R
O
Z
P
R
A
W
Y
R O C Z N IK I F IL O Z O F IC Z N E T o m X L V II, z esz y t 2 - 1999 A N D R Z E J B R O N K , S T A N I S Ł A W M A J D A Ń S K I L u b l i nSTANISŁAW KAMIŃSKI
FILOZOF, METODOLOG I HISTORYK NAUKI
Stanisław Kamiński (1919-1986), filozof, metodolog i historyk nauki, odbył studia filozoficzno-teologiczne (1938-1946) w sem inariach d u chow nych w Janow ie P odlaskim i Siedlcach. K ontynuow ał j e na W y d z ia le Filozofii Chrześcijańskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, gdzie (1949) obronił rozprawę doktorską, F regego system a k sjo m a tyc zn y lo g iki zda ń w ś w ie tle
w spółczesnej m eto d o lo g u n auk dedu kcyjn ych . W 1957 roku został k ie ro w n i
kiem Katedry Metodologii Nauk (pierwszej o tej nazwie w Polsce, utworzonej w 1952 roku przez J. Iw anickiego) na W ydziale F ilo z o ficzn y m K U L, w 1958 docentem, w 1965 profesorem nadzw yczajnym , w 1970 p ro f e s o re m zw y c z a j nym. W ieloletni dziekan W ydziału Filozofii KUL, kiero w n ik sekcji filozofii teoretycznej, redaktor naczelny E ncyklopedii katolickiej, był w spółtw órcą - od strony metodologicznej - podstaw filozofii „szkoły lu b e lsk ie j” .
Publikacje S. K am ińskiego o b ejm u ją ponad 335 p o z y c j i 1. Za je g o życia ukazały się trzy książki: G ergonne'a teoria d e fin ic ji (Lublin 1958), P o ję c ie
nauki i klasyfikacja nauk (Lublin [1961] 19924) oraz [wspólnie z M. A. Krąp-
cem] Z teorii i m etodologii m etafizyki (Lublin 1962). D otychczas w ydano pięć tomów Pism w ybranych: t. I, Ja k filo zo fo w a ć ? (do druku przygotow ał Tadeusz Szubka, Lublin 1989); t. II, Filozofia i metoda. Studia z dziejów m etod filo z o fo
wania (do druku przygotował Józef Herbut, Lublin 1993); t. III, M etoda i język. Studia z sem io tyki i m etodologii nauk (do druku przygotow ała Urszula M. Że-
gleń, Lublin 1994); t. IV, N auka i m etoda. P o jęcie n au ki i k la s y fik a c ja nauk
! B ib lio g r a fia p r a c S ta n is ła w a K a m iń s k ie g o , zes ta w ili A n n a I. B u c z e k i T a d e u s z S z u b k a , w: N a u k a i m ą d ro ść. K się g a ku c zc i K się d za P ro fe s o ra S ta n is ła w a K a m iń s k ie g o , „ R o c z n ik i F i l o z o f i c z n e ” , 35 (1 9 8 7 ), z. 1, s. 9-47 .
3 8 AN D RZEJ BR O N K , STAN ISŁAW MA JDAŃSKI
(do d ruku p rzygotow ał Andrzej Bronk, Lublin 19924); t. V: Ś w ia to p o g lą d -
R elig ia - T eologia (do druku przygotowali M onika W alczak i Andrzej Bronk,
L ublin 1998)2.
Do głów nych dziedzin zainteresow ań S. K am ińskiego należały: historia nauki i logiki, ogólna i szczegółow a m etodologia nauk, m etodologia filozofii, semiotyka (m. in. średniowieczna) oraz teologia. Najważniejszych swych osiąg nięć u p atry w ał w dziedzinie teorii nauki (nauk przyrodniczych) i metodologii filozofii klasycznej, zwłaszcza w badaniach nad metodą i językiem metafizyki4. Podał metodologiczną charakterystykę takich dyscyplin filozofii klasycznej, jak m etafizyka ogólna, antropologia filozoficzna, etyka, filozofia religii, filozofia dziejów i nauki religiologiczne. Z ajm o w a ł się początkam i indukcji m atem a tycznej (u schyłku średniowiecza i w początkach czasów nowożytnych), nowo ż ytnym i dziejam i teorii definicji (Th. Hobbes, B. Pascal, J. Locke, E. B. de C ondillac, J. D. Gergonne) i te o rią rozumow ań, stru k tu rą i rozw ojem teorii naukowej, m etodą dedukcyjną (B. Pascal, G. W. Leibniz, G. Frege) oraz osiąg nięciami logiki i filozofii nauki w Polsce.
S. K am iński był u m y sło w o ś c ią encyklopedyczną, erudycyjno-historyczną, nastaw ioną na zbieranie każdego ważnego szczegółu na dany temat, ale również harmonizującą, wypośrodkowującą, asymilującą, klasyfikującą i systematyzują cą. C hara k te ry sty czn y m rysem podejścia S. Kamińskiego jest osobliwy histo- ryzm, polegający na nawiązywaniu do dziedzictwa przeszłości oraz najnowszych osiągnięć logiki i filozofii nauki. W dziejach szukał inspiracji dla stawianych przez siebie problem ów, częściowego potwierdzenia słuszności proponowanych rozw iązań oraz kontekstu rozum ienia dyskutow anych zagadnień. Duży walor dydaktyczny ma pogląd S. Kamińskiego, że wszechstronny opis i wyjaśnienie badanego zjaw iska w ym agają u w z glę dnie nia je g o genezy, struktury i funkcji.
S. Kamiński przyznawał się do głównie dwu tradycji filozoficznych: filozofii k la sy c z n e j4 oraz analitycznej, zarówno w wydaniu scholastyki, j a k i szkoły lw ow sko-w arszaw skiej. Pierwszej - realistycznej teorii bytu i poznania, jak rów nie ż historii filozofii - zawdzięczał filozoficzne i historyczne, drugiej zaś logiczne i m etodologiczne zainteresow ania nauką. W sw ym rozwoju filozo- ficzno-metodologicznym przeszedł trzy znamienne etapy: od postawy
niemetafi-2 W p rz y g o to w an iu j e s t tom VI P ism w yb ra n y ch , zawierający prace S. K am iń s k ie g o z filozo fii p ra k ty c zn e j.
3 S ta n is ła w K a m iń ski. A u to b io g ra m i b ib lio g r a fia , „ R u c h F il o z o f i c z n y ” , 4 2 (1985), s. 106-
-1 1 2.
4 Andrz ej B r o n k , St anis ła w M a j d a ń s k i , K la sy czn o ść filo z o fii k la s y c zn e j, „Rocz niki F i l o z o f i c z n e ” , 3 9 - 4 0 ( 1 9 9 1 - 1 9 9 2 ) , z. 1, s. 3 6 7 -3 9 1 .
STAN ISŁAW KAMIŃSKI: FILOZOF, M ETO D O LO G I H ISTO RY K NAUKI 3 9
zycznej, ufnej w możliwości logiki formalnej, do prom etafizycznej i m etodolo- giczno-filozoficznej oraz ostatecznie do wyraźnie filozoficznej i m ąd ro śc io w ej. W pierwszym okresie akceptował i dość wiernie naśladow ał teorię nauki logicz nego em piryzmu, k tó rą potem m ody fik o w ał popperyzm em , w z m o c n io n y m - w celu uniknięcia sceptycyzmu - intelektualizmem: poglądem o istnieniu intelek tu (iiitellectus p rim orum p rin cip io ru m ), specjalnej w ład z y pozna w cz ej obok dyskursywnego rozum u i zmysłów.
S. Kamiński był umysłem wszechstronnym i głębokim, między innymi dzięki filozoficznem u osadzeniu swych poglądów. P rzy jm o w ał sz e ro k ą k oncepcję poznania oraz odznaczał się p ostaw ą maksymalistyczną, zarówno co do zakresu podejm ow anych zagadnień, j a k i p ro p onow a nych rozw iązań. In teresując się aktualnymi i ważnymi zjaw iskam i w filozofii w spółczesnej oraz rysując swe programy metodologiczne, szukał inspiracji i filozoficznych podstaw do swych badań nad pojęciem nauki w w yw odzącym się od A ry sto telesa ideale filozofii klasycznej, z którym identyfikow ał się stopniow o coraz m ocniej. D om aga ją c się uprawiania filozofii z k u ltu rą metodologiczną, czynił to w intencji rozwoju filozofii klasycznej.
