R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m V III - 1998 GRZEGORZ JĘDREJEK Lublin S P Ó Ł K I C Y W I L N E Z U D Z I A Ł E M M A Ł Ż O N K Ó W A S Y T U A C J A P R A W N A I C H W I E R Z Y C I E L I O S O B I S T Y C H U W A G I W S T Ę P N E
Wiele problem ów istniejących na pograniczu p ra w a spółek i m ałże ń sk ie g o prawa m ajątkow ego stwarzają zasady odpow iedzialności m ajątkow ej m a łż o n ków wobec ich wierzycieli osobistych i w ierzycieli spółki. C elem artykułu jest zbadanie wpływu pow stania spółek cyw ilnych z u d z ia łe m m a łżo n k ó w na m ożliwości zaspokojenia roszczeń przez ich w ierzycieli o s o b is ty c h 1. A rtykuł składa się z czterech części. W p i e r w s z e j przestaw io n o postacie spółek cyw ilnych z udziałem m ałżonków. N ajbardziej istotny je s t przy tym podział pow yższych spółek w edług kryterium rodzaju i p o ch o d z e n ia w kładu z majątków małżonków, oraz podział spółek w zależności od tego, czy
1 Poczynione uwagi będą także w znacznej mierze odnosiły się nie tylko do spółek cywilnych, ale i do spółek handlowych, a zwłaszcza handlow ych spółek osobow ych, które są najbardziej zbliżone do spółki cywilnej. Zainteresowanie się spółkami cywilnymi może być usprawiedliwione dominującą ich pozycją wśród prawnoorganizacyjnych form prowadzenia działalności gospodarczej (por. m.in. J. M o j a k, [w:] A. J a k u b e c k i , A. K i d y b a , J. M o j a k, R. S k u b i s z, Zarys praw a spótek, Lublin 1994, s. 41). Należy zwrócić uwagę na niewielkie zainteresowanie literatury problematyką wpływu powstania spółek z udziałem małżonków na sytuację prawną wierzycieli osobistych małżonków i wierzycieli spółki. Omawiana problematyka występuje marginalnie w nielicznych artykułach (zob. m.in. A. J ę d r z e j e w s k a, Spółka osobowa a m ałżeńska m ajątkow a w spólność ustawow a, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” , 1996, z. 3, s. 511 nn.; Z. P o l i c z k i e w i c z , D opuszczalność spółki cyw ilnej m iędzy m ałżonkam i, [w:] P roblem y kodyfikacji praw a cywilnego, Poznań 1990, s. 523 nn.). W dalszej części artykułu użyte zostały następujące skróty: KPP - „Kwartalnik Prawa Prywatnego” , PiP - „Państwo i P raw o ” , RPEiS - „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny” , SP - „Studia Prawnicze” .
w spółce uczestniczy je d e n z m ałżonków , czy też oboje m ałżonkow ie, którzy m o g ą być potraktow ani ja k o oddzielni wspólnicy lub też ja k o jeden wspólnik.
W c z ę ś c i d r u g i e j dokonano analizy w pływ u p o w stania spółek c yw ilnych z udziałem m ałżonków n a sytuację praw ną wierzycieli osobistych m a łż o nków -w spólników . P ow stanie spółki cywilnej z udziałem m ałżonków niekoniecznie musi prow adzić do osłabienia pozycji wierzycieli osobistych m ałżo n k ó w -w s p ó ln ik ó w 2. I to nie tylko dlatego, iż spółka taka z reguły bę dzie przynosiła zysk, z którego będą mogli zaspokoić się w ierzyciele osobiści m a łż o n k ó w 3. W sk u tek pow stania spółki wierzyciel osobisty czy - ja k chce S. G rz ybow ski - w ierzyciel indyw idualny m ałżonka -w spólnika m oże zaspo koić się nie tylko z odpow iedniego m ajątku m ałżonków , ale także po w ypo w iedzeniu spółki z praw przysługujących wspólnikow i na w ypadek w ystąpie nia ze spółki lub jej ro zw iązania (zob. art. 870 k.c.)4.
R ealne m ożliw ości zaspokojenia roszczeń przez wierzycieli osobistych m ałżo n k ó w będą przede w szystkim zależały od sytuacji ekonom icznej spółki, a lb o w iem w spólnicy spółki cywilnej odpow iadają za zobow iązania spółki zarów no m ajątkiem spółki, ja k i m ajątkam i o sobistym i5. U znano jed n ak za ce lo w e zbadanie sytuacji prawnej w ierzycieli osobistych m ałżonków w chwili p o w s ta n ia spółek z ich udziałem. W tym przypadku ocena m ożliwości zaspo kojen ia roszczeń przez wierzycieli będzie zależała od dw óch czynników: (1) od charakteru w ierzytelności, (2) od pochodz enia i rodzaju wkładu w niesionego do spółki przez m ałżonków . I tak, m o żn a przykładow o stwier dzić, iż w razie w niesienia przez m ałżo n k a w kładu polegającego na świadcze niu usług pozy c ja w ierzyciela osobistego ulegnie poprawie, gdyż będzie on się m ógł zaspokoić z majątku m ałżonków , z którego żadne środki nie zostały w n iesione do spółki tytułem wkładu, a oprócz tego wierzyciel może się zaspokoić po spełnieniu określonych w art. 870 k.c. w arunków z praw prz y słu g u jąc y ch w spólnikow i w razie w ystąpienia ze spółki lub jej ro zw iązania.
N a stę p n e zagadnienie, którem u pośw ięcona je st c z ę ś ć t r z e c i a artykułu, dotyczy czynności p raw nych zw iązanych ze spółką, które zostały
2 Zob. P o 1 i c z k i e w i c z, dz. cyt., s. 525 n. 3 Tamże.
4 Por. S. G r z y b o w s k i , System praw a cyw ilnego, t. I, Ossolineum 1974, s. 829 n. 5 Co do odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki cywilnej zob. szerzej: tamże, s. 815; W. J u r c e w i c z , O dpow iedzialność za zobow iązania spółki cyw ilnej, SP 1985, nr 1-2, s. 182nn.; R. L o n g c h a m p s de B e r i e r, Zobow iązania, Poznań 1947, s. 599.
dokonane przez m ałżonków na szkodę ich w ierzycieli osobistych. W y d a je się, iż to nie u m o w a spółki cywilnej z udziałem m ałżo n k ó w je st c z y n n o ścią p r a wną, która m oże wyrządzić najw iększe szkody w ierzycielom . Spośród innych czynności prawnych dokonanych z pokrz y w d zen ie m w ierzycieli m o ż n a p rz y kładowo w ym ienić przesunięcie należących do m ajątku w spólnego m ałżo n k ó w obligacyjnych praw spółkowych czy też za k ończenie działalności spółki przez podział jej majątku, który został dokonany z w yraźnym u p rz y w ile jo w an iem m ałżonka nie będącego dłużnikiem.
Instrum entom prawnym , które przysługują p o k rz y w d z o n y m w ierzycielom , została pośw ięcona c z w a r t a c z ę ś ć artykułu. Jak się wydaje, katalog tych instrum entów podany przez Z. P olic zk iew icz nie je s t w y c z e rp u ją c y 6. Pojaw ia się także potrzeba d o konania oceny przydatności p o s z c z e gólnych instrum entów prawnych, które p rz ysługują w ierzy cielo m osobistym m ałżonków-wspólników .
Rozw ażania dotyczące wpływu pow stan ia spółek c yw ilnych z udziałe m małżonków na sytuację praw ną wierzycieli osobistych m a łż o n k ó w -w sp ó ln i ków będą w zasadzie prow adzone przy założeniu, iż m iędzy m ałżonkam i występuje ustaw ow y ustrój m ajątkowy. Jedyny w yjątek został p oczyniony dla ustroju um ow nego, który rozszerza w spólność u staw o w ą p rzez w łączenie do wspólności przedm iotów m ajątkow ych, które przy wspólności ustaw ow ej należałyby do majątków odrębnych m ałżonków (zob. art. 50 k.r.o.).
I. POSTACIE SPÓŁEK C YW ILNYCH Z U D ZIA ŁE M M A Ł ŻO N K Ó W
Prim a fa c ie wszystkie spółki cyw ilne z udziałem m ałżo n k ó w m ożem y
podzielić na trzy grupy: (1) spółki z u działem osób pozostających w różnych związkach małżeńskich, (2) spółki z udziałem m ałżo n k a (czy też m ałżonków ) i osób nie pozostających w związku m ałżeńskim , (3) spółki m iędzy m a łż o n kami, czyli spółki między osobam i, które pozo stają w tym s am y m zw iązku małżeńskim.
