al. Racđawickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: goswid@gmail.com 1
Lingwistyka kulturowa, Warszawa 1994, s. 30.
Jedną ze sfer, w których aktywizuje siĊ związek jĊzyka i kultury, jest przekđad. Elementy kulturowe i ich konotacje są przenoszone przez jednostki jĊzykowe oryginađu, tđumacz zaĞ powinien poprzez przekđad przetransponowaü je do kultury obcej. Ze wzglĊdu na transpozycjĊ sđownictwa religijnego osoba, która wprowadza tekst religijny czy sakralny do obcej kultury, powinna dąĪyü do tego, aby tekst przetđumaczony byđ maksymalnie zrozumiađy dla odbiorcy nie tylko na poziomach formalnym i konotacyjnym, ale takĪe na poziomie pragmatycznym w okreĞlonych sytuacjach spođeczno-kulturowych. E.A. Nida, uznany teoretyk przekđadu, analizując sfery, gdzie potencjalnie mogą siĊ po-jawiü trudnoĞci w zakresie adekwatnego przekđadu na skutek róĪnic kulturo-wych, obok kultury materialnej, ustroju spođecznego, geograficznych uwarunko-waĔ, sfery jĊzykowej wymienia takĪe sferĊ religii3.
O potrzebie refleksji lingwistycznej na temat jĊzyka transcendencji, jego terminologii, stylistyki, pragmatyki, Ğwiadczy prĊĪnie rozwijający siĊ nurt badaĔ jĊzykoznawczych, dotyczących szeroko pojĊtego jĊzyka religijnego4, który w Ğlad za innymi paĔstwami europejskimi na gruncie polskim, ale takĪe i w rosyjskojĊzycznej literaturze przedmiotu, okreĞlany jest w ostatnich latach mianem teolingwistyki. Propagatorzy takiego okreĞlenia zwracają uwagĊ na olbrzymią róĪnorodnoĞü jĊzykowych zachowaĔ czđowieka w kontaktach z
sa-crum, które mają swój okreĞlony sposób wyraĪenia jĊzykowego i w
konsek-wencji implikują róĪnorodne problemy i aspekty badawcze, inna jest na przy-kđad specyfika jĊzyka tekstów modlitewnych, inna przekđadów Biblii, jeszcze inna jĊzyka mediów o okreĞlonej przynaleĪnoĞci konfesyjnej5. NaleĪy jednak zaznaczyü, Īe analizy konfrontatywne wspóđczesnych jĊzyków narodowych (w tym polsko-rosyjska) nie znalazđy dotychczas naleĪytego zainteresowania badaczy.
Dalsze rozwaĪania dotyczyü bĊdą przekazu sđownictwa religijnego w prze-kđadach tekstów religijnych z jĊzyka polskiego na jĊzyk rosyjski. Teksty te związane są z obrządkiem rzymskokatolickim. CelowoĞü takiego wyboru uza-sadnia brak cađoĞciowych opracowaĔ szczegóđowych tego tematu, przede
3
Language Structure and Translation, Statford, California 1975, s. 78 n.
4 Przedmiotem teolingwistyki jest jĊzyk religijny, który wedđug Regulaminu Komisji JĊzyka
Religijnego Rady JĊzyka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk okreĞlany jest jako
polszczyzna uĪywana w koĞciođach, a takĪe poza nimi, jeĞli dotyczy religii, w takim Ğwietle naleĪy wiĊc zakres przedmiotu rozpatrywaü bardzo szeroko.
5 E. K u c h a r s k a - D r e i s s, Teolingwistyka – próba popularyzacji terminu, w: JĊzyk religijny
dawniej i dziĞ, red. S. Mikođajczyk, T. WĊcđawski, PoznaĔ 2004, s. 23-30. TakĪe seria wydawnictwa
diecezji tarnowskiej Biblos, rozwijająca zagadnienia jĊzyka religijnego, nazywa siĊ – „Teolin-gwistyka”.
wszystkim, jeĞli chodzi o polsko-rosyjską konfrontacjĊ przekđadową. Stan badaĔ nad wybranym tematem moĪna rozpatrywaü w pđaszczyĨnie analiz, monografii o charakterze szczegóđowym (tu najbardziej odczuwa siĊ lukĊ badawczą), a tak-Īe rozwoju leksykografii dwujĊzycznej.