Metodologiczne zainteresow ania S. K am ińskiego ce chuje p o d e jśc ie filozo ficzne i historyczne. Pielęgnował ideał poznania racjonalnego. Zgodnie z filozo fią klasyczną upatrywał natury człow ieka w istnieniu jako ens ra tio n a le, istoty realizującej się w bezinteresownym poszukiwaniu praw dy teoretycznej, której najwyższym wyrazem jest filozofia. Podkreślał epistemologiczny i metodologicz ny pluralizm wiedzy ludzkiej. Rozróżniał w poznaniu stronę materialną i formal ną (forma przekazu), przyjmując, że ta ostatnia przejaw ia się jak o forma logicz na w form alnych procedurach naukow ych p ro c esó w pozna w cz ych, to je s t w naukowej m etodzie i naukow ym języku. Podejm ując próby m etodologicznej charakterystyki różnych typów wiedzy ludzkiej, S. Kamiński odróżniał - oprócz wiedzy potocznej, leżącej u podstaw każdego innego typu w iedzy - w iedzę naukową, filozoficzną i teologiczną. S ą one niesprowadzalne do siebie, bo m ają własne pytania, odmienne cele i metody. Ich zwieńczenie stanowi wiedza mądroś- ciowa, która jest czymś więcej niż mechanicznym uogólnieniem poszczególnych typów wiedzy. Rysując koncepcję teologii, rozróżniał jej w ersję rew elac jo n i- stycznąi racjonalistyczną: jako rewelacjonizację świata lub racjonalizację prawd wiary.
Przeniknięty był ideą usługowego charakteru m etodologii i filozofii. Z a jm o wał się nie tylko m etodologicznym (formalnym) w ym iarem nauki (na przykład językiem naukowym, m etodą naukową, strukturą nauki), lecz także epistemolo- gicznym i ogólnokulturowym. Zgodnie z prz esłaniem szkoły Iw ow sko-w
arsza-4 0 AN D R ZEJ BRO N K , STAN ISŁAW M A JDAŃSKI
wskiej, p o d k re śla ł potrzebę refleksji m etodologicznej w każdym typie pracy naukowej oraz krzewienia kultury ogólnologicznej, której przejawem są czynno ści wiedzotwórcze: stawianie pytań, definiowanie, odróżnianie, logiczne porząd kowanie, rozumowanie lub dyskutowanie. Racjonalne, krytyczne i odpowiedzial ne uprawianie każdego / istniejących typów wiedzy jest decydujące dla intersu- biektyw nej sensow ności i spraw dzalności ich wyników (teorii).
S. K am iński u pra w iał nie tylko m etodologię filozofii, lecz rów nież rodzaj filozofii metody naukowej. Przyjmował, że je d n y m z głównych zadań refleksji m etateoretycznej je st badanie (na ogół niejaw nych) założeń filozoficznych i m etodologicznych, na których opiera się nauka, a także krytyka prób skrajnie ideologicznego w ykorzystyw ania nauki do celów nienaukow ych. M im o tezy 0 a u to n o m iczn o ś c i filozofii, podkreślał w zajem n ą zależność między filozofią a naukami empirycznymi, chociaż nie wyjaśnił dokładniej charakteru tej zależno ści5. Nie tylko koncepcja filozofii zależy od panującej w danym czasie koncepcji nauki, lecz rów nież u p raw ianie nauki je s t u w a runkow ane filozoficznie. Na przykład metafizyka, wyjaśniając, czy świat jest monistyczny czy pluralistyczny, daje tym sam ym ostateczne epistemologiczne podstawy poznaniu naukowemu. F ilo z o fia je st o bec na zarówno w samej nauce, jak i w poglądach na naukę (w teorii nauki). „Wolne od założeń badanie jest m etodologicznym m item ”6, gdyż za każdą wielką teorią naukow ą stoi jakaś filozofia, najczęściej nie uświadamia na przez jej tw órcę7. Z tej racji nie można uprawiać filozofii nauki bez jakiejś filozoficznej p re koncepcji samej nauki, zw łaszcza traktować afilozoficznie przedm iotu nauki.
Zgodnie z tra d y c ją szkoły lw ow sko-w arszaw skiej, na określenie własnych zainteresow ań n a u k ą S. Kamiński używ ał początkow o term inu m etodologia
nauk. Potem, pod wpływem filozofii anglosaskiej, odchodził od niego na rzecz
terminu filo zo fia nauki, a nawet teoria nauki. Nie zawsze konsekwentnie odróż
5 W a rty kule F ilo zo ficzn e uw aru n ko w a n ia rew olucyjnej idei M iko ła ja K o p ern ika (w: M etoda
1 ję z y k . S tu d ia z se m io tyk i i m e to d o lo g ii n a u k . Lubli n 1994, s. 2 6 7 -2 8 2 ), S. K amiński pokazu je,
że g łó w n y m i c zy n n ik am i, które z ad e cy d o w ały o rewolucy jnośc i idei K o p ern ik a i z ap o czątk o w a ły przem ianę nie tylko w astronomii, lecz tak że w n au ce w og óle, były pr zed e w szystk im ontolo- giczne, epis temologicz ne i metodo logiczne pr esupozycje D e revo lu tio n ib u s. P o d o b n ie na przykła dz ie O c k h a m a k o n c e p c ji w ie d zy p r z y r o d n ic z e j (tam że , s. 2 5 5 - 1 5 6 ) st a w ia tezę, że w X IV w. is to tn ą rolę w n o w y m sposobie traktow ania w iedzy przyrodnicze j o d e g rały nie tyle n ow e o d k ry cia i n o w e z a o b s e r w o w a n e fakty, ile „ p r z e o b r a ż e n i a w sa m y m stylu m yś lenia b a d ac zy ” (tamże, s. 2 5 8 ) , s p o w o d o w a n e m ię d z y in n y m i r o d z ąc y m i się na p r z e ł o m i e XIII i X IV w ieku prądam i fi lo z o ficz n y m i.
6 N a u k a i m e to d a , s. 201.
STANISŁAW KAMIŃSKI: FILOZOF, M ETO D O LO G I H ISTO RY K NAUKI 4 1
niał m etodologię nauki (niekiedy używ ał term inu o gó ln a m e to d o lo g ia na uki), b a d a ją cą to, co w spólne wielu naukom , od m eto d o lo g ii n a u k (szc ze g ó ło w e j
m etodologii nauk), zajmującej się osobliwościami poszczególnych nauk. O d ró ż
niał dwa zasadnicze znaczenia terminu m etodologia nauki'. 1. W ąskie (poniekąd klasyczne i częściowo neopozytywistyczne, w sensie logicznej teorii nauki) jako teorii metod upraw iania nauki, posługującej się „głów nie m e to d ą logicznej analizy i rekonstrukcji czynności badaw czych oraz ich k o d y fik a c ji” ; zm ierza ona „do konstrukcji ogólnych modeli optymalnego (racjonalnego i sprawnego) postępow ania naukow ego oraz ich uzasadnienia ze względu na cel, jak i stawia sobie nauka. Jest więc dyscypliną opisową, wyjaśniającą i praktyczną, bo
uspra-O
wiedliwia naukow e metody rekonstruow ane lub p r o je k to w a n e ” . 2. S zerokie, w sensie filozofii (teorii) nauki jako całości filozoficznych, logicznych i hum ani stycznych zainteresowań fenom enem nauki.