M ożem y także przeprowadzić podział spółek c yw ilnych z u działe m m ał żonków według kryterium pochodzenia i rodzaju wkładu. I tak m ożem y wyróżnić: (1) spółki, do których m ałżonek (lub m ałżonkow ie) wnosi w kład pochodzący z majątku wspólnego; (2) spółki, do których m ałżonek (lub m ał żonkowie) wniósł wkład z majątku odrębnego; (3) spółki, do których m ałżo
nek (lub m ałżonkow ie) wniósł w kład polegający na św iadczeniu usług; (4) spółki, do których m ałżonek (lub m ałżonkow ie) wniósł „w kład m ieszany” , czyli pochodzący częściow o z m ajątku w spólnego, a częściow o z majątku odrębnego, lub też wkład polegający na świadczeniu usług wraz z wkładem p o c h o d z ą c y m z m ajątków obydw u m ałżonków lub też z jed n eg o z nich.
Z punktu w idze nia je d n e g o zw iązku m ałżeńskiego m ożem y wyróżnić trzy postacie spółek: (1) spółki, w których uczestniczy tylko jed en z małżonków; (2) spółki, w których uczestniczą oboje m ałżonkow ie traktow ani ja k o jeden wspólnik; (3) spółki, w których u cz estniczą oboje m ałżonkow ie, występujący j a k o oddzielni wspólnicy. P ie rw sz a postać spółek charakteryzuje się tym, iż w spólnikiem , naw et w przypadku w niesienia w kładu z majątku wspólnego, j e s t je d e n m ałżonek. P rzynależność do m ajątku w spólnego obligacyjnych praw sp ó łkow ych nie sprawia, iż oboje m ałżo n k o w ie są w spólnikam i. W przypadku w niesienia przez m ałżonka w kładu do spółki z m ajątku w spólnego jest w y m a g a n a zgoda drugiego m ałżonka, jeżeli czynność ta przekracza zakres zw yk łego zarządu (art. 36 § 2 k.r.o.). W ierzyciele spółki b ę d ą mogli uzyskać za spokoje nie swoich roszczeń z m ajątku odrębnego m ałżon k a -w sp ó ln ik a oraz, w przypadku w niesienia w kładu z m ajątku w spólnego i p ow stania wierzytel ności po pow staniu wspólności ustaw ow ej, z majątku d o robkow ego m ałżon ków. P o za zasięgiem w ierzyciela pozostanie natom iast m ajątek odrębny dru giego m ałżonka.
M ałżo n k o w ie m o g ą razem w ejść na m iejsce zm arłego w spólnika jako jego spadkobiercy (zob. art. 872 k.c.) czy też razem przystąpić do tworzonej spół ki. C ech ą charakterystyczną takich spółek je st objęcie korporacyjno-obliga- c yjnych praw spółkow ych stosunkiem wspólności łącznej, jeżeli spadkobierca mi są oboje m ałżo n k o w ie lub też w przypadku w niesienia przez m ałżonków w kładu z m ajątku wspólnego. Jeżeli natom iast m ałżonkow ie w noszą wkłady ze sw oich m ajątków odrębnych, to część otrzym anych upraw nień spółkowych zostanie objęta stosunkiem w spólności ułam kow ej. Taki stosunek m a charak ter w ew nętrzny m iędzy sam ym i m ałżonkam i i je st bez znaczenia dla samej spółki.
II. ZASPOKOJENIE ROSZCZEŃ W IERZYCIELI O SO B IST Y C H M A Ł ŻO NK Ó W -W SPÓ LNIK Ó W
1. O gólne zasady zaspokojenia ro szczeń p rze z w ie rzy c ie li o so b istych
m ałżonków z m ajątków m ałżo nków oraz z u p ra w n ień sp ó łko w ych m ał- żonka-w spólnika
Przedm iotem rozważań są w ierzytelności c y w iln o p ra w n e 7. P o z y c ja w ie r z y ciela osobistego m ałżonka-w spólnika zależy, j a k ju ż w spo m n ian o , m.in. od charakteru przysługującej mu w ierzytelności. D la potrzeb niniejszego artykułu wystarczający jest podział w ierzytelności przep ro w a d zo n y na p odstaw ie art. 41 k.r.o. według kryterium m ajątku m ałżo n k ó w oraz liczby dłużników . I tak m ożna wyróżnić: a) wierzytelności, które doty czą m ajątku o drębnego m ałżonka - dłużnikiem je s t tylko ten m ałżonek, do k tórego należy m ajątek odrębny; b) wierzytelności, które dotyczą m ajątku w spólnego, ale dłużn ik iem jest także tylko jeden m ałżonek; c) w ierzytelności, które d o ty c z ą m ajątku wspólnego, a dłużnikam i są oboje m a łż o n k o w ie 8.
O wierzytelnościach dotyczących m ajątku odrębnego m o ż n a m ó w ić w ó w czas, kiedy spełnione są dw a kryteria: p ra w n e i e k o n o m ic z n e 9. P ierw sze polega na tym, iż wierzytelność w ynika ze stosunku p raw nego, którego p r z e d miot należy do m ajątku odrębnego, tak że w ram ach p o w y ż sz eg o stosunku nie następuje przysporzenie na rzecz m ajątku w s p ó ln e g o 10. W arunki takie
7 Co do wierzytelności publicznoprawnych, takich ja k zobowiązania podatkowe, zob. m.in. J. I g n a t o w i c z, Prawo rodzinne. Wars zawa 1996, s. 113 n. Zob. również, ze starszych opracowań, A. D yoniak, O dpow iedzialność m ajątkow a m ałżonków wobec osób trzecich, Warszawa 1980, s. 98 nn.
8 Por. J. P i ą t o w s k i, [w:] System praw a rodzinnego i opiekuńczego, Ossolineum 1985, s. 441 i nn.; J. P i e t r z y k o w s k i, [w:] K odeks rodzinny i opiekuńczy z kom entarzem , Warszawa 1993, s. 248 nn. W do konanym podziale wierzytelności na podstawie art. 41 k.r.o. pominięte zostały wierzytelności powstałe przed powstaniem wspólności ustawowej, albowiem są one przez ustawodaw cę potraktowane tak samo ja k wierzytelności dotyczące majątku odrębnego.
9 Por. P i ą t o w s k i, dz. cyt., s. 441 nn.; P i e t r z y k o w s k i , dz. cyt., s. 252. J. Piątowski zwraca uwagę na to, iż jeżeli chcemy zaliczyć zobowiązanie do majątku odrębnego, to przysporzenie, które otrzymuje małżonek, musi wpłynąć do majątku odrębnego zgodnie z zasadą surogacji. Warto przy tym zauważyć, iż stanowisko A. Jędrzejewskiej (dz. cyt., s. 511 nn.) jest sprzeczne z takim poglądem. Autorka ta uw aża bowiem, iż zobo wiązanie dotyczy majątku odrębnego wtedy, kiedy udział spółkowy należy do majątku odrę bne go, równocześnie jednak przyjmuje, iż zysk, który należy uznać za surogat prawa do zysku, przynależy do majątku wspólnego na podstawie art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o.
10 Zob. m.in. P i ą t o w s k i, dz. cyt., s. 450 nn.; P i e t r z y k o w s k i , dz. cyt., s. 252.
spełniają m.in. w ierzytelności zabezpieczone hipoteką lub zastaw em na przed m iotach należących do m ajątku odrębnego czy też w ierzytelności pozosta j ą c e w zw iązku z prow a dzenie m należącego do m ajątku odrębnego przedsię
b io r s t w a 11.
D rugą grupę stanow ią te w ierzytelności, które dotyczą m ajątku wspólnego m ałżonków , ale dłużnikiem je st tylko jeden m ałżonek. Chodzi tutaj o w ierzy telności pow stałe ze stosunku praw nego, w którym dłużnikiem jest tylko j e d e n m ałżonek, a dług nie dotyczy m ajątku odrębnego m a ł ż o n k a 12.
I w reszcie trzecią grupę stanow ią w ierzytelności zw iązane z majątkiem w spólnym , kiedy w spółdłużnikam i są oboje m ałżonkow ie. Taka solidarna o d p o w iedz ia lność m ałżonków b ędz ie w ynikać na podstaw ie art. 370 k.c. z faktu zaciągnięcia zobow iązania dotyczącego ich w spólnego m a ją tk u 1'.
Z g o d n ie z art. 41 § 2 k.r.o. je ż e li w ierzytelność dotyczy m ajątku odrębne go, w ierzyciel m oże żądać zaspokojenia tylko z m ajątku odrębnego m ałżonka oraz z w ynag ro d zen ia za pracę lub za inne usługi św iadczone osobiście przez dłużnika, j a k rów nież z korzyści uzyskanych przez dłużnika z je g o praw autorskich twórcy, praw twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizator skiego. W y d a je się, choć nie je s t to stanowisko bezkontrow ersyjne, iż na rów ni z w ynagrodzeniem należy traktow ać zysk spółki, jaki przypadnie mał- ż o n k o w i- w s p ó ln ik o w i14.