NaleĪy zaznaczyü, Īe po drugiej wojnie Ğwiatowej zarówno w Polsce, jak i w Rosji nie byđo warunków sprzyjających badaniom jĊzyka religijnego. In-tensywne zainteresowanie badaczy tą problematyką nastąpiđo dopiero w latach 90. Mimo szerokiego zainteresowania jĊzykiem religijnym szczególnie w Pol-sce, ale takĪe i w Rosji, liczba prac podejmujących zagadnienia jĊzyka reli-gijnego w konfrontacji przekđadowej jest niewystarczająca i ma charakter przy-czynkowy6. Odczuwa siĊ brak obszerniejszych opracowaĔ monograficznych, poĞwiĊconych temu zagadnieniu. Ze zrozumiađych wzglĊdów refleksja uczo-nych skupia siĊ w gđównej mierze na wyraĪeniach o proweniencji religijnej, do-tyczących sfery przewaĪającego w Rosji odđamu chrzeĞcijaĔstwa, czyli prawo-sđawia, natomiast leksyka katolicka jest dotąd mađo zbadana. Związki polsko-wschodniosđowiaĔskie, dotyczące sđownictwa religijnego, dominują w nurcie badaĔ historycznojĊzykowych jĊzyka religijnego, np. M. Karpluk analizowađa to zagadnienie badając sđownictwo cerkiewne w polszczyĨnie XVI w.7
Z punktu widzenia badaĔ nad prezentowanym zagadnieniem, niezwykle waĪna jest leksykografia dwujĊzyczna, dotycząca terminologii religijnej w kon-frontacji polsko-rosyjskiej i rosyjsko-polskiej. Pozycje te są o tyle waĪne, Īe stanowią jedyne opracowania tak szeroko omawiające tĊ problematykĊ. Są one ponadto „monograficznie sprofilowane” dotyczą gđównie tematyki religijnej, dokđadniej prawosđawnej i katolickiej, stanowią wiĊc cenny punkt odniesienia do praktyki translatorskiej8 .
J. WawrzyĔczyk podkreĞla doniosđoĞü ĞciĞlejszego powiązania leksykografii dwujĊzycznej z praktyką przekđadową9. W myĞl tego postulatu konfrontacja ro-syjsko-polska leksyki religijnej doczekađa siĊ wnikliwszej analizy w postaci
6 M. M o c a r z, Przekaz leksyki religijnej w przekđadzie wobec oczekiwaĔ odbiorców, w: Przekđad – jĊzyk – kultura, red. R. Lewicki, Lublin 2002, s. 105-111; ȼ. ɘ. Ʌ ɟ ɛ ɟ ɞ ɟ ɜ, Ɉɱɟɪɤ ɬɟɨɪɢɢ ɫɚɤɪɚɥɶɧɨɝɨ ɩɟɪɟɜɨɞɚ, Ɍɜɟɪɶ 2001; W. M. K o r z y n, Leksyka katolicka we wspóđczesnym jĊzyku rosyjskim. Uwagi tđumacza, „Roczniki Humanistyczne” 43( 1995), z. 7, s. 55-73n.
7 Z polsko-ruskich związków jĊzykowych. Sđownictwo cerkiewne w polszczyĨnie XVI wieku, Warszawa 1996.
8 A. M a r k u n a s, T. U c z i t i e l, Leksykon ChrzeĞcijaĔstwa rosyjsko-polski i polsko-rosyjski, PoznaĔ 1999, s. 5.
9 Rosyjsko-polskie relacje przekđadowe w praktyce leksykograficznej i w dzieđach tđumaczy, Warszawa 1997.
sđownika rosyjsko-polskiego R. Lewickiego10. Sđownik udziela przede wszyst-kim wyczerpującej informacji na temat systemu leksyki i frazeologii religijnej we wspóđczesnym jĊzyku rosyjskim, okreĞla znaczenia pojĊü i terminów re-ligijnych (prawosđawnych), a takĪe wyraĪeĔ, których komponentem jest pojĊcie religijne, przez co hasđa sđownikowe ukazują bardzo szeroko rzeczywiste miejsce leksyki religijnej we wspóđczesnym jĊzyku i kulturze Rosjan. Inną bardzo waĪną zaletą sđownika jest – jak zaznacza sam autor – „dokumentowanie styku kultur i konfesji (prawosđawia i katolicyzmu), sđuĪenie jako materiađ o walorze kulturowo – poznawczym”11.