Pewne kłopoty sprawiało S. Kamińskiemu uporządkow anie znaczeń terminu
filo zo fia nauki. W yróżniał co najm niej trzy - dw a m etap rzed m io to w e i j e d n o
przedm iotow e - je g o znaczenia: 1. N ajszersze (anglosaskie i scjentystyczne), w którym filozofia nauki mieści się „na pograniczu upraw iania filozofii i nauk szczegółowych. Należy zarazem do filozofii, logiki i m etanauk, a m oże mieć charakter ściślej filozoficzny (np. epistem ologiczny), bardziej hum anistycz- no-praktyczny (np. naukoznawstwo) albo głównie formalny (np. czysto logiczna teoria nauki)” . O bejm uje ona „ogólną metodologię nauk i semiotykę logiczną, metodologię nauk przyrodniczych i filozofię przyrody oraz metodologię hum ani styki i m etodologię filozofii”9. 2. W ęższe i w łaściw e (klasyczne), gdy nazw a
filo z o fia n auki oznacza teorię nauki rozpatryw anej ja k o byt, teorię p o zn a n ia
naukowego (w aspekcie jego źródeł, możliwości i granic) oraz teorię ostateczno- ściowo w y jaśn iają cą naukę ja k o dziedzinę kultury (zw łaszcza p o zy c ję nauki w kulturze i jej rolę we współczesnym świecie). 3. Przedmiotowe, gdy filozofia
8 N auka i m eto d a , s. 44. Sposób ro zum ienia metodologii nauk przez S. K a m iń s k ie g o o d d aje je g o kurso ryczny wykład. O gó ln a m e to d o lo g ia n a u k , p r o w a d z o n y p r z e z p r a w ie c zterd zieś ci iat dla wszy stk ich niem al s tudentó w uniw ersytetu, o b e jm u jąc y z ag a d n ie n ia o g ó l n o lo g i c z n e ( s e m io tykę, teorię defin icji, teorię ro zu m o w ań , teorię antyn om ii i e ry s ty k ę) o ra z te o r ię m e t o d n a u k o wych ( m e to d o lo g ię nauki w w ą s k im se nsi e) i teo rię n a u k i, p o ś w i ę c o n ą d z ie j o m p o jęc ia nauk i, przedmiotowi, celowi i strukturze nauki, typologii n a u k i ch arak te ry sty ce p o szczeg ó ln y ch typów nauk.
9 S. K a m i ń s k i , Filozofia nauki w Polsce w latach 1 973-1982 (W stępna ocena d zia ła ln o
śc i b a d a w c ze j), „R o cz n ik i F i l o z o f i c z n e ” , 3 2 ( 1 9 8 4 ) , z. 1, s. 24 1. P o d o b n i e co d o m e t o d o l o g ii
nauki S. K am iń s ki p rz e s tr z e g a p rz ed m ie s z a n i e m (o g ó ln e j) f il o z o f i i n a u k i, k t ó r a „ b a d a to, co jes t n a u k o m w s p ó ln e ” , z (sz c z e g ó ło w ą ) f ilo z o fią n auk, b a d a j ą c ą „to, co o s o b l i w e d l a p o s z c z e gólnych n a u k ” (N auka i m eto d a , s. 40). Por. ró w n ie ż t e n ż e , F ilo zo fia n a u k i, w: E n c y k lo p e
4 2 A NDRZEJ B R O N K , STAN ISŁAW M A JDAŃSKI
nauki analizuje na przykład, czym s ą materia, przestrzeń, cel, funkcjonalizm , determ inizm .
Z wielu p o w o d ó w S. Kamiński był przekonany o potrzebie i zasadności up ra w ia n ia wielu różnych typów badań nad nauką. S przyja to rozumieniu jej zna cze nia i m iejsca w kulturze (np. m entalności scjentystyczno-technicznej i kultu ekspertów ), teoretycznem u w yjaśnieniu natury i podstaw wiedzy n a ukow ej, p o z n a w cz y ch roszczeń n a u k i 10, pokazaniu integrującej roli refleksji metodologicznej dla unifikacji specjalistycznych dyscyplin naukowych i współ pracy m iędzy naukow cam i, j a k rów nież p o dkreśleniu praktycznej ważności św iadom ości m etodologicznej dla poszczególnych nauk, ja k np. filozofii, dla której je s t ona często je d y n y m narzędziem samokontroli.
P orządkując typologicznie nauki o nauce „wedle tego, w ja k im aspekcie ontycznym i j a k ą metodą badają one nauki” 1 *, S. Kamiński doszedł do charakte rystycznej typologii, wyróżniając trzy główne typy nauk o nauce: humanistyczne (historia, socjologia, psychologia, ekonom ia i polityka nauki), filozoficzne (ontologia, epistemologia, wąsko pojęta filozofia nauki i filozofia kultury) oraz formalne (logika języ k a naukowego, logika formalna, teoria rozumowań stoso wanych w nauce oraz metodologia nauki). Uznając, że wybór terminów: metodo
logia nauki, teoria nauki i filo zo fia nauki na określenie badań nad n a u k ą „jest
s p ra w ą zw yczaju n arodow ego, a naw et k o n w e n cji” 12, podkreślał, że badanie natury nauki winno uwzględnić wszystkie jej aspekty: logiczny, humanistyczny i filozoficzny. Głów na jed n ak rola przypada podejściu filozoficznemu (episte- m ologicznem u).
Swe metodologiczne zainteresowania, którym podporządkowane były badania historyczne, S. Kamiński kieruje głównie ku filozoficznemu, a dokładniej episte- m o logic znem u w ym iarow i nauki. Z tej racji postulow ał filozofię nauki jako odrębną (autonomiczną) dyscyplinę dotyczącą ontycznych i epistemologicznych podstaw nauki. Sam uprawiał filozofię (metodologię) nauki z zamiarem ustalenia zewnętrznych i wewnętrznych założeń nauki oraz zrozumienia różnych koncepcji nauki przez „prześwietlenie” ich od strony filozofii klasycznej, będącej stałym p u nktem odniesienia. Dostrzegając wieloznaczność (analogiczność) podstaw o wych pojęć filozoficznych i metodologicznych, uważał, że zadanie metodologa
10 „ Z a g a d n i e n i e e p is t e m o l o g i c z n e w i ą ż e się z d e te r m i n a c j ą na jb a rd zie j w a r to ś cio w e g o po z n an ia, j a k i m j e s t p o z n a n i e n a u k o w e , z uw agi n a j e g o g e n ez ę, strukturę i d y n a m ik ę " (N auka
i m e to d a , s. 23).
1' T a m ż e , s. 35.
STAN ISŁAW KAMIŃSKI: FILOZOF, M ETO D O LO G I H ISTO RY K NAUKI 4 3
polega między innymi na ujaw nianiu tej w ieloznaczności i m ożliw ie niezaan- gażowanej, bezstronnej ocenie poznawczej (formalnej) wartości tez, wypowiada nych przez różne nauki i typy filozofii. Chociaż m etodolog ja k o m etodolog nie dostarcza bezpośrednio merytorycznych odpowiedzi n a p y tania staw iane przez naukowców i filozofów, to jednak - uzbrojony w narzędzia, których dostarc za rozwój logiki i metodologii - dysponuje on m ożliw ością zbadania i ujaw nienia założeń, leżących u podstaw rozwiązań danego problemu, oraz oceny logicznej i metodologicznej wartości proponow anych tez i formalnej p o p ra w n o ści ich uzasadnień.
„Faktem n auki” S. Kamiński interesow ał się na wielu płaszczyznach: op i sowej, wyjaśniającej, wartościującej i normatywnej. Podkreślał znaczenie nauki jako ważnego zjaw iska kulturow ego i społecznego. O pty m isty c zn ie wierzył w poznawcze możliwości człow ieka i u w a żał naukę za n aturalne prz edłużenie poznania potocznego oraz wybitne osiągnięcie poznawcze człowieka. M etodolo giczne cele S. Kamińskiego były częściowo normatywne. Dysponując w ramach filozofii klasycznej pojęciem wiedzy jako epistem e, chciał między innymi ustalić metodologiczne standardy wiedzy naukowej oraz podstawowe procedury nauko we i metodologiczne („twarde jądro nauki”), które kształtowały praktykę nauko wą, nawet jeżeli naukow cy nie zdawali sobie z nich w yraźnie sprawy.
Klasycznie S. K am ińskiego interesowało to, co stałe w zmiennych kolejach rozwoju nauki i pojęcia nauki. To zaś, zgodnie z filozofią klasyczną, nazyw ał
. 1 T
naturą nauki . Podkreślał to, co nauki łączy, a nie to, co je dzieli. W prz e c i wieństwie do tezy T. Kuhna o niew spółm ierności p arad y g m ató w uw ażał, że „choć było niezm iernie wiele istotnie różniących się pojęć nauki, to je d n a k zachowała się ich genetyczna identyczność, czyli więź m iędzy kolejnym i k o ncepcjami, oraz identyczność funkcjonalna, czyli stałość roli, j a k ą pełniły w kulturze ' 14. Nade wszystko niezmienny pozostaje najgłębszy sens podstaw o wych pytań, które o rga niz ują wysiłek poznawczy nauki. „N auka zawsze m iała metodycznie ujmować pojęciowo i wyjaśniać racjonalnie to, co dane w doświad czeniu, oraz scalać w systematyczną i pogłębioną wizję rzeczywistości poszcze gólne ujęcia poznawcze, aby jakoś służyły człowiekowi” 15. Respektując rozlicz ne, wzajemne związki filozofii i nauki, przestrzegał przed „krzewieniem w nauce
P r ó b i e z d a n i a s p ra w y z tego, co w n a u ce stałe i z m ie n n e , p o ś w ię c ił S. K a m iń s k i j e d e n z ostatnich swych artykułów, O ro zw o ju teorii em p iryczn ej, „Rocz nik i F i l o z o f i c z n e ” , 30 (1982), z. 3, s. 129-141 .
