Tom LX zeszyt 4 9 2012
MA=GORZATA KIERCZUK-MACIESZKO
POLSKIE KADZIELNICE NOWOZCYTNE Z XVII WIEKU O TRADYCJACH ROMAN´SKICH I GOTYCKICH
Pos´ród rózCnorodnych ornamenta Ecclesiae kadzielnice wymiennie okres´la-ne jako trybularze1(Vac. turibulum, incensorium) stanowi Ya w literaturze
przed-miotu niedostatecznie zbadan Ya grupeY zabytków. Celem artykuVu jest wieYc omówienie jedenastu polskich kadzielnic pochodz Yacych z 1. poV. XVII wieku. DziesieYc´ z nich wykuto ze srebrnej blachy, jedn Ya z blachy mosieYzCnej, któr Ya na koniec posrebrzono.
Zebrane obiekty w swojej strukturze V Yacz Ya cechy naczyn´ roman´skich i go-tyckich. Kuliste korpusy trzech egzemplarzy, zVozCone z póVkulistej misy i ta-kiegozC wieka, inspirowane s Ya trybularzami roman´skimi. Spadkiem po gotyku s Ya „architektoniczne” pokrywy szes´ciu kolejnych. W przypadku dwóch ka-dzielnic, „gotycyzuj Yace” s Ya wyV Yacznie ich strzeliste zwien´czenia góruj Yace nad korpusem w formie gruszki i wazy. W kazCdym wypadku teY „archaizuj Yac Ya” formeY dopeVniaj Ya nowozCytne motywy zdobnicze.
Spos´ród omawianych obiektów jeden przetrwaV na Kujawach, pozostaVe na obszarze MaVopolski (5 sztuk) i Wielkopolski (5 sztuk). Znikoma liczba za-chowanych w Polsce kadzielnic z 1. poV. XVII wieku wynika przede wszyst-kim ze specyfiki ich uzCytkowania. NiszczaVy szybko, maj Yac staVy kontakt z wysok Ya temperatur Ya oraz w wyniku uszkodzen´ mechanicznych. Egzemplarze uszkodzone b Yadz´ takie, których formeY uznano za archaiczn Ya, oddawano do przetopienia by odzyskac´ kruszec. Poza tym, jak inne argenteria, traktowano je jako lokateY kapitaVu – byVy zastawiane, sprzedawane, kradzione, padaVy
Dr MA=GORZATA KIERCZUK-MACIESZKO 9 adiunkt w Katedrze Historii Sztuki S´red-niowiecznej Polski KUL; adres do korespondencji: Al. RacVawickie 14, 20-950 Lublin.
1B. N a d o l s k i, Kadzielnica, trybularz, w: Encyklopedia Katolicka, t. VIII, Lublin
ofiar Ya licznych wojen. Na stan zachowania wpVyn YaV takzCe stosunek do naczy-nia. Jako vasa non sacra byVy otaczane w Kos´ciele katolickim mniejszym szacunkiem nizC naczynia maj Yace bezpos´redni kontakt z Eucharysti Ya.
MaVopolska
W MaVopolsce, z wyj Yatkiem kadzielnicy w kos´ciele parafialnym w ZCmigro-dzie Nowym, która zagineYVa w poVowie lat 60. XX wieku, dwie pozostaVy in
situ w kos´cioVach regionu (MrzygVód; MaVogoszcz); dwie kolejne trafiVy do
muzeów archidiecezjalnych w Krakowie i Przemys´lu.
Naczynie w kos´ciele pw. WniebowzieYcia NMP w MrzygVodzie (od roku 1983 dzielnica Myszkowa) (il. 1) to przykVad kadzielnicy z korpusem w for-mie kuli. W 1598 r. tutejszy kos´cióV miaV trybularz for-miedziany2. Srebrny komplet, zVozCony z kadzielnicy na czterech Van´cuszkach oraz Vódki z VyzCeczk Ya, wymieniaj Ya dopiero wizytacje z lat 17483, 17634 i 17825.