Powstađe do tej pory na gruncie polskim prace, opisujące zagadnienie leksyki religijnej w dwóch kierunkach, czynią to jedynie w ujĊciu leksykograficznym, bez podparcia w materiale tekstowym, przedstawiają zwiĊzđe definicje o cha-rakterze encyklopedycznym pojĊü sakralnych oraz terminów towarzyszących. Autorzy Leksykonu chrzeĞcijaĔstwa rosyjsko-polskiego i polsko-rosyjskiego
dziĊki takiemu zabiegowi sprawiają, Īe praca zorientowana jest na odbiorcĊ, poprzez zađoĪenie, Īe niejednokrotnie „sama ekwiwalencja wyrazów nie daje wđaĞciwej orientacji nawet w kontekĞcie z uwagi na brak merytorycznego przygotowania uĪytkownika do obcowania ze sđownictwem religijnym i leksyką uzupeđniającą”12. WyraĨnie zaznaczony jest tutaj Ğcisđy związek miĊdzy wđaĞci-wą percepcją leksyki religijnej, a jej szerokim tđem pojĊciowym, teologicznym, czy kulturowym. W omawianej pracy da siĊ jednak zauwaĪyü brak kontekstual-nego uwarunkowania zróĪnicowania uĪycia leksyki oraz znaczną dominacjĊ czĊĞci rosyjskiej (zgodnie z zamierzeniem autorów uwzglĊdnienia przede wszystkim polskiego odbiorcy pracy), konfrontacja polsko-rosyjska wymaga natomiast w tej pracy uzupeđnienia.
Sđownictwo religijne jest, jeĞli nie najwaĪniejszym, to bodaj jednym z naj-waĪniejszych komponentów jĊzyka religijnego, gdyĪ to ono wđaĞnie konstytuuje jądro znaczeniowe tekstów. Dla adekwatnego procesu przekđadu tekstu religijnego tđumacz powinien mieü na uwadze róĪne aspekty badaĔ leksyki religijnej, szczególnie jej lingwokulturowe uwarunkowania. M. Piotrowska pisze: „Dialog z obcą kulturą, który jest obecny w tđumaczeniu, skđania siĊ do refleksji na temat roli kultury w kreowaniu wartoĞci i Ğwiatopoglądów oraz odtwarzaniu, a przynajmniej próbach odtwarzania tych wartoĞci w tđumacze-niu”13. Zajmując siĊ przekđadem leksyki religijnej, warto podjąü gđĊbszą
reflek-10 TamĪe, s. 9.
11 R. L e w i c k i, ɏɪɢɫɬɢɚɧɫɬɜɨ. Ɋɭɫɫɤɨ-ɩɨɥɶɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ, Warszawa 2002. 12 M a r k u n a s, U c z i t i e l, dz. cyt., s. 5.
13Koncepcja tđumaczenia strategicznego, w: Proces decyzyjny tđumacza. Podstawy metodologii
sjĊ dotyczącą zagadnieĔ kulturowych, traktując je jako przedmiot obszernej wiedzy, ale równoczeĞnie jako bardzo konkretne i namacalne przypadki proble-mów tđumaczeniowych, które wymagają zastosowania wđaĞciwych procedur. Tđumaczenie polskich tekstów religijnych na jĊzyki obce nie naleĪy do đatwych zadaĔ14. Tđumacze spotykają siĊ z problemami natury jĊzykowej i kulturowej.
Badając sđownictwo religijne w planie translatologicznym i lingwokultu-rowym, naleĪy obraü kierunek analizy przekazu leksyki religijnej. W naszym wypadku jest to polsko-rosyjski kierunek badaĔ, które opierają siĊ na materiale tekstów związanych z konfesją katolicką, jako Īe przewaĪająca czĊĞü polskiej literatury religijnej (takĪe tej tđumaczonej na jĊzyki obce) dotyczy katolicyzmu. Nie naleĪy jednak pozwoliü, by stereotypy, Īe kaĪdy Polak jest katolikiem, a kaĪdy Rosjanin jest wyznawcą prawosđawia, zdominowađy analizĊ konfron-tacji przekđadowej w warstwie asocjacyjnej. W planie translatologicznym nie zetkniemy siĊ z problemem dotyczącym istotnych róĪnic, wynikających z przy-naleĪnoĞci tekstu oryginađu i tekstu przekđadu do róĪnych odđamów chrzeĞci-jaĔstwa: wschodniego i zachodniego, nie oznacza to jednak, Īe lingwokulturo-wy wpđyw terminologii prawosđawia (szerzej, prawosđawnego Ğwiatopoglądu15) na teksty katolickie tđumaczone na jĊzyk rosyjski bĊdzie znikomy. Celem ba-dacza przekđadu jest zatem wykazaü, na ile tđumacze katolickiej literatury wy-korzystują terminy prawosđawne, szerzej terminy naleĪące do leksyki religijnej wspóđczesnego jĊzyka rosyjskiego, stosując adaptujące strategie translatorskie, a na ile decydują siĊ na uĪycie egzotyzmów. Wnioski pđynące z takiej analizy mają wymiar zarówno translatologiczny, jak i lingwokulturowy.