14 N a u k a i m eto d a , s. 179.
4 4 A N D R ZEJ BR O N K , STAN ISŁAW M AJDAŃSKI
izolacjonizmu” 16. Zależało mu na zaradzeniu postępującej specjalizacji i wywoła nej nią poznawczej dezintegracji nauk - czy raczej rysowanego przez nie obrazu św iata - przez podkreślenie jedności wiedzy naukow ej, a zarazem pluralizmu
i n i m etodologicznej autonom ii poszczególnych dziedzin wiedzy .
Swe ro z um ie nie nauki zaw dzięczał S. K amiński filozofii klasycznej oraz współczesnej filozofii nauki. Odróżniał trzy (co najmniej) pojęcia nauki: 1. Naj szersze, w platońsko-arystotelesowskim sensie episteme, czyli dobrze uzasadnio nego p o zn a n ia empiryczno-racjonalnego, różnego od praw dopodobnej wiedzy doksalnej; m ieszczą się tu zarówno nauki szczegółowe (logiko-matem atyczne, empiryczne, realne), ja k i filozofia oraz teologia. 2. Węższe, obejmujące tylko tzw. nauki szczegółowe, tj. przyrodnicze i humanistyczne (społeczne). 3. N a j węższe, odrzucane z powodu scjentystycznego zawężenia, kiedy terminem „nau ka” obejm uje się tylko nauki przyrodnicze czy wręcz zmatematyzowaną fizykę. Naturę nauki determ inow ał S. Kamiński w aspekcie jej przedmiotu (formal nego), celu, m etody, logicznej struktury i genezy. Pytanie, czym zajm uje się nauka, je s t pytan iem filozoficznym , gdyż zakłada odpow iednie rozumienie natury świata. S. K am iński o pow iadał się za pluralistycznym podejściem do rzeczywistości: piei'wszorzędnym przedm iotem nauki jest świat obiektywny, ale również subiektywne stany i wytwory poznającego lub język. Najbardziej jednak diagnostycznym sprawdzianem naukowości jest metoda uprawiania nauki. Tutaj również, po odrzuceniu scjentyzmu - poglądu, że poznanie naukowe jest wzorem i m iarą „doskonałości każdej innej wiedzy tak pod względem teoretycznym, jak
i o
i p ra k ty c z n y m ” - S. K am iński zajm ow ał stanow isko pluralistyczne. Przy znając, że m etoda naukowa nie jest jedna, że nie ma jednego prostego, w zorco wego sposobu uprawiania nauki i że „ze względu na rozmaitość typów zagadnień i zadań badawczych trudno byłoby skonstruować uniw ersalną metodę naukow ą jako jednolity zespół dyrektyw upraw iania wszelkiej n auki” 19, przyjmował, iż różne p rz edm ioty i cele pozn a n ia w y m a g a ją różnych metod badaw czych oraz typów pozna w cz ych zabiegów. P rze ja w em m etodologicznego pluralizmu S. Kamińskiego jest jego antynaturalistyczne stanowisko w teorii nauk humanis tycznych, w postaci tezy o ich metodologicznej odrębności od nauk przyrodni
16 T a m ż e , s. 2 8 4 , p. 53.
S. K a m i ń s k i , O p o d sta w a c h u n ifik a c ji n auk, w: P ro b lem y epistem ologii p ra g m a ty cz
nej. M a ter ia ły z p o sied ze ń K o n w e rsa to riu m N a u k o zn a w c ze g o P o lskiej A ka d e m ii N a u k , W rocł aw
1972, s. 10 7-1 19.
18 N a u k a i m e to d a , s. 28.
STANISŁAW KAMIŃSKI: FILOZOF, M ETO D O LO G I H ISTO RY K NAUKI 4 5
czych. Bliższe poznaniu filozoficznem u, nie s p ełn iają one i spełnić nie m o g ą w arunków naukow ości nakładanych na nauki przyrodnicze, od których ró ż n ią się przedm iotem (świat kultury) i stąd metodą.
W ramach realizmu eksplanacyjnego S. Kamiński traktował wiedzę n a u k o w ą realistycznie. Głównym zadaniem nauki jest wyjaśnienie danych doświadczenia. P oznanie naukowe pozostaje obiektywne, chociaż rzeczyw istość j e s t d a n a nie tylko w bezpośredniej obserwacji, lecz także pośrednio. „Z a ró w n o pojęciow e, j a k i zdaniow e elem enty specyficzne dla nauk fizykalnych nie s ą ani czysto
7 0
doświadczalne, ani absolutnie aprioryczne”” . Realizując swe zadania p ozna w cze, nauka wiąże za p o m o cą j ę z y k a o b s erw acyjno-te oretycz nego obiektyw ny świat i podm iotow e czynniki poznania, dlatego system naukow y pow staje ja k gdyby w wyniku dialogu umysłu i faktów. Poznanie naukow e nie polega nigdy na kopiowaniu „gotow ego” św iata p odpada ją cego pod zmysły, lecz na j e g o konstruującej interpretacji w postaci teorii naukow ej.
Metodyczność nauki przejawia się w respektowaniu metodologicznych reguł, a logiczność zapew nia odpow iedni sposób form u ło w a n ia i u p ra w o m o c n ia n ia twierdzeń i teorii naukowych. Najogólniej mówiąc, m a ją one być uzyskane „za p o m o cą metod w yraźnie podanych i zgodnych z regułam i m eto d o lo g ic zn y m i w takim zakresie, w jakim jest to możliwe w danej dziedzinie poznania, uzasad nione w sposób intersubiektyw nie kontrolow any, a zw łaszcza nieza leżne od stanów emocjonalno-wolitywnych oraz wyrażone w języku in fo rm ac y jn y m ”21.
S. Kamiński był m etodologicznym p u ry stą i dem arkacjonistą: d o m a g a ł się respektowania metodologicznej autonomii poszczególnych nauk, co służy między innymi lepszej kontroli uzyskiw anych przez nie w yników . S trategia dem arka- cjonistyczna, odwrotnie niż u neopozytyw istów , którzy w ykorzystyw ali j ą do deprecjacji filozofii, służyła mu rów nież do obrony p o zn a w cz o wyróżnionej pozycji filozofii klasycznej. Nie był je d n a k d em ark acjo n istą skrajnym i z bie giem lat zajm ował postawę bardziej wyważoną, przyjmując dynam iczny gradu- alizm między nauką a innymi dziedzinami poznania. Stawiając odrębne wymogi poznaniu filozoficznem u i naukow em u, przyznaw ał, że „trudno konkretnie wskazać, gdzie leży granica m iędzy filo z o fią a naukami szc z e g ó ło w y m i”22. Skłaniał się ku poglądowi o bliskości p oznania filozoficznego i naukow ego ze względu na za sadniczą jed n o ś ć ludzkiego um ysłu oraz analogiczny ch a rak ter
20 P ierw ia stki e m p iry c zn e i a p rio ry c zn e w p o d sta w a c h n a u k fiz y k a ln y c h , „ R o cz n ik i F i l o z o ficzne” , 8 (1 960), z. 3, s. 49.
21 O m e to d zie f ilo z o fii k la s y c z n e j, „ R o cz n ik i F i l o z o f i c z n e ” , 3 4 ( 1 9 8 6 ) , z. 1, s. 18.
4 6 AN D RZEJ BR O N K , STAN ISŁAW M AJDAŃSKI
e le m e n ta rn y c h p roc edur poznaw czych we wszystkich typach poznania. P o d kreślał raczej k o m p lem en tarn o ść niż specyfikę poznania filozoficznego i na ukowego, uważając je za dw a sposoby realizowania tej samej ludzkiej racjonal ności.