Jeżeli natom iast w ierzytelność dotyczy m ajątku w spólnego, a dłużnikiem je s t je d e n m ałżonek, wierzyciel osobisty m ałżonka m oże zaspokoić się z m a ją tk u wspólnego, ja k i z m ajątku odrębnego m ałżonka-dłużnika, nie może zaś z a spokoić się z m ajątku odrębnego m ałżonka nie będącego d łu ż n ik ie m 15. N ależy pam iętać, iż sąd m oże na podstaw ie art. 41 § 3 k.r.o. ograniczyć lub wyłączyć m ożliw ość zaspokojenia się z majątku wspólnego przez wierzyciela, k tórego dłużnikiem je st tylko j e d e n z m ałżonków.
Z godnie z art. 50 pkt 1 k.r.o. i w ykładnią tego przepisu - jeżeli m ałżo n k o w ie włączyli do w spólności przedm ioty m ajątkow e, które przy w spó ln o ści ustaw ow ej należałyby do ich m ajątków odrębnych, to wierzyciel,
11 Tamże. 12 Tamże. 13 Tamże.
14 Por. z wykładnią art. 38 k.r.o. dokonaną przez A. Dyoniaka (Funkcjonowanie ustaw ow ego ustroju m ajątkow ego w odniesieniu do rodzinnych zakładów produkcyjnych, RPEiS 1985, z. 1, s. 76 n.).
15 Por. P i e t r z y k o w s k i, dz. cyt., s. 248 nn.; I g n a t o w i c z, dz. cyt., »►•109 nn.
którego dłużnikiem jest tylko jeden z m ałżonków , m oże żądać za spokojenia z majątku wspólnego także wtedy gdy: 1) m ałżo n k o w ie zaw rą u m o w ę rozszerzającą wspólność ustawową, a w ierzytelność p ow stała przed zaw arciem małżeństwa; 2) wierzytelność pow stała po zaw arciu m ałżeństw a, ale przed um ow nym rozszerzeniem wspólności ustaw ow ej; 3) w ierzytelność dotyczy majątku o d rę b n e g o 16.
W przypadku gdy wierzytelność dotyczy m ajątku w spólnego, a dłużnikam i są oboje małżonkowie, wierzyciel m oże zaspokoić się z m ajątku w spólnego jak i m ajątków odrębnych każdego z m a ł ż o n k ó w 17. Z godnie z art. 836 k.c. w czasie trw ania spółki wierzyciel w spólnika nie m oże żądać zasp o k o je n ia z jego udziału we wspólnym m ajątku ani z udziału w poszczeg ó ln y ch sk ła d nikach tego m a ją tk u 18. N a podstaw ie je d n a k art. 870 k.c. w ierzyciel o so b is ty m ałżonka-w spólnika m oże zająć p ra w a przysługujące w spó ln ik o w i na wypadek w ystąpienia ze spółki lub jej rozw iązania, a jeże li w ciągu ostatnich sześciu miesięcy została p rzeprow adzona bez sk u te czn a eg z e k u c ja z ru c h o m o ś ci wspólnika, wierzyciel m oże w ypow iedzieć udział w sp ó ln ik a przy z a c h o w a niu określonych przez ustaw odaw cę term inów i zaspokoić się z zajętych u p ra w n ie ń 19.
2. W pływ p ow stania spółki cyw ilnej z udzia łem m ałżo n kó w
na zasp okojenie p o szczeg ó ln ych p o sta c i w ierzyteln o ści
Na wstępie należy zauważyć, iż w przypadku w niesienia p rz ez m ałżonka- wspólnika wkładu polegającego na św iadczeniu usług pozy c ja w ierzyciela osobistego m ałżonka-w spólnika ulegnie znaczącej popraw ie. W ierzyciel taki może bow iem zaspokoić się i z m ajątku m ałżeńskiego, i - po spełnieniu warunków przewidzianych w art. 870 k.c. - z u praw nień p rz ysługując ych małżonkow i-w spólnikow i na w ypadek roz w iąza nia czy też w y p o w ie d zen ia spółki.
16 Zob. P i e t r z y k o w s k i , dz. cyt., s. 307. 17 Zob. I g n a t o w i c z, dz. cyt., s 109.
IS Przepis ten ma na celu poprawienie stabilności spółki cywilnej. Por. E. G n i e w e k, Prawo rzeczowe, Poznań -K lu czb ork 1996, s. 176.
17 Por. G r z y b o w s k i, dz. cyt., s. 826 nn. Odnośnie do wypowied zenia „udziału” w spółce jawnej przez wierzyciela osobistego wspólnika por. J. S z w a j a, w: S. S o 1 t y-s i ń y-s k i , A. S z a j k o w s k i , J. S z w a j a , K om entarz KH, t. 1, W ars zaw a 1994, s. 650 nn.; M. A 1 1 e r h a n d, Kodeks handlow y z kom entarzem , Bielsko-Biała 1994, s. 102 i nn.
P odobnie w ierzyciel osobisty m ałżonka, którego w ierzytelność dotyczy m ajątku odrębnego, będzie m iał w iększe szanse zaspokojenia roszczeń w razie w niesienia do spółki wkładu z m ajątku w spólnego m ałżonków . D la takiego w ierzyciela je st z reguły obojętne „uszczuplenie” m ajątku w spólnego, albo w iem zgodnie z art. 41 § 2 k.r.o. m oże się on zaspokoić z m ajątku odrębnego i z niektórych składników m ajątku w spólnego, z których należy wymienić prz ed e w szystkim w ynagrodzenie za pracę. W niesienie w kładu z majątku w spólnego m oże nie spow odow ać zaprzestania w yk o n y w a n ia pracy przez w spólnika, a co za tym idzie - o trzym yw a nia wynagrodzenia. Jeżeli nawet m ałżo n e k -w sp ó ln ik zrezygnuje z dotychczasow ej pracy, chcąc pośw ięcić swój czas interesom spółki, to i tak nie spow oduje to z reguły osłabienia pozycji wierzyciela. Zgodnie z o rz eczeniem S N wspólnik spółki cywilnej nie otrzy m uje w ynag ro d zen ia w rozum ieniu praw a pracy za p row adzenie spraw spółki, j a k i za w ykonyw anie usług w zw iązku z w niesieniem przez w spólnika wkła du p olegającego na świadczeniu u s łu g 20. SN twierdził dalej, iż w y na grodze n ie m za p row adzenie spraw spółki je st udział w zysku spółki lub osiągnięcie w sp ó ln eg o celu gospodarcze go21. M o ż n a zatem pow iedzieć, iż zysk spółki, który w ejdzie do m ajątku wspólnego, będzie m ógł być p rz edm iote m zaspoko j e n i a roszczeń w ierzyciela osobistego m ałżonka, tak j a k i wynagrodzenie
w ro z um ie niu pra w a pracy, u zyskiw a ne przez m ałżonka.
T ru d n o n atom iast je st udzielić odpow iedzi na pytanie, czy pow stanie spół ki cyw ilnej z udziałe m m ałżonków spow oduje osłabienie m ożliw ości zaspoko je n i a w ierzytelności dotyczącej m ajątku odrębnego m ałżonka w przypadku
w niesienia w kładu pochodzącego z m ajątku odrębnego. W y d a je się, iż każdą sytuację należy badać oddzielnie. W n iesienie w kładu z m ajątku odrębnego sp ow oduje w yjście z tego m ajątku pew nych aktywów , takich ja k np. prawo własności nieruchom ości, praw o do patentu czy też sam patent. R ów nocześnie j e d n a k z reguły do m ajątku odrębnego wejdą praw a spółkow e przyznane za w niesienie w k ła d u 22. W ierzyciel osobisty m ałżonka będzie m ógł zaspokoić się z tych u praw nień po spełnieniu w arunków określonych w art. 870 k.c. S kute czność takiego zaspokojenia, a co za tym idzie - pozycja wierzyciela osobistego m ałżonka, je s t uzale żn io n a od sytuacji ekonom icznej spółki, która m oże być przecież różna.
20 Zob. M o j a k, dz. cyt., s. 45 nn. 21 Tamże.
22 Chodzi tutaj przede wszystkim o prawo do zysku oraz prawo do części majątku spółki w razie jej wypowiedzenia czy też rozwiązania.