W celu uzyskania reprezentatywnego materiađu porównawczego ekscerpcją objĊte zostađy oryginađy i przekđady tekstów l i t e r a t u r y r e l i g i j n e j. Po-jĊcie to w naszym rozumieniu oznacza referencyjny związek ze sferą sacrum, duchowoĞcią, ĞwiadomoĞcią transcendencji i ma doĞü szeroki zakres, odnosi siĊ bowiem miĊdzy innymi do tekstów naukowych, literatury piĊknej, hagiografii oraz tekstów mistycznych. System pojĊü stađ siĊ kluczem do interpretacji warstwy semantycznej badanych leksemów.
Kolejnym krokiem jest podziađ semantyczny zgromadzonego materiađu leksykalnego. Zaproponowana klasyfikacja powstaje w wyniku syntetycznego
14 Por. E. T a b a k o w s k a, Bariery jĊzykowe są zbudowane z gramatyki, w: Przekđad – JĊzyk –
Kultura, Lublin 2000, s. 27.
15 Por. Ʉ.Ⱥ.Ɍ ɢ ɦ ɨ ɮ ɟ ɟ ɜ, Ɋɟɥɢɝɢɨɡɧɚɹ ɥɟɤɫɢɤɚ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ ɤɚɤ ɜɵɪɚɠɟɧɢɟ
potraktowania wyekscerpowanego materiađu egzemplifikacyjnego i pođączenia go w wiĊksze grupy powiązane znaczeniowo. Klasyfikacja sđownictwa religij-nego niewątpliwie powinna byü konsekwencją analizy semazjologicznej ma-teriađu leksykalnego oraz pođączenia jednostek w grupy znaczeniowe, przypo-rządkowania ich pojĊciom ogólniejszym. Ekscerpcją zostađy objĊte zarówno nazwy osobowe, nazwy denotujące rzeczywistoĞü pozamaterialną (transcendent-ną), związaną z przeĪyciami religijnymi, wiarą, kultem, jak i nazwy denotujące rzeczywistoĞü materialną, związaną z zewnĊtrznymi, czĊsto zinstytucjonalizo-wanymi przejawami zachowaĔ religijnych. Zgromadzony korpus sđownictwa odnosi siĊ zatem do konstytutywnych dla wyznania rzymskokatolickiego pojĊü doktrynalnych (teologicznych), form obrzĊdowoĞci, kultu i organizacji, nauki KoĞciođa, a takĪe postaw religijnych wyznawców.
Mówiąc o adaptujących i egzotyzujących procedurach tđumaczeniowych, naleĪy tekst oryginađu i tekst przekđadu rozpatrywaü przez pryzmat dychotomii pojĊü strategicznych: wiernoĞci i swobody. R. Lewicki egzotyzującymi sposo-bami tđumaczenia nazywa „dziađania translatorskie, których produktem jest jednostka przekđadu, bĊdąca potencjalnym noĞnikiem obcoĞci i dlatego zwra-cająca uwagĊ odbiorcy, ewokująca w jego ĞwiadomoĞci mniej lub bardziej skonkretyzowane wyobraĪenia obcego Ğrodowiska (kraju, kultury) i/lub jĊzyka16. Z kolei adaptującymi sposobami nazywa dziađania translatorskie, których produktem jest jednostka tekstu przekđadu, pozbawiona sygnađów obcoĞci17. W przekđadach podawany jest ekwiwalent niepeđny (przesuniĊty semantycznie) lub odpowiedniki funkcjonalne, tzn. wyraĪenia stosowane w analogicznych funk-cjonalnie sytuacjach w prawosđawiu, a takĪe egzotyzmy. Niniejsze rozwaĪania nie zmierzają do pokazania frekwencji uĪycia adaptujących i egzotyzujących roz-wiązaĔ translatorskich, a jedynie mają na celu ukazanie procedur, dziĊki którym tđumacze pokonują bariery jĊzykowe i kulturowe w zakresie omawianej grupy leksyki. NaleĪy takĪe zaznaczyü, Īe wiele leksemów jest tđumaczonych na jĊzyk rosyjski dwojako – z zachowaniem konotacji obcoĞci i bez niej, nawet na kartach tego samego utworu. Zjawiska takie ilustrują poniĪsze przykđady:
„Cađy koĞcióđ zapeđniony samymi klerykami […] z rozmaitych stron Ğwiata”. (OK)
„ɉɨɱɬɢ ɜɟɫɶ ɯɪɚɦ ɡɚɩɨɥɧɟɧ ɬɨɥɶɤɨ ɤɥɢɪɢɤɚɦɢ […] ɫɨ ɜɫɟɯ ɤɨɧɰɨɜ ɫɜɟɬɚ” (ɈɄ)