P oglądy S. K am ińskiego na m iejsce i funkcję praw dy w nauce przeszły ew olucję. Był przekonany, że praw dy nie da się w ykreślić z re jestru zadań nauki, jako wartości zaspokajającej ogólnoludzkie zainteresowania intelektualne p o zn a w a n ia świata. O pow ia dał się zawsze za k la sy c z n ą d e fin ic ją prawdy, w myśl której p ra w dziw ość przysługuje bezpośrednio tylko zdaniom, a teoriom (naukowym) tylko pośrednio. Początkowo przyjmował, że „sądy fizyki zarówno d o św iad c zaln ej, j a k i teoretycznej p o sia d a ją kw alifikację praw dziw ości lub niepraw dziw ości absolutnej i obiektyw nej” . Z biegiem czasu dostrzegał kon trowersyjny charakter prawdy w nauce, nie uważanej przez współczesną filozofię nauki za główny cel poznania naukowego. S. Kamiński uznawał w nauce (umiar kow aną) cz y n n ą rolę um ysłu, fakt w pływu aparatury pojęciow ej na wyniki naukowe oraz pogląd, że „prawdziwość tez naukowych nie jest ani przedmiotem, ani celem u praw iających fizykę”24, że się j ą tylko postuluje, ale się jej nie gwarantuje. W zorem innych m etodologów, S. Kamiński przyjął tezę, że kryte rium naukow ości - zamiast tradycyjnej praw dziw ości i pew ności - stanowi „m ożliw ie n a jm o cn iejsze u p ra w om ocnienie (uspraw iedliw ienie, dopuszczal ność) zdań teoretycznych ze względu na odpow iednie wyniki o b serw acji”25.
W iele uwagi po św ięc ił S. Kamiński kategorii racjonalności oraz udziałowi czynników racjonalnych w nauce i filozofii, przejawiających się głównie w jej warstwie teoretycznej. Po przebadaniu kryteriów racjonalności w filozofii nauki w okresie trzech pierw szych dziesiątków lat naszego stulecia, stwierdzał, że filozoficzny problem racjonalności (racjonalizmu) pojawił się dopiero na począt ku X X w. D ostrzegał w dziejach filozofii trzy tradycyjne opozycje: między ra cjo n alizm em a e m piryz m e m (aprioryzm em a aposterioryzm em ), ja k o spór o źródła poznania; między racjonalizmem a intelektualizmem, jak o spór o wła dze poznawcze; między racjonalizm em a irracjonalizmem, jako spór o poznanie w a rtościow e, czyli ostateczne podstaw y wiedzy.
Odróżniając racjonalizm m etafizyczny (celowe uporządkowanie świata) od epistem ologicznego (poznanie nie zależy od stanów emocjonalnych i wolityw- nych, lecz odwołuje się do rozumu i zmysłów), S. Kamiński łączył racjonalność
23 P ro b le m p r a w d y w fiz y c e , w: M e to d a i j ę z y k , s. 338.
24 T a m ż e , s. 339.
STANISŁAW KAM IŃSKI: FILOZOF, M ETO D O LO G I H ISTO RY K NAUKI 4 7
nauki z epistem ologicznym intelektualizm em : p o jm o w an iem intelektu ja k o trzeciej, oprócz zmysłów i rozumu, intuicyjnej, samozwrotnej i samokontrolują- cej władzy poznawczej, pośredniczącej między innymi w dialogu między czynni kami empirycznymi i teoretycznymi w nauce. Był przekonany, że intelektualizm pozwala na przezwyciężenie trudności związanych z poszukiwaniem i uzasadnie niem zasady indukcji. Jeśli em piryzmu nie wesprze się intelektualizmem, nauka pozostanie zbiorem nie powiązanych ze s o b ą danych („faktów ” ). S am ra cjona lizm, m inim alizując p o zn a w cz ą rolę zm ysłów i dośw iadczenia, w iedzie do idealizmu. Z tego względu S. Kamiński odrzucał zarówno wąski indukcjonizm pozytywistów, nie pozw alający dojść do wiedzy ogólnej, j a k i P opperow ski faliibilizm i probabilizm , przypisujący poznaniu naukow em u tym czasow ość.
Współczesnej filozofii nauki zarzucał S. Kamiński ciasny racjonalizm, ponie waż nie dostrzega „istotnego pluralizm u wiedzy racjonalnej, traktując ja k o epistem ologiczno-m etodologicznie w artościow e je d y n ie poznanie typu nauko wego” 26. Na uznanie racjonalności nauk empirycznych, różnej od racjonalności nauk formalnych, za szczególny przypadek racjonalności w ogóle, pozw alało mu pojmowanie nauki jako episteme (średniowiecznej scientiae) oraz utożsamia nie racjonalności wiedzy naukowej z jej m etodycznością i szeroko p ojm ow aną logicznością. Jak świadczą je g o wypowiedzi, nauka, m im o swych wielorakich ograniczeń, pozostała dlań wzorem p oznania ra cjonalnego i w głębi duszy był on przekonany, iż celem nauki jest wiedza praw dziw a, a filozofii - konieczna.
Dostrzegając osłabienie wiodącej roli prawdy w nauce, S. Kamiński opowia dał się, w kwestii rozwoju nauki, za rodzajem umiarkowanego kumulatywizmu, który nie zakłada „ścisłej korespondencji logicznej lub tre ś c io w e j” m iędzy kolejnymi koncepcjam i nauki lub teoriami naukow ym i, lecz p o p rz estaje na przyjęciu ciągłości tradycji naukowej, przejawiającej się „głównie w przedm io towym celu nauki: szukaniu najbardziej ogólnych i p o d sta w o w y c h aspektów rzeczywistości, pozwalających unifikująco j ą wyjaśniać i uczynić zrozumiałą”27. Przede wszystkim jednak S. Kamiński był z temperamentu historykiem nauki, ustalającym jej naturę poprzez badanie zmian pojęcia nauki w dziejach. Uważał, że nie można zrozumieć sytuacji współczesnej nauki, jeśli się nie zna wcześniej szych etapów jej rozwoju. Badał przemiany nie tylko samego pojęcia nauki, lecz również teorii na jej temat na przestrzeni wieków. Stw ierdzając, że dzieje p o ję cia nauki splatają się z dziejami filozofii, pokazywał, ja k zm ieniające się kon cepcje filozofii wywierały wpływ na przem iany p ojęcia nauki. Zaproponow ał
26 O m e to d zie f ilo z o fii k la s y c z n e j, s. 18.
4 8 A N D R ZEJ BRONK, STAN ISŁAW M A JDAŃSKI
n ow a to rsk ie w ów czas rozum ienie dziejów nauki jak o dziejów pojęcia nauki w jego historycznych przemianach. Główne jego dzieło, N auka i metoda. Pojęcie
nau ki i k la sy fik a c ja nauk, m ożna uw ażać za ory g in aln ą próbę parady-
gmatycznego, bardziej filozoficznego niż historyczno-socjologicznego, przed s taw ienia różnych koncepcji nauki. W ykorzystując perspektyw ę filozoficzną i h isto ry c z n ą do system atycznych rozważań nad n a tu rą poznania naukowego, S. Kamiński dostrzegał określone tendencje w rozwoju nauki. Rolę Kuhnowskie- go paradygm atu odgrywa tu „koncepcja (pojęcie) n au k i” oraz „tradycji nauko w e j” . C elem ustalen ia głów nych tendencji rozw ojow ych nauki odnotow yw ał w iernie w szystko, co wiązało się bezpośrednio lub pośrednio z n a u k ą w jej długich dziejach. A m b icją je g o było objęcie wszystkich ważniejszych zdarzeń i etap ó w z dziejów p ojęcia nauki na podstaw ie całości dostępnego materiału historycznego, ze szczególnym uwzględnieniem czasów najnowszych i najnow szej literatury. Starał się odnotow ać każdego w ażniejszego autora, pogląd, stanow isko, kierunek, szkołę i zmianę w ramach danego podejścia. Stąd jego prace są istną kopalnią wiadomości o różnych naukach i koncepcjach metodolo gicznych.