R easum ując należy stwierdzić, iż je s t k o rz y stn e dla pozy c ji w ierzy ciela osobistego m ałżonka-w spólnika, którego w ierzytelność dotyczy m ajątku o d rębnego, pow stanie spółki m ałżonków , do której m ałżo n e k d łu żn ik wnosi wkład polegający na świadczeniu usług czy też w kład poch o d z ący z m ajątku wspólnego. Oczywiście taki wierzyciel m usi liczyć się z n ie b ez p iecz eń s tw em zw iązanym z zaspokojeniem roszczeń przez w ierzycieli spółki. W m o m en cie jednak pow stania spółki z udziałem m ałżonków nie dochodzi do u szc zu p len ia tych składników m ajątkowych m ałżonków , z k tórych w ierzyciel osobisty m ałżonka-dłużnika może się zaspokoić. W p rzypadku n ato m iast w niesienia wkładu z majątku odrębnego m ałżonka-w spólnika, doch o d z i do u szc zu p len ia majątku, z którego wierzyciel m ałżonka m ógłby się zaspokoić. W dalszej jednak perspektyw ie możliwości zrealizow ania roszczeń prz ez w ierzyciela będą zależeć od kondycji ekonom icznej spółki.
W przypadku wierzytelności dotyczącej m ajątku w spólnego d łużnikiem może być je d e n z m ałżonków, ja k i oboje m ałżonkow ie. W p ierw szy m p rz y padku wierzyciel może zaspokoić się z m ajątku w spólnego i z m ajątku o d rę b nego małżonka-dłużnika. A zatem w m o m en cie w niesienia w kładu z tych majątków pozycja wierzyciela ulegnie osłabieniu. D a lsz a p ers p e k ty w a z a sp o kojenia w ierzytelności z zysku spółki, czy też z praw spółkow ych, które zostaną w ypowiedziane, zależy od w yników finansow ych spółki. Z kolei w razie wniesienia przez m ałżonka - w sp ólnika nie będ ą ceg o d łużnikiem wkładu z majątku wspólnego, wierzyciel drug ieg o m ałżo n k a nie m oże s k o rzystać z roszczenia pauliańskiego, jeżeli w niesienie w kładu nie p rz ek ra cza zakresu zw ykłego zarządu m ajątkiem w s p ó ln y m 23.
W ierzyciel m ałżonka, który wniósł w kład do spółki z m ajątku w spólnego, nie może zaspokoić się z m ajątku odrębnego drugiego m ałżonka, a zatem należałoby się z uw agą przyjrzeć takiej um o w ie spółki, w której tylko m ałżo- nek-dłużnik zobow iązuje się do w niesienia w kładu kapitałow ego, podczas gdy drugi m ałżonek ograniczy się tylko do w kładu sy m bolic znego albo nie w n ie sie go wcale, w takim jed n a k przypadku w ierzycielow i prz y słu g iw a ć m oże roszczenie pauliańskie.
W ierzyciel obojga m ałżonków, jeżeli w ierzytelność d otyczy m ajątku w sp ó lnego, m oże zaspokoić się ze w szystkich m ajątków m ałżonków . N a le ży zatem uznać, iż możliwości realizacji roszczeń prz ez w ierzyciela b ę d ą zależeć de
23 Przedmiotem zaskarżenia, zgodnie z art. 527 § 1 k.c., może być je dynie czynnos'ć prawna dokonana przez dłużnika. W podanym przykładzie małżonek-wspólnik nie jest dłu żn i kiem. Wierzyciel może natomiast zaskarżyć zezwolenie na wniesienie wkładu z majątku wspólnego, które zostało wyrażone przez małżonka-dłużnika.
fa c to od w yników finansow ych spółki. K ontrow ersyjne zagadnienie dotyczące
m ożliw ości skorzystania przez w ierzyciela w pow yższej sytuacji z roszczeń pauliańskich je s t om ów ione w dalszej części artykułu.
III. C Z Y N N O ŚC I PRAW NE,
KTÓRE M O G Ą BYĆ Z D Z IA Ł A N E PRZEZ M AŁŻO NK Ó W -W SPÓ LNIK Ó W Z PO K RZYW DZENIEM ICH W IERZYCIELI O SO BISTY C H
T ra dycyjnie pojęcie czynności prawnej zdziałanej z p okrz yw dzenie m wie rzycieli zw iązane je st z tytułem X, księgi III k.c., który reguluje instytucje roszczeń pauliań sk ich 24. Z a taką czynność p raw ną należy, zgodnie z art. 527 § 2 k.c., uznać czynność, wskutek której dłużnik stał się niew ypłacalny albo stał się niew ypłacalny w w yż sz ym stopniu, niż był przed dokonaniem czyn ności. P o za zakresem rozw ażań p ozostaną kw estie szczegółowe, om ówione obszernie w literaturze, a dotyczące m.in. pojęcia niew ypłacalności dłużnika czy też zw iązku przyczynow ego p om iędzy cz ynnością praw ną a niew ypłacal nością.
P rim a fa c ie za czynność d o k o n an ą przez m a łż o n ków -w spólników z po
k rz y w d zen ie m ich w ierzycieli osobistych m oże być uznana u m o w a spółki z ich u d z ia łe m 25. P rze dm iotem zainteresow ania je st zagadnienie związane z m o ż liw o ś c ią w ystąpienia zw iązku pom iędzy n iew ypłacalnością dłużnika, któ ry m je s t m ałżonek-w spólnik, a u m o w ą spółki. Stw ierdzenie możliwości w ystąpienia takiego zw iązku nie j e s t rów noznaczne z uznaniem , iż pojawi się on w k aż d y m konkretnym przypadku. W ierzyciele osobiści m ałżon k ó w -w sp ó l nik ó w pow inni jed n a k z u w a g ą przyglądać się tym spółkom , w których może pojaw ić się pow yższy związek.
Spośród innych czynności - niż u m o w a spółki - które m ogą być dokonane z p o k rz y w d z e n ie m wierzycieli osobistych m ałżonków -w spólników , możemy
24 Por. m.in. A. O h a n o w i c z , [w:] System praw a cyw ilnego, t. II, cz. 1, s. 944 nn.; W. C z a c h ó r s k i, Z obow iązania, Warszawa 1994, s. 277 nn.; M. P y z i a k-S z a f- n i c k a, O chrona wierzyciela w razie niew ypłacalności dłużnika, SP 1996, z. 1-4, s. 5 nn.; L. S t e c k i, [w:] Kodeks cyw ilny z kom entarzem , t. I, Warszawa 1989, s. 535 i nn.
25 Należy odróżnić umow ę spółki, którą w wyjątkowych wypadkach możemy zakwalifi kować jako czynność prawną dokonaną z pokrzyw dzeniem wierzycieli, od poszczególnych postanowień umow y spółki, które zmierzają do takiego samego skutku. W pierwszym przy padku wierzyciel może domagać się uznania względem siebie bezskuteczności całej umowy spółki, a w drugim - je dynie niektórych postanowień, które prowadzą do pokrzywdzenia wierzyciela.
wyróżnić czynności, które dokonane są przez m ałżo n k ó w w ram ach zarządu spółką, i te, które dokonane są w ram ach zarządu m ajątkam i m ałżonków . W spólnym m ianow nikiem tych czynności j e s t skutek w postaci n ie w y p ła c a l ności m ałżonka-dłużnika lub też niew ypłacalności w stopniu w y ż sz y m niż przed dokonaniem tych czynności (zob. art. 527 § 2 k.c.).
Podanie pełnego katalogu w spom nianych czynności nie je s t m ożliw e, d la tego też należy skupić się na tych spośród nich, które są najłatw iej d o s trz e galne. I tak w ramach zarządu spółką m o żn a w yróżnić n astępujące czynności: (1) nieproporcjonalne obciążenie m a łż onka -dłużnika odpow ied z ia ln o ścią za długi; (2) zbycie przez spółkę niektórych składników m ajątku spółki, w tym w szczególności w drodze czynności nieodpłatnej, takiej ja k np. darow izna; (3) dokonanie podziału majątku spółki w razie jej roz w iąza nia z p o k rz y w d z e niem m ałżonka będącego dłużnikiem. Spośród zaś czynności w ram ach z a rz ą du m ajątkam i małżonków, zdziałanych na szkodę w ierzyciela osobistego małżonka, m ożna wyróżnić: (1) zbycie niektórych w ierzytelności; (2) p rz e s u nięcia pomiędzy masam i m ajątkow ym i obligacyjnych praw spółkow ych. N a le ży zastrzec, iż w ym ienione czynności nie za w sze będą zdziałane na szkodę wierzycieli osobistych m ałżonka czy też m ałżonków . Jest to sp o w o d o w a n e tym, iż m oże nie wystąpić związek p rzyczynow y p om iędzy n iew y p łac aln o ścią dłużnika a pow yższym i czynnościam i26. W y d a je się jed n a k , iż p ra w d o p o d o bieństwo wystąpienia takiego związku je s t stosunkow o w ysokie.