16 R. L e w i c k i, ObcoĞü w odbiorze przekđadu, Lublin 2000, s. 145. 17 TamĪe, s. 145.
„Serdecznie Īegnano kleryków” (OK)
„ɉɪɨɜɨɞɵ ɫɟɦɢɧɚɪɢɫɬɨɜ ɛɵɥɢ ɨɱɟɧɶ ɫɢɦɩɚɬɢɱɧɵɦɢ”. (ɈɄ)
AdaptacjĊ w analizowanych tekstach tđumacze osiągają najczĊĞciej przez zastosowanie odpowiedników funkcjonalnych, tzn. wyraĪeĔ stosowanych w ana-logicznych funkcjonalnie sytuacjach w prawosđawiu. Mimo Īe ich zakres zna-czeniowy jest róĪny i nie ma peđnej ekwiwalencji na poziomie denotacyjnym, peđnią one tĊ samą funkcjĊ w tekĞcie, np.:
„DziĞ w czasie rezurekcji ujrzađam Pana Jezusa w wielkim blasku [...]” (DFK)
„ɋɭɝɨɞɧɹ ɜɨ ɜɪɟɦɹ ɡɚɭɬɪɟɧɢ ɹ ɭɜɢɞɟɥɚ ɜ ɨɝɪɨɦɧɨɦ ɫɢɹɧɢɢ ɂɢɫɭɫɚ
ɏɪɢɫɬɚ [...]” . (ȾɎɄ)
Kolejną procedurą adaptacji jest zastosowanie ekwiwalentów opisowych (peryfrastycznych):
„Obđóczyny; otrzymuje habit i imiĊ zakonne – siostra Maria Faustyna”. (DFK)
„ɉɪɢɧɹɬɢɟ ɦɨɧɚɲɟɫɬɜɚ, ɩɨɥɭɱɟɧɢɟ ɯɚɛɢɬɚ ɢ ɦɨɧɚɲɟɫɤɨɝɨ ɢɦɟɧɢ: ɫɟɫɬɪɚ Ɇɚɪɢɹ Ɏɚɭɫɬɢɧɚ ” (ȾɎɄ)
W wyĪej wymienionym przykđadzie efektywnoĞü odbioru leksyki religijnej wzmocniona jest przez odpowiednie otoczenie tekstowe.
Tak pojĊtą adaptacjĊ na poziomie leksykalnym tđumacz osiąga takĪe czĊsto kosztem pewnych przesuniĊü semantycznych, stosując ekwiwalenty niepeđne. UĪycie ekwiwalentu niepeđnego ilustruje poniĪszy przykđad:
„To są wota dziĊkczynne, to znak wyrzeczenia Bogu ofiary […]” (DG) „ɗɬɨ – ɛɥɚɝɨɞɚɪɫɬɜɟɧɧɵɟ ɞɚɪɵ, ɉɨɠɟɪɬɜɨɜɚɧɧɵɟ Ȼɨɝɭ [...]” (ȾȽ)
Mamy tu do czynienia z ekwiwalentem hiperonimicznym, czyli seman-tycznie rozszerzonym. WyraĪenie ‘wota dziĊkczynne’ to tylko jeden z rodzajów darów, jaki moĪna poĞwiĊciü Bogu. Zastosowanie takiej procedury traktowane jest przez nas jako zabieg Ğwiadomy, a nie bđąd tđumaczeniowy, nie wnosi on bowiem uszczerbku w warstwie denotacyjnej. Inną sytuacjĊ zauwaĪamy w ko-lejnych przykđadach, gdzie odnotowuje siĊ pewne straty w warstwie znacze-niowej, np. na skutek zastosowania techniki generalizacji :
„Na tĊ samą drogĊ wskazuje List okólny Kongregacji Wychowania Kato-lickiego z 25 marca 1988 r., poĞwiĊcony roli Maryi w formacji intelektualnej i duchowej”. (MO)
„Ɍɨɬ ɠɟ ɩɭɬɶ ɭɤɚɡɵɜɚɟɬ ɢ ɞɨɤɭɦɟɧɬ Ʉɨɧɝɪɟɝɚɰɢɢ Ʉɚɬɨɥɢɱɟɫɤɨɝɨ Ɉɛɪɚ-ɡɨɜɚɧɢɹ ɨɬ 25 ɦɚɪɬɚ 1988 ɝɨɞɚ, ɩɨɫɜɹɳɟɧɧɵɣ ɪɨɥɢ Ɇɚɪɢɢ ɜ ɢɧɬɟ-ɥɟɤɬɭɚɥɶɧɨɦ ɢ ɞɭɯɨɜɧɨɦ ɜɨɫɩɢɬɚɧɢɢ”. (Ɇɂ)
„I tak siĊ zacznie proces twojej beatyfikacji...!” (DG) „ɂ ɬɚɤ ɧɚɱɧɟɬɫɹ ɩɪɨɰɟɫɫ ɬɜɨɟɣ ɤɚɧɨɧɢɡɚɰɢɢ...!” (ȾȽ)