S. Kamiński wyróżniał cztery „gw ałtow ne i zasadnicze p rz em iany” pojęcia nauki w dziejach, w yznaczone nazw iskam i Arystotelesa, Galileusza, C o m te ’a i P oppera, z którym i w iązał cztery w ielkie koncepcje (paradygm aty) nauki: klasyczną, now ożytną, p o zy ty w isty cz n ą i Popperow ską. K lasyczna koncepcja wiedzy unitarnej (filozoficzno-naukowej, zmierzającej do hierarchicznego ujęcia istot rzeczy) ukształtowała się w starożytności głównie za spraw ą Arystotelesa, ja k o a p odyktycz na teoria intuicyjno-dedukcyjna (genetyczny em piryzm oraz metodologiczny intelektualizm i racjonalizm). W XVII wieku (Galileusz, N e w ton), w skutek stopniow ej em ancypacji tzw. nauk szczegółow ych i postępów m atematyki, „doszło do utworzenia pojęcia wiedzy jako teorii dedukcyjnej, ale opartej na wynikach analizy ilościowej świata (aby można było stosować m ate m atykę) oraz testow anej em pirycznie. Z achow ała je d n a k dalej kwalifikację p raw dy i nieobalalności, gdyż um ysł ludzki dzięki swej intuicji intelektualnej
[...] j a k b y n arzucał teorię ś w iatu”28.
Za innymi historykami nauki (począwszy od P. Duhema) S. Kamiński przesu wa narodziny nauk przyrodniczych i nowożytnej koncepcji wiedzy przyrodniczej na wiek XIV. Stawia tezę, że istotną rolę w nowym sposobie traktowania wiedzy przyrodniczej odgryw ały w ów czas nie tyle nowe odkrycia i nowe zaobserw o w ane fakty, ile „p rzeobraże nia w sam ym stylu m yślenia b ad a czy ” , wywołane
STANISŁAW KAMIŃSKI: FILOZOF, M ETO D O LO G I HISTO RY K NAUKI 4 9
m. in. rodzącymi się na przełomie XIII i XIV w. prądami filozoficznymi. Szcze gólne m iejsce w przem ianach koncepcji wiedzy przyrodniczej przypisuje W. Ockhamowi , który odrzucił koncepcję jednolitości i jednorodności wiedzy, absolutyzm poznania i głosił, że poznanie wartościowe dotyczy jedynie konkret nych rzeczy.
Trzecia koncepcja wiedzy naukowej narodziła się głównie dzięki p ozytyw i stom (A. Comte). Nauka ma dotyczyć wyłącznie zdarzeń ujętych w doświadcze niu zewnętrznym. Zmierza do uchwycenia ich praw idłow ości, które otrzym uje się indukcyjnie, a weryfikuje empirycznie. Nie p o dejm uje pytań typu „dlacze go ?”, lecz ogranicza się do odpowiedzi na p y tanie „ ja k ? ” . W a rto ś c io w a je st tylko ta wiedza, która przyczynia się do ułatwienia życia i zaspokojenia elemen tarnych potrzeb człowieka. C zw arta k oncepcja nauki po w stała głównie dzięki K. R. Popperowi. Punktem wyjścia nauki „nie są m echanicznie nagrom adzone i dogm atycznie przyjęte obserwacje, lecz tw órczo ujęta problem atyka, która rodzi się na gruncie całej dotychczasow ej wiedzy (nie m a d y chotom ii zdań obserwacyjnych i teoretycznych). Zadaniem zaś nauki je s t śmiałe w ysuw anie możliwie najogólniejszych hipotez wyjaśniających, które oparłyby się krytyce, a zwłaszcza rzetelnym próbom falsyfikacji na podstawie dotychczasow ych d o świadczeń. Cała wiedza ma charakter fallibilny, a jej praw dziw ość nie stanowi kryterium naukowości. Aktualna nauka jest j e d n ą z możliwych teorii w drodze do doskonalszego w yjaśnienia” 30.
C hociaż S. Kamiński nie upraw iał twórczo współczesnej logiki form alnej, miał pewne pomysły unow ocześnienia tradycyjnej sylogistyki, j a k uogólnienie praw kwadratu logicznego w języku rachunku zdań na wszystkie praw a wniosko wania bezpośredniego, krytyka wzoru C. A. M ereditha na liczbę (1) nieza w od nych trybów sylogistycznych o n terminach: l = n ( 3 n - l ^ , podanie reguł sylogi- zmów dla zdań o zaprzeczonym podmiocie, wskazanie na rozbieżności kwantyfi- kacji tradycyjnej i współczesnej, analizy roli (w logice) tzw. pierw szych zasad myślenia. Badał również filozoficzne im plikacje i k o nsekw e ncje tw ierdz enia Gódla. Uważał, że „cała logika w spółczesna stanowi dyscyplinę filo z o fic z n ą w szerokim tego ostatniego słowa znaczeniu” , i to „ze względu na swój ogólny i spekulatywny (a wedle niektórych rów nież apodyktyczny) c h a rak ter oraz
29 O c kh a m a k o n c e p c ja w ie d z y p r z y r o d n ic z e j, w: M e to d a i j ę z y k , s. 2 5 5 - 2 6 5 . 20 N a u ka i m eto d a , s. 181.
21 W s p r a w ię lic z b y k o n k lu d u ją c y c h try b ó w s y lo g is ty c z n y c h , „ S t u d ia Ł o s i c a ” , 8 (1 9 5 8 ) , s. 165-176.
5 0 A NDRZEJ BRO N K , STAN ISŁAW MA JDAŃSKI
stosunkowo maksymalne wykorzystanie jej rezultatów”32. W pracach z semanty ki logicznej S. Kamiński zajmował się definicją logiki formalnej, rolą funktorów w logice i języku potocznym, błędami słownego przekazywania myśli, koncepcją błędu logicznego, system atyza cją typow ych błędów logicznych oraz teorią d e f in ic ji33.
Zwalczając scjentystyczne zawężenie pojęcia nauki do nauk przyrodniczych, S. Kamiński budował sw ą koncepcję nauki tak szeroko, by dała się w niej zmie ścić filozofia. U w ażał zw łaszcza, że „zasadnicze problemy filozoficzne są [.,.] w ieczyste, n iere d u k o w aln e do nauk szczegółow ych”34. P rzeciw staw iał sobie w sposób zasadniczy dw a m etodologicznie różne typy filozofii: autonomiczną i nieautonomiczną, sam opowiadając się za uprawianiem pierw szej35. Odróżniał filozofię ja k o p oznanie specjalistyczne, o własnym punkcie w idzenia (przed m iocie form alnym ), m etodzie i języku, od poznania zdrow orozsądkow ego, n au k o w eg o czy religijnego. P odkreślał potrzebę profesjonalnego upraw iania filozofii, gdyż wymaga ona „w zasadniczych sprawach rozwiązań realistycznych, ostatecznych i nieobalalnych” . Domagając się dla filozofii neutralnego punktu w yjścia, odrzucał dyskusyjny termin „filozofia chrześc ijańska” (E. Gilson), natom iast godził się na to, że chrześcijańscy filozofow ie m o g ą się inspirować ś w iato p o g ląd e m chrześcijańskim i problem am i religijnymi.
W o statnim okresie swej działalności przyjm ował, że warunki poznania rzetelnego spełnia epistem ologicznie i m etodologicznie filozofia w yrastająca „na gruncie tradycji arystotelesowskiej, a charakteryzująca się maksymalizmem w stawianiu problematyki bytu, a w jej rozwiązywaniu intelektualizmem, reali zm em i a u to n o m ic z n o śc ią m eto d o lo g ic zn ą w stosunku do innych typów w ie
32 L o g ik a w sp ó łc z e s n a a f ilo z o fia , „ R o cz n ik i F i l o z o f i c z n e ” , 9 ( 1 9 6 1 ), z. 1, s. 6 4 n.
" D e fin ic ja , w: E n cy klo p e d ia ka to lick a , t. III, Lubli n 1979 (d odruk 1985), kol. 1090-1 0 9 2 ,
34 W k rę g u filo z o fii K a to lic kieg o U n iw ersy tetu L u b e lsk ie g o . Z d y sk u sji o d o ro b k u W ydziału
F ilo z o fii C h r z e ś c ija ń s k ie j z o k a zji 6 0 -le c ia U c ze ln i, „ Ż y cie i M y ś l ” , 1978, n r 11, s. 33.
35 F ilo z o fia , w: E n c y k lo p e d ia k a to lic k a , t. V, L u b lin 1989, kol. 2 4 2 -2 5 6 . 36 J a k filo z o fo w a ć ? , s. 1 1.