WyrózCnikiem trybularza, prócz kulistego korpusu, jest w Yaski ostrosVup zwien´-czenia, którego poVacie rozdzielaj Ya grzbieciki. Na jego szczycie osadzony jest równoramienny krzyzC o rozszerzaj Yacych sieY ramionach. Na pionowej belce u podstawy krzyzCa wyryta jest litera M[EMORIAE] (?). Naczynie w caVos´ci po-krywa nowozCytna, ros´linna dekoracja z symetrycznie uVozConych peYdów.
Trybularz zostaV wykonany poprawnie technologicznie. Nie ma znaków zVot-niczych, ale pozostaVy na nim znaki montazCowe w formie wyrytej litery X6.
2AKMK Kraków nr 15, Acta visitationis exterioris decanatuum Skalensis, Wolbromensis,
Leloviensis, Bytomiensis et Plesnensis ad Archidiaconatum Cracoviensem pertinentium per R.D. Christophorum Kazimirski Ep. Kijov. Praep. Tarnov. a.D. 1598 factae, f. 150v, por. f. 69v.
3 AKMK AV 32, Visitatio decanatuum Wolbromensis et Leloviensis ex delegatione
spe-ciali Celesissimi Principis R.D. Andreae in ZaMuskie ZaMuski episcopi Cracoviensis ducis Seve-riae per R.D. Adamum a Komorow Komorowski, praepositum cathedralem Cracoviensem, abbatem Andreoviensem, praepositum et officialem Pilecensem anno et diebus quibus intra 1747-1748 expedita et absoluta, f. 218.
4AKMK AV 48, Visitatio decanatus Leloviensis sub auspiciis Celsissimi Principis R.D.
Cajetani SoMtyk, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, equitis Aquilae Albae, per R.D. Jose-phum de Gorzen´ Gorzen´ski, ecclesiae cathedralis Cracoviensis et ducatus Severiaensis cancel-larium, praepositum et officialem Pilecensem a.D. 1763 mensibus Novembris et Decembris expedita, f. 64.
5AKMK AV 53, Akta wizyty pod rz Xadem dyecezy Xa Jasne Os´wieconego MichaMa Jerzego
CioMka XieXcia Poniatowskiego, biskupa pMockiego, xsieXcia puMtuskiego, koadiutora z caM Xa jurys-dykcj Xa krakowskiego, xsieXcia siewierskiego, opata kommendatariusza czerwin´skiego, dziekana warszawskiego, orderów OrMa BiaMego i s´w. StanisMawa kawalera, dwóch dekanatów wolbrom-skiego i lelowwolbrom-skiego przez W. IMC. X. Jana Kochanowwolbrom-skiego kanonika sandomierwolbrom-skiego, plebana trojeckiego w roku 1782 odprawionej, wypisane, f. 333.
Rysunkowa dekoracja ujawnia jednak brak umiejeYtnos´ci prowadzenia ci YagVej linii konturowej. Jej liczne „zacieYcia” i przerwania s´wiadcz Ya, zCe to dzieVo przecieYtnie uzdolnionego zVotnika. W latach 80. XX wieku zabytkiem interesowaV sieY Jan Samek. StwierdziV, zCe jego walory artystyczne tkwi Ya w „kubicznej, zwartej formie. W tym dziele sztuki zVotniczej o niewyszukanych ksztaVtach, wyraz´nie dochodzi do gVosu tendencja do wertykalizmu”7.