W ostatnim przykđadzie ros. ‘ɤɚɧɨɧɢɡɚɰɢɹ’ jest odpowiednikiem prawie identycznym do polskiego ‘beatyfikacja’ z punktu widzenia swej funkcjonal-noĞci w danym tekĞcie literackim, dlatego w analizowanym przykđadzie kosztem cađkowitej adekwatnoĞci semantycznej zdecydowano siĊ na odpowied-nik przekđadowy istniejący w zasobie leksykalnym wspóđczesnego jĊzyka rosyjskiego i opisujący podobne zjawisko. NaleĪy przy tym podkreĞliü, Īe ogólny sens wypowiedzi nie zostađ w Īaden sposób zachwiany. Natomiast kolejne przykđady obrazują, Īe w tekĞcie nieliterackim, przedstawiającym ka-lendarium Īycia siostry Faustyny Kowalskiej, pojawia siĊ takĪe translat 'ɛɟɚɬɢ-ɮɢɤɚɰɢɹ', bĊdący egzotyzmem, co jest uzasadnione z uwagi na to, iĪ wymagana jest tu wiĊksza dokđadnoĞü terminologiczna, gdyĪ w tekĞcie dominuje funkcja poznawcza, nie zaĞ estetyczna – jak ma to miejsce w utworze literatury piĊknej.
„Dekretem Kongregacji dla Spraw ĝwiĊtych zostađ otwarty proces beaty-fikacyjny Sđugi BoĪej s. Faustyny”. (DFK)
„Ⱦɟɤɪɟɬɨɦ Ʉɨɧɝɪɟɝɚɰɢɢ ɩɨ ɞɟɥɚɦ ɦɢɪɹɧ ɧɚɱɚɥɫɹ ɩɪɨɰɟɫɫ ɛɟɚɬɢɮɢɤɚɰɢɢ ɫɥɭɝɢ Ȼɨɠɢɟɣ ɫɟɫɬɪɵ Ɏɚɭɫɬɢɧɵ”
„[…] kiedy zostanie beatyfikowana siostra Faustyna”. (DFK) „[…] ɤɨɝɞɚ ɛɭɞɟɬ ɛɟɚɬɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɧɚɹ ɫɟɫɬɪɚ Ɏɚɭɫɬɢɧɚ” (ȾɎɄ)
Pozostawienie w tekĞcie egzotyzmu ma miejsce najczĊĞciej w przypadkach, gdy wystĊpują róĪnice, wynikające z odmiennoĞci kulturowych w ramach odrĊbnych wyznaĔ. Innym sposobem pokonania barier kulturowych i poznaw-czych jest umieszczenie w tekĞcie przypisów, np.
„TajemnicĊ tĊ przypomina nam codzienny Aniođ PaĔski (...)” (MO)
„Ɉɛ ɷɬɨɣ ɬɚɣɧɟ ɧɚɩɨɦɢɧɚɟɬ ɟɠɟɞɧɟɜɧɚɹ ɦɨɥɢɬɜɚ «Ⱥɧɝɟɥ Ƚɨɫɩɨɞɟɧɶ» *“ (Ⱥɧɝɟɥ Ƚɨɫɩɨɞɟɧɶ (ɥɚɬ. Angelus Domini) – ɩɨɩɭɥɹɪɧɚɹ ɦɨɥɢɬɜɚ,
ɜɨɡɧɢɤɲɚɹ ɜ XIII ɜ., ɜ ɤɨɬɨɪɨɣ ɫɨɡɟɪɰɚɟɬɫɹ ɬɚɣɧɚ ȼɨɩɥɨɳɟɧɢɹ ɏɪɢɫɬɚ, ɨɧɚ ɫɨɫɬɨɢɬ ɢɡ ɧɟɫɤɨɥɶɤɢɯ ɫɬɢɯɨɜ ȿɜɚɧɝɟɥɢɹ […] ɢ ɦɨɥɢɬɜɵ «Ɋɚɞɭɣɫɹ
Ɇɚɪɢɹ»). (Ɇɂ)
Wydaje siĊ, Īe zastosowanie tej dodatkowej techniki objaĞniającej (wedđug terminologii K. Hejwowskiego – techniki paratekstu18) jest tu uzasadnione, szczególnie w przypadku tekstu naukowego. Zarówno w oryginale, jak i w prze-kđadzie analizowane wyraĪenia wprowadzają do tekstu relewantne znaczenie, brak percepcji którego prowadzi w konsekwencji do niezrozumienia sensu
przekazu. Mamy tutaj do czynienia takĪe z dodatkową semantyzacją w samym tekĞcie przekđadu za pomocą rozwiniĊcia – ɦɨɥɢɬɜɚ. Peđne zrozumienie jednak jest tu moĪliwe dziĊki wiedzy uprzedniej, na którą liczyđ zapewne autor tekstu. Jednak wobec przewidywaĔ tđumacza, dotyczących braku tejĪe wiedzy u adre-sata przekđadu, zdecydowađ siĊ on na rozwiniĊcie translatów w formie przy-pisów.