37 S. K a m iń s k i tak sie b ie w ó w c z a s c h ar a k te r y zo w ał: „ O s t a tn i o sz c z e g ó ln ie wiele uwagi po ś w ię c a m eto d o lo g ii filozofii klasy cz nej, n aw iązują c w tym do m ię dzyw ojennej tradycji J. Lu- kasi ew ic za, J. S alam uchy i I. M. Bocheńskiego. Chodzi o j a k n ajs ze rsz e w ykorzystanie wyn ików n o w o c z e s n e j logiki w b u d o w a n iu dysc yplin filozofii klasycznej. Do tego celu służą: m e t o d o l o g icz n a t y p o lo g ia ujęć filozofii, de te rm in a cja przed miotu filozofii, analiza możl iw ośc i aksjomaty- zacji m eta fizyk i ogólnej (p o p rze d z o n a ch ara k te ry sty k ą jej ostatecz ny ch przesła nek, stoso w anych r o z u m o w a ń i a p a r a tu r y p o jęc io w ej) oraz u z y s k a n ia o b i e k t y w n y c h p r a w d k o n i e c z n y c h ” . S ta n i
STANISŁAW KAMIŃSKI: FILOZOF, M ETO D O LO G I H ISTO R Y K NAUKI 51
dzy”38. Odtąd silniej akcentow ał opozycję n a u k a -filo z o fia , dostrze gając, że metodologiczna pozycja poznania naukowego nie je st tak mocna, jak wymagała tego dla siebie filozofia maksym alistyczna. G łosząc hasło autonom ii filozofii (klasycznej) w zględem nauki, głównie nadbudow yw ania tez filozoficznych na rezultatach nauk szczegółowych, S. Kamiński opowdadał się ró w n o c z e śn ie za jej o tw artością na nauki empiryczne, które m o g ą być dla filozofii heurystycz- no-erudycyjną podbudow ą. Jednakże niekonieczne wyniki nauk em pirycznych nie m ogą stanowić fundam entu dla filozofii, mającej am bicje dostarc zan ia wiedzy koniecznej.
S. Kamiński przestrzegał przed łączeniem filozofii klasycznej z innymi systemami filozoficznymi. Ich mieszanie jest z metodologicznego punktu widze nia niedozwolone, gdyż każda wielka filozofia m a własny p rz ed m io t i sw o istą metodę badania. M ożna jednak naw iązyw ać do innych filozofii h eurystyc znie i dydaktycznie. C hociaż opow iadał się za w ykorzystyw aniem w yników logiki, semiotyki i metodologii dla zrozum ienia swoistości j ę z y k a filozoficznego, opracow yw ania pojęć filozoficznych lub system atyzacji tw ierdzeń filo z o fic z nych, stawał się z biegiem czasu krytyczny zarów no w obec prakty k o w an y ch sposobów formalizacji filozofii, ja k i w ogóle wobec sensowności i możliwości prób formalizacji filozofii (klasycznej), m. in. ze względu na stosowanie narzę dzi ekstensjonalnych do intensjonalnego i analogicznego j ę z y k a filo zo fii39.
Oprócz teoretycznego i praktycznego S. Kamiński p o d k re śla ł mądrościow y aspekt filozofii. Rozumiał filozofię fundamentalnie jako wiedzę kładącą ontolo- giczne i epistem ologiczne podstaw y pod naukę (m. in. u jaw n iają c jej
założę-* 4 0
ma ) i inne dziedziny kultury. Sprzeciwiał się jednak traktowaniu filozofii jako służebnicy teologii: nie jest ona ani ancilla, ani soror. Służy raczej wierze niż teologii, dając „intelektowi teoretyczną argumentację, by ten z kolei popchnął wole Żądając od filozofa zaangażowania, przestrzegał, że „praktyczne zasto sowanie filozofii jest wtórne w stosunku do teorii filozoficznej [...]. Nie może
3S J a k filo z o fo w a ć ? , s. 12.
39 „Jak się w ydaje, nikt j u ż w naszych czasach - także d z ię k i K a m iń s k ie m u - n ie b ro n i na serio w artości tak po jęte j (jako przek ład w ypow ie dzi n atu raln ego ję z y k a filo z o ficz n eg o w s y m b o lic z n y ch p a rafra za ch j ę z y k a s f o r m a liz o w a n e g o ) form alizacji. [...] K rytyka [...] n ie o b e jm u j e i nie d o ty cz y d r u g ie g o ro d z aju f o rm alizacji, [...] k tó r y p o l e g a na b u d o w a n i u s f o r m a li z o w a n e j teorii bytu (E. N i e z n a ń s k i, S ta n is ła w K a m iń sk i ja k o lo g ik , „ S t u d ia P h i l o s o p h i a e C h r is -tia n a e ” , 29 [ 1 9 9 3 ], n r 1, s. 168 n.).
40 „ F izy k j a k o fizyk nie głosi t w ierd z eń filo z o f ic z n y c h , ale u p r a w i a j ą c y te o r ię p o z n a n i a fizy k aln eg o , ba d ając y j e g o ź r ó d ła i w a rto ść z a jm u je się i n te r p r e t a c j ą f i l o z o f i c z n ą tez f i z y k a l n y c h ” (P ro b lem p r a w d y w fiz y c e , w: M e to d a i ję z y k , s. 335).
5 2 AN D R ZEJ BR O N K , STAN ISŁAW M AJDAŃSKI
istnieć filozofia praktyczna, jeśli najpierw nie będzie filozofii teoretycznej [...]. Cel w yjaśniają cy musi być zrealizow any wcześniej niż cel jakiś norm atywny, konstru u jący lub zastosow anie. Te ostatnie są ow ocam i j u ż zbudowanej teo rii” 42.
Żądanie S. Kamińskiego, by - w imię światopoglądowej neutralności i nauko wości - to nie filozofia była zaangażowana, lecz zaangażowany był sam filozof, prowadzi, j a k się wydaje, do pewnej aporii w rozumieniu filozofii43. Sprzeciw S. K amińskiego wobec ideologicznego uprawiania filozofii obejm ował głównie filozofię św iatopoglądow ą (L ebensphilosoph ie), gdyż nie spełnia ona wysokich wym ogów racjonalności. Równocześnie jednak cenił filozofię za to, że dostarcza wiedzy mądrościowej w postaci „najgłębszych podstaw racjonalnych dla poglądu na ś w ia t”44. „Pogląd na św iat” p o jm ow ał przy tym (za K. Jaspersem ) jako kategorię antropologiczno-historyczną: „glo b aln ą interpretację i ocenę świata lub ostateczne uzasadnione samookreślenie się człowieka w aspekcie uniwersal nego z a ch o w a n ia się”4 j . S a p ien cja ln ą funkcję spełnia zw łaszcza metafizyka, do starc zając najogólniejszego, najgłębszego, najbardziej fundam entalnego ro z um ie nia całej rzeczywistości.
S T A N I S Ł A W K A M I Ń S K I
- P H I L O S O P H E R , P H I L O S O P H E R O F S C I E N C E A N D S C I E N C E H I S T O R I A N
S u m m a r y
S. K a m iń s k i ( 1 9 1 9 - 1 9 8 6 ) wa s a p h i lo s o p h e r , p h i lo s o p h e r o f sc ien c e a n d sc ien c e historian. His mai n fields o f interest were: hist ory o f sc ience and logie, g e nerał a n d sp ecia l meth odology, m e t h o d o l o g y o f p h i lo s o p h y a n d ( m e d ie v a l) se m io tics . He, saw his mai n a ch i e v e m e n t s in the d o m a i n o f th e th eory o f scien ce and the m eth o d o lo g y o f classical p h ilo s o p h y , e s p e cially in the s tu d ies o f th e m e t h o d and l a n g u a g e o f m eta p h y sics . He g a v e a m e t h o d o l o g ic a l d e s c rip tio n o f g e n e r a ł m e ta p h y s ic s , philo s ophic al anth ropology, ethic s, p h i lo s o p h y o f re li g io n , p h i lo s o p h y of history and studies on relig ion (religiology ). He in v es tig a te d th e b e g in n ig s o f the mathematical i n d u c t i o n in th e M i d d l e A g e s and in m o d e r n tim es, m o d ern history o f th e th e o r y o f d e fin itio n (Th. H o b b e s, B. Pasc al, J. Locke, E. B. de C ondill ac, J. D. Gergonne), the theory o f
argumenta-42 W k rę g u f i l o z o f i i K a to lic k ie g o U n iw e rsy tetu L u b e lsk ie g o , s. 32.
' J Andrzej B r o n k, S tan is ła w M a j d a ń s k i , F ilozofia w życiu człow ieka ( w n a w ią za n iu
d o id e i ks. P ro f. S ta n is ła w a K a m iń s k ie g o ), „ Z e s z y ty N a u k o w e K U L " , 40 ( 1 9 9 7 ), nr 3-4,
s. 19-27.