N ieproporcjonalne obciążenie m ałżonka d łużnika o d p o w ied z ia ln o ścią za długi spółki m oże wynikać z um ow y spółki, ja k i z uchw ały podjętej przez wspólników27. Analizując w niniejszym artykule u m o w ę spółki zdz ia łan ą na szkodę wierzyciela osobistego m ałżonka-w spólnika, m ieliśm y na u w a d ze u m o wę potraktow aną jako je d n ą całość, tzn. cel spółki m iałby prow a dzić do niewypłacalności m ałżonka-dłużnika28. W pra ktyc e m ałżonkow ie, chcąc nie
26 Na taki związek wskazuje przepis artykułu 527 § 1 k.c., który mówi, iż dla zastosowania akcji pauliańskiej konieczne jest, ażeby pokrzywdzenie wierzyciela nastąpiło wskutek czynności prawnej dłużnika. Kwalifikowanie w dalszej części artykułu czynności prawnych jako dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli zakłada wystąpienie związku przyczynowego pomiędzy czynnością prawną a pokrzywdzeniem wierzycieli, choć rzecz ja sna związek taki nie musi wystąpić.
27 Zgodnie z art. 867 k.c. można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Wydaje się, iż można wyróżnić tzw. ogólne zwolnienie wspólnika od udziału w stratach, które byłoby zawarte w uchwale wspólników. Uchwała taka je s t również czynnością prawną. Zob. Z. R a d w a ń s k i , Prawo cyw ilne - część og ó ln a , W ars zawa 1993, s. 142.
28 W praktyce sytuacje takie powstaną wówczas, kiedy małżo nkowie utworzą spółkę cywilną między sobą tylko po to, ażeby jeden z małżonków (lub też oboje) nie spełnił wobec wierzyciela osobistego należnego świadczenia.
zaspokoić roszczeń w ierzyciela skierow anych przeciw ko je d n e m u z nich lub obojgu, u m ieszc zą w um ow ie spółki tylko niektóre p o stanow ienia prowadzące do tego ce lu 29. A zatem w ierzyciel w ystępujący z roszczeniem pauliańskim b ędz ie m ógł zaskarżyć nie całą u m o w ę spółki, lecz tylko niektóre jej postano wienia.
M o ż n a tu przykładow o w ym ienić obciążenie długam i spółki tylko jednego z m ałżo n k ó w , który je st d łużnikiem wobec swojego wierzyciela o s o b iste g o 30. I tak - jeżeli w ierzytelność w ierzyciela osobistego m ałżonka dotyczy m ajątku odrębnego m ałżo n k a lub też m ajątku wspólnego, z tym że d łu żnikiem je st tylko je d e n m ałżonek, obciążenie tego m ałżonka o d p o w ied z ia ln o ścią za długi spółki sprawi, iż pow ażnie zm niejszą się m ożliw ości zaspokojenia roszczeń przez w ierzyciela osobistego małżonka. W sp ó ln icy m ogą także podjąć uchw ałę o nieproporcjonalnym podziale o d p ow iedzialności za istniejące ju ż długi spółki. U chw ała taka, podobnie jak i od p o w ied n ie p o stanow ienia um ow y spółki, m oże zm ierzać do u n iem o żliw ien ia zaspokojenia roszczeń przez w ierzyciela osobistego m ałżonka-w spólnika.
M ożliw ość zaspokojenia roszczeń przez w ierzyciela osobistego małżonka- -w sp ó ln ik a zależą m.in. od realnej w artości praw spółkow ych przysługujących w spólnikow i na w ypadek w ystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania. U praw n ienia te m o g ą zostać zajęte przez w ierzyciela osobistego m a łżonka -w spólni ka, a następnie, po w ypow iedzeniu przez tego w ierzyciela spółki, zgodnie z postan o w ien ia m i art. 870 k.c. m o g ą służyć zaspokojeniu je g o roszczeń. Jest oczyw iste, że jeżeli spółka do k o n a czynności prawnej o charakterze nieodpłat nym , takiej ja k np. u m o w a darow izny, której p rzedm iotem będą dość znaczą ce składniki m ajątku spółki, to nastąpi w efekcie spadek wartości praw spół k ow yc h, które m ogą być zajęte p rzez w ierzyciela osobistego m ałżonka.
R ów n ież czynności odpłatne zdziałane przez oboje m ałżonków w ramach zarządu spółką z ich u działem m o g ą być zakw alifikow ane ja k o dokonane na szkodę wierzycieli osobistych m ałżonków . I tak np. m ałżonkow ie-w spólnicy m o g ą zbyć na szkodę wierzycieli osobistych przedm ioty m ajątkow e w chodzą ce w skład m ajątku spółki. P ostę p o w an ie likw idacyjne ure g u lo w an e w k.c. na w y p a d ek rozw iązania spółki cywilnej nie m a charakteru obligatoryjnego31. D o k try n a je s t zgodna co do tego, iż m ałżonkow ie m ogą um ów ić się co do
29 Por. z art. 58 § 3 k.c.
30 Obciążenie takie je st bezskuteczne wobec wierzycieli spółki, albowiem art. 864 k.c., przewidujący odpowiedzialność solidarną wspólników, jest normą bezwzględnie obowiązującą.
innego sposobu zakończenia działalności spółki32. T ak im spo so b em może być przede wszystkim podział majątku spółki w edług reguł u stalonych przez samych w spólników 33. Pokrzyw dzenie w ierzyciela osobistego m ałżonka- -wspólnika m ożna zilustrować za p o m o c ą skrajnego przykładu. Jeżeli przyjmiemy, za S. Grzybow skim , szerokie roz u m ie n ie celu gosp o d arcze g o spółki c yw ilnej34, to m ożem y sobie w yobrazić spółkę cyw ilną, której celem będzie zakup luksusowych sam ochodów i następnie k orz ysta nie z nich przez wspólników. M ałżonkow ie-w spólnicy m o g ą następnie podjąć u ch w ałę o z a kończeniu działalności spółki przez podział m ajątku w spólnego, którego skutkiem będzie przyznanie m ajątku spółki, czyli w p raktyce p ra w a własności sam ochodów, jed n em u tylko m ałżonkow i, który nie je s t dłużnikiem . Jeżeli m ałżonek-dłużnik, który został pom inięty w podziale m ajątku w spólnego, wziął przed pow staniem spółki, ja k i przed p o w stan iem wspólności ustaw ow ej kredyt z banku, z którego środki zostały w niesione n astępnie do spółki tytułem wkładu, to pozycja banku ja k o w ierzyciela osobistego tego m ałżo n k a rokuje małe szanse na zwrot kredytu. W ierzytelność banku dotyczy bow iem majątku odrębnego m ałżonka-w spólnika, g d y ż zaistniała przed p o w stan iem wspólności ustawowej, a zatem bank m oże zaspokoić się tylko z m ajątku odrębnego m ałżonka i ew entualnie z zysku spółki, który m ógłby być o d p o wiednikiem w ynagrodzenia m ałżonka, w n asz y m prz y p ad k u spółka nie m a jednak celu zarobkowego.
Podany przykład m a charakter skrajny, j e d n a k m ożliw ości p o k rz y w d z e n ia wierzyciela osobistego m ałżonka-w spólnika za chodzą także i w p rzypadku spółek, które mają charakter zarobkowy. K rzyw dzące w ierzyciela p o s ta n o w ie nia dotyczące podziału majątku spółki po jej rozw iązaniu m o g ą być zaw arte w um ow ie spółki, znacznie jed n a k częściej m ałżon k o w ie -w sp ó ln icy p o d ejm ą odpowiednią uchwałę.
Spośród czynności praw nych zdziałanych z p o k rz y w d zen ie m w ierzycieli osobistych m ałżonków w ramach zarządu m ajątkam i m a łżo n k ó w należy przede wszystkim wyróżnić zbycie niektórych w ierzytelności w c h o d ząc y ch do majątków małżonków. Zgodnie z zasadą „zakazu roz sz c z e p ie n ia ” korporacyj- no-obligacyjne upraw nienia spółkowe nie m o g ą być oddzielnie zbyw ane. N ie
32 Tamże. 33 Tamże.
S. Grzybowski (dz. cyt., s. 802) uważa, iż cel gospodarczy może polegać na zakupie książek, które następnie po przeczytaniu zostaną rozlosowane pomiędzy nabywców. Stanowisko S. Grzybowskiego, jako zbyt liberalne, spotkało się m.in. z krytyką A. Szajkowskiego (P raw o spółek handlowych, Warszawa 1995, s. 87).
m a je d n a k przeszkód do uznania dopuszczalności zbyw ania w ym agalnych już w ierzytelności, które w odniesieniu do spółki jaw nej w ym ienia art. 109 k.h. M o ż n a tutaj przykładow o w ym ienić roszczenia o w ym agalny ju ż zysk osiąg nięty przez spółkę.