Sđownictwo religijne jest, jeĞli nie najwaĪniejszym, to bodaj jednym z naj-waĪniejszych komponentów jĊzyka religijnego, gdyĪ to ono wđaĞnie konstytuuje jądro znaczeniowe tekstów. J. Stypicki i M. SzefliĔska-Karkowska sđusznie kon-statują: „MoĪna stwierdziü z cađą pewnoĞcią, Īe jednym z najwaĪniejszych noĞników przekazu kulturowego jest samo sđownictwo danego jĊzyka, jego struktura, wartoĞü konotacyjna, które są odbiciem historii rozwoju okreĞlonego systemu jĊzykowego i zapisem zjawisk cywilizacyjnych oraz kulturowych, po-sđugującej siĊ nim wspólnoty19. Teksty religijne w sposób szczególny odzwier-ciedlają kulturĊ duchową narodu, a co za tym idzie, takĪe ich przekđad powi-nien dąĪyü do tego, aby za pomocą procedur translatorskich w sposób adek-watny oddaü jej wszelkie niuanse. Tđumacz tego typu sđownictwa powinien wykazaü siĊ dbađoĞcią o wiernoĞü przekazu treĞci nie tylko na poziomie deno-tacji, ale takĪe w warstwie konotacyjnej i pragmatycznej.
TEKSTY ħRÓDĐOWE
DG – R. B r a n d s t a e t t e r: DzieĔ gniewu, w: tenĪe, Dramaty, Warszawa 1986. ȾȽ – Ɋ. Ȼ ɪ ɚ ɧ ɞ ɲ ɬ ɟ ɬ ɬ ɟ ɪ, Ⱦɟɧɶ ɝɧɟɜɚ, ɜ: ɬɨɬ ɠɟ, ɂɡɛɪɚɧɧɵɟ ɩɶɟɫɵ, ɩɟɪ. ɂ.
Ȼɚ-ɪɚɧɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ 2002.
OK. – M. Ką c z k o w s k a, Ojciec Kolbe, Warszawa 1982.
ɋɆ – Ɇ. Ʉ ɨ ɧ ɱ ɢ ɤ ɨ ɜ ɫ ɤ ɚ ɹ, ɋɜɫɬɨɣ Ɇɚɤɫɢɦɢɥɢɚɧ, ɩɟɪ. ɫ ɫɨɤɪ. Ɍ. Ɉɜɫɹɧɢɰɤɚɹ, ɂ. Ȼɚɪɚɧɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ 1994.
DFK – M.F. K o w a l s k a, Dzienniczek. Miđosierdzie BoĪe w duszy mojej, Warszawa
2003.
19 Czynniki kulturowe amplifikacji tekstu w procesie tđumaczenia, w: Przekđadając
ȾɎɄ – Ɇ.Ɏ. Ʉ ɨ ɜ ɚ ɥ ɶ ɫ ɤ ɚ ɹ, Ȼɨɠɢɟ ɦɢɥɨɫɟɪɞɢɟ ɜ ɦɨɟɣ ɞɭɲɟ. Ⱦɧɟɜɧɢɤ ɛɥɚɠɟɧɧɨɣ
Ɏɚɭɫɬɢɧɵ Ʉɨɜɚɥɶɫɤɨɣ, ɩɟɪ. ɂ. Ȼɚɪɚɧɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ 1993.