44 J a k filo z o fo w a ć ? , s. 184.
STAN ISŁAW KAMIŃSKI: FILOZOF. M ETO D O LO G I H ISTO RY K NAUKI 5 3
tion ( rea so n in g ), the stru c tu re and the e v o lu t i o n o f sc ien tific th eo ry , the d e d u c t i v e m e th o d (B. Pasc al, G. W. L eib n iz, G. F rege), th e a c h ie v e m e n ts o f lo g ie a n d p h i l o s o p h y in P o l a n d .
A ch ara cte ris ti c f eatu re o f S. K a m iń s k i's p h i lo s o p h ic a l a n d m e t h o d o l o g ic a l a p p r o a c h wa s a specific h isto fic ism , c o n s i s t in g o f r e fe rrin g to the herit ag e o f the past and at th e sa m e t im e to the latest ach iev em en ts in logie and p h ilo s o p h y o f science. He lo o k ed to h is to r y fo r in s p i r a t i o n , for how to solve his o w n p r o b le m s and for a parti al c o n f ir m a tio n o f l e g i t im a c y o f his a n s w e rs . He also used history to better unde rstand the context o f the disc ussed problem s. His m e th o d o l o g i cal interests are characteriz ed by a philo s ophic al and historical app roach. H e had a b road conce pt o f k n o w le d g e and was m aximalist both in raising ą u es tio n s and in g iv in g answ ers. He cu lt iv ated the ideał o f ra ti onal k n o w le d g e. In a c c o r d a n c c with cla ss ic al p h i l o s o p h y he saw th e s u b s ta n c e o f perso n as b ein g e n s r a tio n a le , a b c in g r e a liz in g h i m s e l f in a d i s i n te r e s t e d s e a rc h for a theorelieal truth, w h o s e highes t ex p res s io n is philosophy. H e stresse d th e e p is te m o lo g ica l and m eth o d o lo g ic al plurality o f k n o w led g e and d istin g u ish e d (with K ant) a materia ł and form al part o f knowledge, assum ing that the formal ele m ent manifes ts its elf as th e logical for m in the formal p ro c ed u re s o f th e (scientific) c o g n itiv e p r o c ess es , th at is in th e (s c ien tific ) m e t h o d a n d the (scientific ) language. M a k in g m an y atte m p ts at a m e t h o d o l o g ic a l c h a r a c t e r i z a t i o n o f d if f e r e n t types o f cognit ion and k n o w le d g e he d i s t in g u i s h e d - b e s id e s c o m m o n s e n s e k n o w le d g e that lies at the b o tto m o f any o th er typ e o f k n o w le d g e - th e sc ientific, p h i lo s o p h ic a l a n d t h e o lo g ic a l knowledge. None o f them can be re duce d to o th er typ e o f k n o w l e d g e , b e c a u s e e a c h o f th em has its own p ro b lem s, goals and m ethods. At th e top th ere is a k in d o f s a p ie n tia l k n o w l e d g e which is m u ch m ore th an a sim p le g e n era liz atio n o f all p a r tic u la r k in d s o f k n o w l e d g e .
S. K am iń s ki in d e b te d his u n d e r s t a n d i n g o f sc ien c e to c o n te m p o r a r y p h i l o s o p h y a n d to the cla ssical p h ilo s o p h y . T h e n a tu rę o f s cience wa s d e te r m i n e d by h im f ro m th e p o i n t v iew o f its subject rnatter, aims, m e th o d s, lo gic al stru c tu re and ge nes is . T h e ą u e s t i o n o f w h a t s c i e n c e is c o n c e r n e d with, i.c. w ha t is ifs s u b je ct m atter, is a p h i lo s o p h ic a l ą u e s ti o n , it p r e s u p p o s e s an appropriate und erstan d in g o f the natu rę o f the world. S. Kamiński opted for a pluralistic approac h to the wo rld: the pri t u i pal o b jec t o f s cience is the o b je c tiv e w o rld but so are s u b j e c t i v e States o f man and p ro d u c ts o f his m in d and his lan g u a g e. T h e best d i a g n o s ti c test o f th e s c ien tific c h ara cte r o f s cience is the scientific met hod. Also h ere - re je c tin g th e s c i e n t i s m (i.e. th e view , that the scientific m eth o d and k n o w l e d g e is th e p a tt e rn and th e m e a s u r e o f e a c h k n o w l e d g e ) - S. K amiński tak es a p luralistic attitu de. Acce ptin g that the scientific m e t h o d is n o t sim p le , th at there is not one u n co m p licate d ideał w ay o f d o in g science, a n d th at b e c a u s e o f th e m u ltip lic ity o f ą u es ti o n s and scientific aims it w ou ld be difficult to const ruct o n e universal scientific m eth o d as a u n ifo rm set o f rui es for e very ki nd o f sc ien c e, S. K a m iń s k i a s s u m e s th at d i f f e r e n t s u b je ct m atter and differe nt g o a ls o f scientific cognit ion r e ą u i r e d iffere n t re s ea rc h s t r a te g i e s a n d types o f co g n it iv e p ro c ed u re s. O n e m an ifes tatio n o f S. K a m iń s k i's m e t h o d o l o g ic a l p l u r a l i s m is his a n ti n a tu ra li stic p o sitio n in the th eo ry o f th e h u m a n i t ie s w h e re he s u p p o r t e d th e th es is o f th eir method olog ical a uto nom y with regard to natural Sciences. C l o s e r to the p h i lo s o p h ic a l c o g n it io n and k n o w le d g e, the h u m an itie s do n ot m ee t and can not m eet th e c o n d it i o n s i m p o s e d u p o n the natural Sciences, as th ey d iffe r from th em in s u b je ct m atter (the w o rld o f c u lt u r e ) a n d h e n c e in m eth o d ( u n d e rs ta n d in g , i n te rp reta tio n ) used.
T h e p u b lic a tio n s o f S. K am iń s ki in clu d e o v e r 3 5 0 p o s itio n s . D u r i n g his life he p u b l is h e d three books: G erg o n n e'a teo ria d e fin icji [G erg o n n e's T h eo ry o f D efin itio n ). Lublin 1958; P ojęcie
n a u k i i k la s y fik a c ja n a u k [C o n c ep t o f S c ie n c e a n d C la s s ific a tio n o f S c ie n c e s ] , L u b li n 1961,
1981’; and [tog eth er with M. A. Krąpiec] Z teo rii i m e to d o lo g ii m e ta fiz y k i [On the T h e o ry a n d
5 4 AN D RZEJ BR O N K , STAN ISŁAW M AJDAŃSKI
h a v e b e e n p u b l i s h e d : vol. I: J a k filo z o fo w a ć ? [H ow to P lu lo s o p lu z e ? S tu d ie s in M e th o d o lo g y
o f C la s s ic a l P h ilo s o p h y ] , e d it e d by T a d e u s z S z u b k a , L u b lin 1989; vol. II: F ilo z o fia i m etoda. S tu d ia z d z ie jó w m e to d filo z o fo w a n ia [P h ilo s o p h y a n d M ethod. S tu d ie s fr o m the H isto ry o f the M e th o d o f P h ilo so p h izin g ], edit ed b y J ó z e f Herbut, Lubli n 1993; vol. OL M eto d a i język . S tudia Z se m io ty k i i m e to d o lo g ii n a u k [M e th o d a n d L a n g u a g e . S tu d ie s in S e m io tic s a n d P h ilo s o p h y o f S c ie n c e ], e d it e d by U r s z u l a Ż e g le ń , L u b li n 1994; vol. IV: N a u k a i m e to d a . P o ję cie n a u k i i k la s y fik a c ja n a u k [S c ie n c e a n d M e th o d . C o n c e p t o f S c ie n c e a n d C la s s ific a tio n o f S cien ce s],
e d it e d by A n d rz ej B r o n k , L u b lin 1992; vol. V: Ś w ia to p o g lą d - R elig ia - T e o lo g ia [W o rld view
- R e lig io n - T h e o lo g y ] , e d ite d by M o n i k a W a l c z a k a n d A n d rz ej B ro n k , L u b lin 1998.
!["E. A. Burtt, Historian and Philosopher. A Study of the author of the Metaphysical Foundations of Modern Physcial Science", Diane Davis Villemaire, Dordrecht 2000 : [recenzja]]()