Z bycie w ierzytelności może nastąpić zarów no w drodze czynności pra w nych odpłatnych, np. um ow y sprzedaży, czy też czynności nieodpłatnych, j a k um o w y d aro w izn y 35. Z a taką czynność praw ną zdziałaną na szkodę w ierzyciela osobistego m ałżonka, którego wierzytelność dotyczy majątku o drębnego, będzie m ożna np. uznać zbycie w drodze um ow y darowizny, czy też innej nieodpłatnej czynności, w ierzytelności o wypłatę wym agalnego z y s k u 36. W takim przypadku wierzyciel osobisty m ałżonka traci możliwość z a spokoje nia się z w ierzytelności w chodzącej w skład majątku odrębnego m ałżonka-w spólnika.
S przeczne z interesami w ierzycieli osobistych m o g ą być także przesunięcia m ajątk o w y c h praw obligacyjnych m iędzy m ajątkam i m ałżonków . Opierając się na w yrażonej w art. 353 § 1 k.c. zasadzie sw obody um ów większość przedstaw icieli doktryny dopuszc za m ożliw ość przesunięcia pom iędzy określo n ym i m ajątkam i m ałżonków poszczególnych składników m ajątk o w y c h 37. I tak, m ałżonkow ie m ogą np. przesunąć w drodze um ow y odpowiednie składniki z m ajątku odrębnego do w spólnego i o d w rotnie38. Przesunięcia m a jątk o w e m o g ą być także dokon y w a n e pom iędzy m ajątkam i odrębnymi mał- ż o n k ó w -w spólników . P rze dm iotem przesunięć m ogą być takie upraw nienia obligacyjne, które są uznane za zbyw alne, a więc przede w szystkim prawo do w ym aga lne go zysku i prawo do części m ajątku spółki w razie jej w ypo w ied z en ia czy też ro zw iązania39.
Nie ulega wątpliwości, iż w skutek tych przesunięć m oże dojść do pokrzy w d z en ia w ierzyciela osobistego m ałżo n k a -w sp ó ln ik a40. Do takiego pokrzyw d ze n ia nie dojdzie jed y n ie w przypadku, kiedy w ierzytelność dotyczy majątku
35 Co do zbycia wierzytelności zob. art. 510 i następne k.c.
36 Ze względu na obowiązujący „zakaz rozszczepiania” uprawnień spólkowych nic jest dopuszczalne zbycie tzw. ogólnego prawa do zysku.
37 Zob. przede wszystkim: P i ą t o w s k i, dz. cyt. s. 393 nn.; 1 g n a t o w i c z, dz. cyt., s. 103; J. W i n i a r z, P raw o rodzinne, Warszawa 1994, s. 110 nn.
38 Por. I g n a t o w i c z, dz. cyt., s. 103.
39 Niezbyw alny charakter mają natomiast organizacyjno-majątkowe uprawnienia spólkowe, ja k i te obligacyjne prawa spólkowe, które mają charakter ogólny, ja k np. ogólne prawo do zysku. Por. S z a j k o w s k i, dz. cyt., s. 252 nn., 391-392.
40 Przesunięcia pomiędzy małżeńskimi masami majątkowymi mogą przybrać postać zarówno umów odpłatnych (jak np. umow y sprzedaży), ja k i nieodpłatnych (jak np. umowy darowizny).
wspólnego, a dłużnikami są oboje m ałżonkow ie. W ierzyciel, k tórem u p rz y s łu guje pow yższa wierzytelność, m oże bow iem zaspokoić się ze w szystkich m a jątków występujących w m ałżeńskich stosunkach m ajątkow ych, a więc z m a jątku wspólnego i m ajątków odrębnych o bojga m ałżonków . A zatem p rz e s u nięcia pom iędzy m ajątkam i m ałżonków obligacyjnych pra w spółkow ych są dla takiego wierzyciela obojętne.
Pokrzywdzeni natom iast będą mogli być w ierzyciele, któ ry m p rz y słu g u ją wierzytelności dotyczące majątku odrębnego i d otyczące m ajątku w spólnego, przy czym dłużnikiem jest tylko jeden z m ałżonków . W p ie rw sz y m p rz y padku m ałżonek-dłużnik m oże przesunąć np. z m ajątku odrę b n eg o do m ajątku wspólnego praw o do części m ajątku spółki, jaki u z y sk a w s p ólnik w razie jej wypowiedzenia czy też rozwiązania. W ierzyciel m ałżonka, zgodnie z regułą przewidzianą w art. 41 § 2 k.r.o., nie b ędz ie m ógł z a spokoić ro sz cze n ia z majątku wspólnego. P odobna sytuacja p o w stanie w razie p rz esu n ięcia p o w y ższego upraw nienia obligacyjnego do m ajątku o drębnego m ałż o n k a nie b ę d ą cego dłużnikiem.
Jeżeli natom iast wierzytelność dotyczy m ajątku w spólnego, a d łużnikiem jest jeden z m ałżonków, do p o k rzyw dzenia w ierzyciela osobistego m ałżo n k a może dojść w przypadku przesunięcia określonych praw obligacyjnych z m a jątku wspólnego czy też z m ajątku odrębnego m ałżonka b ę d ą c e g o d łużnikiem do majątku odrębnego m ałżonka, który nie je s t dłużnikiem . W a rto z a u w a żyć, iż w przypadku przesunięcia obligacyjnych praw spółkow ych z m ajątku wspólnego do majątku odrębnego m ałżonka, po jed n ej stronie czynności prawnej wystąpi małżonek, który sam odzielnie d o konuje rozp o rzą d zeń p o szczególnymi składnikami majątku wspólnego, a po drugiej stronie m ałżonek, do którego majątku odrębnego składniki te zostaną p rz e k a z a n e 41. Jeżeli jednak przesunięcie przekracza zakres czynności zw ykłego zarządu, p otrzebna będzie zgoda obu m ałżonków, a więc i tego, do którego m ajątku o drębnego środki zostaną przekazane42.
41 Nie można zatem w tym przypadku mówić o czynności prawnej dokonanej „z samym sobą”.
42 Również i tutaj nie zostanie dokonana czynność prawna „z samym sobą” , albowiem małżonek wyrażający zgodę na przesunięcie środków z majątku wspólnego do majątku odrębnego nie jest stroną czynności prawnej. Szerzej co do czynności prawnych „z samym sobą” zob. A. K i d y b a, Zakaz dokonyw ania czynności praw nych „z sam ym s o b ą ” a jednoosobow a spółka z o.o., PiP 1991, nr 1, s. 54 nn.
IV. IN ST R U M E N T Y PR A W N E PR ZYSŁUG UJĄ C E W IERZYCIELOM . N A W Y PA D E K D O K O N A N IA PRZEZ M A ŁŻO N K Ó W -W SPÓ LN IK Ó W
C ZY N NO ŚC I PR A W N Y C H N A ICH SZKODĘ
Jed n ą z najstarszych instytucji praw nych chroniących w ierzycieli osobis tych przed skutkam i czynności p raw nych zdziałanych na ich szkodę przez dłużn ik ó w je s t akcja p au liańska43. P oza zakresem rozw ażań pozostanie p ro b le m a ty k a szczegółow a dotyczą ca przesłanek zastosow ania akcji pau liań sk iej44. S kupiono się przede w szystkim na dw óch zagadnieniach. P ie rw sz e dotyczy przedm iotu zaskarżenia. Pojaw ia się tutaj pytanie dotyczące m ożliw ości zaskarżenia um ow y spółki cywilnej zawartej z u działem m ałżon ków. O ile nie budzi wątpliwości m ożliw ość zaskarżenia czynności prawnych zd z iałanych przez m a łż o n ków -w spólników innych niż u m o w a spółki cywilnej, 0 tyle niektórzy autorzy podnoszą, iż przedm iotem zaskarżenia nie m oże być sam a u m o w a spółki, a jed y n ie w niesienie przez w spólnika w k ład u 45. Nie negując m ożliw ości zaskarżenia niektórych postanow ień czynności prawnych zdziałanych przez m ałżon k ó w -w sp ó ln ik ó w na szkodę ich wierzycieli oso bistych, należy dopuścić m ożliw ość zaskarżenia samej um ow y spółki cyw il nej z u działe m m ałżonków . D rugie zagadnienie dotyczy m ożliw ości zastoso w a n ia przepisów k.c., które regulują instytucje akcji pauliańskiej (art. 527 1 n astępne k.c.), do czynności d o konanyc h przez m ałżonków -w spólników na szkodę ich wierzycieli osobistych.
G eneralnie m o żn a stwierdzić, iż p rzedm iotem zaskarżenia m o g ą być czyn ności praw ne dokonane przez m ałżonków -w spólników , ja k i poszczególne p o s ta n o w ie n ia tych czynności. I tak np. wierzyciel osobisty m ałżonka może zaskarżyć u m ow ę przenoszącą określone obligacyjne pra w a spółkow e z m ająt ku odrębnego tego m ałżonka do m ajątku odrębnego m ałżonka nie będącego dłużnikiem . W ystąpi tutaj zaskarżenie całej czynności prawnej przenoszącej p ra w a obligacyjne.