MO – J. K u d a s i e w i c z, Matka Odkupiciela. Medytacje biblijne, Kielce 1996. Ɇɂ – ɂ. Ʉɭɞɚɫɟɜɢɱ, Ɇɚɬɟɪɶ ɂɫɤɭɩɢɬɟɥɹ. Ȼɢɛɥɟɣɫɤɢɟ ɪɚɡɦɵɲɥɟɧɢɹ, ɩɟɪ. Ʉ. ȼɨɣ-ɰɟɥɶ, Ɇɨɫɤɜɚ 2000. ɊȿɅɂȽɂɈɁɇȺə ɅȿɄɋɂɄȺ ȼ ɉȿɊȿȼɈȾɑȿɋɄɈɆ ɂ ɅɂɇȽȼɈɄɍɅɖɌɍɊɈɅɈȽɂɑȿɋɄɈɆ ȺɋɉȿɄɌȺɏ Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ Ɉɫɧɨɜɧɵɟ ɩɨɥɨɠɟɧɢɹ ɫɬɚɬɶɢ ɢɫɯɨɞɹɬ ɢɡ ɩɪɟɞɩɨɫɵɥɤɢ, ɱɬɨ pɟɟɥɢɝɢɨɡɧɚɹ ɥɟɤɫɢɤɚ, ɟɟ ɞɟɧɨɬɚɬɢɜɧɨ-ɤɨɧɧɨɬɚɬɢɜɧɚɹ ɫɨɨɬɧɟɫɟɧɧɨɫɬɶ, ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɨɱɟɧɶ ɜɚɠɧɵɦ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɦ ɤɭɥɶɬɭɪɧɵɯ ɰɟɧɧɨɫɬɟɣ. ȼ ɷɬɨɦ ɩɥɚɧɟ ɛɵɥɢ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɵ ɜɨɩɪɨɫɵ ɩɟɪɟɜɨɞɚ ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɨɣ ɥɟɤɫɢɤɢ ɫ ɩɨɥɶɫɤɨɝɨ ɹɡɵɤɚ ɧɚ ɪɭɫɫɤɢɣ. Ɂɚɧɢɦɚɹɫɶ ɩɟɪɟ-ɜɨɞɨɦ ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɨɣ ɥɟɤɫɢɤɢ, ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɜɧɢɦɚɬɟɥɶɧɨ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɶ ɤɭɥɶɬɭɪɧɵɟ ɜɨɩɪɨɫɵ, ɡɚɬɪɨɧɭɬɵɟ ɜ ɢɫɯɨɞɧɨɦ ɬɟɤɫɬɟ. ɇɚɥɢɱɢɟ ɤɭɥɶɬɭɪɧɵɯ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ ɜ ɬɟɤɫɬɟ ɧɚɞɨ ɜɨɫɩɪɢɧɢɦɚɬɶ ɤɚɤ ɜɨɩɪɨɫ, ɤɚɫɚɸɳɢɣɫɹ ɧɟ ɬɨɥɶɤɨ ɨɛɳɢɯ ɢ ɫɩɟɰɢɚɥɶɧɵɯ ɡɧɚɧɢɣ, ɧɨ ɬɚɤɠɟ ɤɚɤ ɨɫɹɡɚɬɟɥɶɧɵɟ ɩɪɢɦɟɪɵ ɩɟɪɟɜɨɞɱɟɫɤɢɯ ɩɪɟɩɹɬɫɬɜɢɣ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɬɪɟɛɭɸɬ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɯ ɩɟɪɟɜɨɞɱɟɫɤɢɯ ɫɬɪɚɬɟɝɢɣ (ɚɞɚɩɬɚɰɢɢ ɢ ɷɤɡɨɬɢ-ɡɚɰɢɢ). ȼ ɬɟɤɫɬɚɯ ɩɟɪɟɜɨɞɚ ɧɚɯɨɞɹɬɫɹ ɧɟɩɨɥɧɵɟ ɷɤɜɢɜɚɥɟɧɬɵ, ɫɟɦɚɧɬɢɱɟɫɤɢ ɫɦɟɳɟɧɧɵɟ ɷɤɜɢɜɚɥɟɧɬɵ, ɮɭɧɤɰɢɨɧɚɥɶɧɵɟ ɷɤɜɢɜɚɥɟɧɬɵ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɷɤɡɨɬɢɡɦɵ.
RELIGIOUS VOCABULARY FROM A TRANSLATIONAL AND LINGUA-CULTURAL PERSPECTIVE
S u m m a r y
The article focuses on the translation of religious lexis from Polish into Russian. The exemplificative material comes from the texts of Catholic provenance. Religious voca-bulary, especially its connotational value, is one of the essential means of cultural transmission. When translating religious lexis, it is necessary to go deeper into cultural issues, treating them as part of comprehensive knowledge, but at the same time as very concrete and tangible instances of translational problems, which require the use of appropriate procedures, such as adaptation and exotisation. Translations contain
in-complete semantically shifted equivalents or functional equivalents, i.e. phrases used in functionally analogous situations in the Orthodox faith, as well as exotisms.
Sđowa kluczowe: leksyka religijna, jĊzyk religijny, przekđad, teolingwistyka. Ʉɥɸɱɟɜɵɟ ɫɥɨɜɚ: ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɚɹ ɥɟɤɫɢɤɚ, ɪɟɥɢɝɢɨɡɧɵɣ ɹɡɵɤ, ɩɟɪɟɜɨɞ,
ɬɟɨɥɢɧ-ɝɜɢɫɬɢɤɚ.