P rze dm iotem zaskarżenia m oże być jed n a k także p o s tanow ienie umowy spółki, zgodnie z którym m ałżonek-dłużnik będzie ponosił w y łąc zną odpow ie d zialność za długi spółki46. Z. P olic zkiew icz przyjm uje za J. Fiemą, iż prz ed m io te m zaskarżenia nie m oże być sam a u m o w a spółki, a jedynie
43 Por. P y z i a k - S z a f n i c k a, dz. cyt., s. 5-6. 44 Zob. m.in. O h a n o w i c z, dz. cyt., s. 944 nn.
45 Zob. P o 1 i c z k i e w i c z, dz. cyt., s. 529. 46 Zob. art. 867 § 1 k.c.
wniesienie w kładu47. W ydaje się jednak, iż oddzielenie u m o w y spółki od wniesienia w kładu jest zabiegiem sztucznym . Jeżeli bo w iem sąd u w z g lę d n ia jąc pow ództw o pauliańskie uznałby b ez skute czność w niesienia w kładu w obec
wierzyciela osobistego m ałżonka-w spólnika, to tym sam ym byłoby to r ó w n o znaczne z bezskutecznością całej um ow y spółki. Z godnie b o w ie m z art. 860 § 1 k.c. do essentialia n egotii um ow y spółki cywilnej należy zo b ow ią zanie się do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego prz ez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez w niesienie w k ła d ó w 48. T ru d n o je st zatem uznać, iż w obec wierzyciela osobistego m a łżo n k a -w s p ó ln ik a b e z s k u te czn e je s t jedynie wniesienie wkładu, a skuteczną pozostaje u m o w a spółki cyw ilnej. Wierzyciel taki zaskarżając u m ow ę spółki b ędz ie m ógł się zaspokoić z tych przedm iotów majątkowych, które wyszły z m ajątku d łu żn ik a lub do niego nie weszły. Przede w szystkim będzie tutaj chodziło o środki, które zostały wniesione do spółki tytułem w kładu49.
Pewne kontrow ersje pow staną w p rzypadku u tw o rz e n ia spółki cyw ilnej między sam ym i m ałżonkami. F o rm u ła g ene ralna akcji pauliańskiej za w arta w art. 527 § 1 k.c. odnosi się także do czynności pra w n y ch d o konanyc h przez m ałżonka-dłużnika z drugim m ałżonkiem nie b ęd ą c y m dłużnikiem , który je st traktowany w świetle w spom nianego przepisu j a k o so b a trz e c ia 50. Poważne kontrowersje pow staną natom iast wtedy, gdy oboje m ałżo n k o w ie będą dłużnikami. M ożem y postawić pytanie, czy w tym prz y p ad k u w ierzyciel osobisty obojga m ałżonków -w spólników m o ż e zaskarżyć, na po d staw ie art. 527 § 1 k.c., czynność prawną przez nich dokonaną. Z. P o lic zk iew icz tw ie r dzi, że skoro „zaskarżeniu m oże podlegać czynność praw na, na skutek której osoba trzecia uzyskała korzyść m ajątkową, to tym bardziej zaskarżenie je st możliwe, jeśli korzyść m ajątkow ą uzyskali oboje d łu ż n ic y ”51. W y d a je się, iż pow yższa argum entacja nie jest przekonyw ająca. W ierzyciel osobisty p o w i nien być b ow iem zadowolony z u zyska nia korzyści przez m ałżo n k ó w -d łu żn i- ków.
47 Zob. P o 1 i c z k i e w i c z, dz. cyt., s. 529.
48 Por. K. K r u c z a ł a k, Prawo handlow e, Wars zawa 1996, s. 121.
49 Jeżeli jednak umowa będzie zawierała oprócz zobow iązania do wniesienia wkładu jeszcze inne postanowienia zmierzające do pokrzyw dzenia wierzyciela, to wierzyciel będzie mógł zaspokoić się ze środków, które w wyniku tych postanowień do majątku małżonka- -dłużnika nie weszły lub z niego wyszły.
50 Za osobę trzecią w stosunku zobowiązaniowym możemy uznać osobę, która nie jest ani dłużnikiem (w podanym przykładzie jest nim drugi małżonek), ani też wierzycielem (jest nim tutaj wierzyciel osobisty pierwszego małżonka).
W a rto zauw ażyć, iż w ątpliw ości co do zastosow ania akcji pauliańskiej w obec m ałżonków -dłużników , w razie przesunięcia praw pom iędzy majątkami m ałżonków , pojaw iają się jed y n ie w odniesieniu do wierzycieli osobistych m a łż o nków -w spólników , których w ierzytelności dotyczą m ajątków odrębnych m ałżo n k ó w lub m ajątku w spólnego, przy czym dłużnikiem je st tylko jeden z m ałżonków . D la wierzycieli, których wierzytelność dotyczy m ajątku wspól nego, a dłużnikam i są oboje m ałżonkow ie, przesunięcia określonych obliga cyjnych praw spółkow ych między m ajątkam i m ałżonków są obojętne, albo w iem i tak tacy wierzyciele będą mogli zaspokoić się z każdego majątku m ałżeńskiego. Zbycie natom iast p rzedm iotów m ajątkow ych wchodzących w skład m ajątku spółki, należących wcześniej do m ajątku w spólnego m ałżon ków, będzie miało postać um ow y pom iędzy m ałżonkami a osobą trzecią, a zatem czynność ta na zasadach ogólnych będzie m ogła być zaskarżona przez wierzycieli osobistych m ałżonków .
N ależy uznać, iż wierzycielowi, którego dłużnikam i są oboje m ałżonkowie, nie m oże przysługiw ać roszczenie pauliańskie na w ypadek zaw arcia przez sam ych m ałżo n k ó w um ow y spółki cywilnej na szkodę w ierzyciela osobistego. N ie m a zresztą potrzeby p rzyznania wierzycielow i takiego roszczenia, albo w iem będzie on m ógł skorzystać z uregulow anej w art. 59 k.c. instytucji b ez skute cznośc i względnej. D o k try n a zw raca uw agę, iż rygorystyczne prze strzeganie w ym ienionych w art. 527 § 1 k.c. przesłanek zastosow ania rosz czeń pauliańskich m ogłoby de fa c to spow odow ać iluzoryczność ochrony w ierzyciela, dlatego też u staw o d a w ca w prow adził pew ne m odyfikacje doty cz ące stosow ania ochrony p auliańskiej52.
M od y fik ac je form uły generalnej akcji pauliańskiej zawarte są w art. 527 § 3, art. 528 i art. 529 k.c. D la spółki cywilnej z udziałem m ałżonków duże zn a czenie m a d o m niem anie określone w art. 527 § 3 k.c. D om niem anie to zakłada, iż osoba pozostająca w bliskim stosunku z dłużnikiem , która uzyska ła korzyść m ajątkow ą wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z p o k rz y w d zen ie m wierzycieli, wiedziała, iż dłużnik działał ze św iadom ością p o k rz y w d zen ia wierzycieli. Jest oczywiste, iż taką osobą bliską, a można pow iedzieć, że najbliższą, je st m ałżone k dłu żn ik a53.
P ozostałe dw ie m odyfikacje ogólnych zasad zastosow ania sankcji pauliań skiej o dnoszą się także do czynności p raw nych zdziałanych przez małżonków- -w sp ó ln ik ó w na szkodę ich wierzycieli osobistych. Zgodnie z art. 530 k.c.
52 Por. C z a c h ó r s k i, dz. cyt., s 530. 53 Por. S t e c k i, dz. cyt., s. 537.
zasady zaskarżenia czynności praw nych w drodze roszczeń pauliańskich, wskazane w art. 527 nn. k.c. stosuje się odpow ied n io do p o k rz y w d z e n ia wierzycieli przyszłych. Z. P oliczkiew icz zw raca uw agę, iż w doktrynie p o ja wił się pogląd oparty na art. 530 k.c., zgodnie z któ ry m w razie u zy sk a n ia przez osobą trzecią odpłatnie korzyści m ajątkow ej nie o bow iąz uje d o m n ie m a nie w yrażone w art. 527 § 3 k.c.54. A uto rk a stwierdza, iż ze w zględu na ochronę wierzycieli u m ow a spółki cywilnej zawartej m iędzy m ałżonkam i je s t bliższa czynnościom praw nym nieodpłatnym , a zatem należy stosow ać do takiej spółki przepisy o czynnościach p ra w nych n ie o d p łatn y ch 55. Do spółek cywilnych, które nie są spółkami m ałżonków , należy nato m iast stosow ać od powiednio przepisy o czynnościach p raw nych o d p łatn y ch 56. W y d a je się, iż należy uznać za uzasadnione wątpliwości co do takiego zró żn ico w a n eg o trak towania pow yższych postaci spółek57.
Za inny instrum ent prawny chroniący interesy w ierzycieli osobistych mał- żonków -w spólników m ożna uznać instytucje b ez skuteczności w zględnej (art. 59 k.c.). Co do zakresu stosowania art. 59 k.c. pojaw iły się w d o ktrynie trzy stanowiska. W edług poglądu reprezentow anego przez A. O h a n o w ic z a p o w y ższy przepis pokryw a się z instytucją akcji pau liań sk iej58. Z kolei M. Py- ziak-Szafnicka uważa, iż akcja pauliańska chroni j e d y n ie w ierzytelności p ie niężne, a przepis art. 59 k.c. inne roszczenia, w szczególności chodzi tutaj 0 roszczenia o wydanie rzeczy59. W ydaje się, iż n ajw łaściw sze je st stano wisko pośrednie, reprezentow ane m.in. przez J. Skąpskiego. A utor ten uważa, iż przepis art. 59 k.c. m a szersze zastosow anie niż akcja p au liń sk a 60. Nie ma, jak się wydaje, przeszkód dla stosow ania instytucji b ez skuteczności względnej z art. 59 k.c. do ochrony zarów no w ierzytelności pieniężnych, j a k 1 niepieniężnych. Instytucję tę m ogą także z p o w o d z en iem stosow ać w ierzy ciele osobiści m ałżonków -w spólników .
Należy zaznaczyć, iż Z. Policzkiew icz p o m in ę ła instytucję b ezskuteczności względnej z art. 59 k.c. w katalogu instrum entów pra w n y ch służącym w ierzy
54 Zob. P o 1 i c z k i e w i c z, dz. cyt., s. 530. 55 Tamże.
56 Tamże.
57 Co do konsekwencji uznania spółki cywilnej z udziałem małżonków za spółkę, do której stosuje się przepisy o czynnościach prawnych nieodpłatnych zob. R a d w a ń s k i, dz. cyt., s. 146.
5S Zob. P y z i a k - S z a f n i c k a , dz. cyt., s. 53. 5y Tamże.
c ielom n a w ypa dek dokonania przez m ałżonków -w spólników czynności pra w nych na ich szkodę61. W ydaje się, iż takie stanow isko je st nieuzasadnione. O p o w ie dzenie się za koncepcją, zgodnie z którą art. 59 k.c. służy ochronie roszczeń niepieniężnych, nie sprawia, iż z roszczeniam i takimi nie mogą w ystąpić w ierzyciele m a łżo n k ó w -w sp ó ln ik ó w 62.
Z. P oliczkiew icz na drugim m iejscu spośród instrum entów praw nych, które m ają zabezpieczyć wierzycieli przed skutkam i czynności p raw nych d okona nych n a ich szkodę przez m ałżonków -w spólników , w ym ienia p o zorność63. Art. 83 § 1 k.c. przew iduje dla pozornej czynności prawnej sankcję bezw zglę dnej niew ażności. Z godnie z art. 189 k.p.c. p ow ództw o o ustalenie niew aż ności czynności prawnej w ytoczyć m oże każdy, kto m a w tym interes pra w n y 64. A zatem pow ództw o takie wytoczyć także może w ierzyciel osobisty m a łż o nków -w spólników , którzy dokonali czynności pozornej na je g o szkodę.
Jako przykład pokrzyw dzenia w ierzyciela osobistego małżonka, którego w ierzytelność dotyczy m ajątku odrębnego, m ożna podać pozorne przesu nięcie określonych spółkow ych praw obligacyjnych z m ajątku odrębnego do m ajątku w spólnego m ałżonków . Ja k zauw aża Z. R adw ański, instytucja pozor- ności czynności prawnej m a sens wtedy, gdy pozorność między stronami m oże być d o w o d z o n a za p om ocą dow odu z zeznań św iadków lub przesłu c h a n ia stron65. A zatem w praktyce uniew ażnienie pozornej czynności praw nej m ożliw e je st je d y n ie w ów czas, gdy co najmniej je d n a ze stron tej cz ynności będzie chciała jej uniew ażnienia. D latego też M. Pyziak-Szafnicka zakłada, iż dla w ierzyciela korzystniejsze je st skorzystanie z akcji pauliańskiej, której p rz edm iote m m oże być także spełniająca przesłanki zaw arte w art. 83§1 k.c. tzw. czynność praw na dyssym ulow ana, czyli ukryta pod b ez w zględnie niew ażną cz ynnością po zo rn ą66.
M ożliw e je st wreszcie uznanie czynności prawnej dokonanej z p okrzyw dz e n ie m wierzycieli osobistych m a łż o n ków -w spólników za czynność prawną sprzeczną z u staw ą lub m ającą na celu obejście ustawy (art. 58 § 1 k.c.). S an k cją dla czynności sprzecznej z u staw ą lub m ającą na celu obejście usta
61 Zob. P o 1 i c z k i e w i c z, dz. cyt., s. 529 i nn.
62 Jeżeli np. małżonek wniósł do spółki na własność tytułem wkładu wynajętą nieruchomość, z roszczeniem z art. 59 k.c. może wystąpić wierzyciel małżonka, czyli najemca.
63 Zob. P o 1 i c z k i e w i c z, dz. cyt., s. 530
64 Por. m.in. J. J o d ł o w s k i, Z. R e s i c h, J. L a p i e r r e, T. M i s i u k- J o d ł o w s k a , Postępow anie cyw ilne, Wars zawa 1997, s. 229.
65 Zob. R a d w a ń s k i, dz. cyt., s. 172.
wy jest bezw zględna jej niew a żn o ść67. P rz y k ła d e m czynności pra w n y ch sprzecznych z ustaw ą jest np. zaliczanie prz ez m ałżo n k ó w do ich m ajątków przedm iotów m ajątkowych uzyskanych w czasie trw ania w spólności u s ta w o wej niezgodnie z regułami przew idzianym i przez k.r.o.68 Z kolei p rz y k ła dem czynności prawnej mającej na celu obejście ustaw y je s t u m o w a spółki, w której m ałżonkow ie poddają reżim owi spółki ogół sw oich stosunków m ajątkow ych69
J O I N T - V E N T U R E S W I T H A S T A K E O F T H E S P O U S E S V E R S U S T H E L E G A L S I T U A T I O N O F T H E I R P E R S O N A L C R E D I T O R S
S u m m a r y
In o rder fo r the claim s to be satisfied by th e p e rs o n a l c re d ito r s o f th e sp o u s es- -p artn ers it is im p o rtan t to c o n sid e r the e c o n o m i c s i tu a tio n o f th e c o m p a n y , th e c h a r a c t e r o f re ceivable s, the k ind and origin o f th e deposit.
A part fo rm the contr act o f the c o m p a n y it s e l f w e m ay d is ti n g u is h tw o g ro u p s o f le gal p roceedings w h ic h may hurt the p ers o n al c re d ito r s o f th e sp o u s e s - p a r t n e r s . A s r e g a r d s the b o ard o f the c o m p a n y we may, fo r e x a m p le , list th e fo llo w in g : 1) d is p r o p o r t io n a l charge o f th e sp o u s e -d e b to r w ith th e r e s p o n sib ility for th e d e b ts o f th e c o m p a n y , 2) th e com p an y sells o f f som e ele m e n ts o f the p roperty , in c l u d in g e s p e c ia lly as free o f c h arg e, e.g. donation, 3) the property o f the c o m p a n y is d iv i d e d in th e case w h e n it is d is s o lv e d and the sp o u s e -d e b to r is the sufferer. N o w a m o n g th e a c tio n s as r e g a r d s the m a n a g e m e n t o f the propertie s o f s pouses w e find the follo w in g: 1) sellin g o f f so m e o f th e r e c e i v a b le s , 2) the shift b etw een the property m as ses o f th e o b li g a to r y j o i n t laws.
A m o n g th e legal in strum ents , the sp o u s e s -p a rt n e rs w h o are d e tr im e n ta l , th e c re d ito r s are en titled to the fo llo w in g forms: the P a u lia n e a c tio n (art. 52 7 and ff. k.c .), r e la tiv e ineffectiveness (art. 59 k.c.), ap p e a ra n c e (art. 58 § 1 k.c), tr e a tin g th e legal a c tio n as contrary to th e law o r te n d in g to ev ad e the la w (art. 58 § 1 k.c.).
T ra n s la te d by Ja n K los
61 Zob. m.in. K. P i a s e c k i, [w:] Kodeks cyw ilny z kom entarzem , t. I, Wars zawa 1989, s. 93 n.
68 Przepisy dotyczące przynależności do majątków małżonków poszczególnych składników majątkowych w ustroju wspólności ustawowej mają charakter norm iuris cogentis.