Na podstawie liczby zachowanych zabytków wykazuj Yacych podobne cechy mozCna wysnuc´ przypuszczenie, zCe okoVo roku 1500 w krajach Europy S´rodko-wo-Wschodniej zapanowaVa moda na kadzielnice z kulistym korpusem, który V Yaczono z wysokim zwien´czeniem. Jako przykVady mozCna wskazac´ trybularze: niemiecki z 1498 roku (Baltimore, The Walters Art Gallery); w kos´ciele Presvätej bohorodicoky w Komárnie (Czechy), wykonany na terenie górnych WeYgier lub poVudniowych Niemiec okoVo 1500 roku8; z kos´cioVa klasztoru
Bazylianów w ZCóVkwi9 (il. 12 i w Kijowie (Kiewskij Muzej Istoriczeskich
Dragocennostej)10. Warto zwrócic´ uwageY na symetryczn Ya kompozycjeY ros´lin-n Ya, która powtarza sieY w trójk Yatros´lin-nych polach misy ogros´lin-niowej zCóVkiewskiej ka-dzielnicy. ZblizCony, choc´ uproszczony motyw widnieje na polach w misie trybularza w MrzygVodzie.
Rodzi sieY pytanie, w jakim os´rodku i kiedy wykonano mrzygVodzk Ya kadziel-niceY. Z uwagi na miejsce przechowania, mozCna j Ya przypisac´ zVotnikowi czyn-nemu w MaVopolsce. Samek na podstawie dekoracji datuje obiekt na 1. poV. XVII wieku11. Motyw peYdu, który konsekwentnie, choc´ w rózCnych ukVadach,
powraca na naczyniu, jest traktowany pVasko, rysunkowo. Styl i symetria jego ukVadów blizCsze s Ya sztuce renesansu nizC manieryzmu, choc´ owale na pVaszczu stopy przypominaj Ya kaboszony V Yaczone z ornamentem okuciowym. Zabytek nie ma odlewanych detali tak typowych dla trybularzy wczesnego baroku. Istniej Ya wieYc przesVanki, by zaproponowane przez Samka datowanie przesun Yac´ na okoVo roku 1600 lub na 1. c´w. XVII wieku.
Srebrna kadzielnica przechowywana w Muzeum Archidiecezjalnym w Kra-kowie (il. 2), pochodzi z kos´cioVa parafialnego pw. Narodzenia NMP we wsi Zielonki, która nalezCaVa do dóbr Uniwersytetu Krakowskiego. W 1598 roku
7
O kilku gotycyzuj Xacych i gotyckich kadzielnicach, „Teka konserwatorska. Polska poVud-niowo-wschodnia” 2(1985), s. 248.
8 D. B u r a n, Kadidelnica v Komárnie, w: Gotika. Katalog výstawy Dejiny slovenského
výtvarného umenia, red. D. Buran, Bratislava: Slovenská národná galéria 2004, s. 32, nr kat. 2. 36.
9
Katalog wystawy archeologicznej i etnograficznej we Lwowie 1885, Lwów 1885, nr kat. 107.
10
The Kiev Museum of Historic Treasures, oprac. O. Ganina, Kiev 1974, nr kat./il. 121.
11S a m e k, O kilku gotycyzuj X
na wyposazCeniu kos´cioVa byVa miedziana kadzielnica12; w 1624 roku przybyV srebrny komplet zVozCony z Vódki z VyzCeczk Ya i kadzielnicy. UfundowaV go Jan Augustyn Rybkowic (ok. 1580-1634) tutejszy proboszcz i profesor Uniwersy-tetu.M[EMORIAE] IOAN[NIS] AVG[VSTINI] RIBKOWICZ P[AROCHI] ZIELONI-CEN[SIS] ALVO PV D[EO] O[PTIMO] M[AXIMO] AD INCENSVM E A.D.1624 – gVosi napis wyryty na wewneYtrznej stronie stopy Vódki. Trybularz z Vódk Ya pozostawaV w Zielonkach do 2000 roku, wtedy wypozCyczono go do Krakowa na wystaweY pt. Wawel 1000-200013, z której juzC nie powróciV.
BryVa naczynia nawi Yazuje do kadzielnic gotyckich, które przypominaVy kielich nakryty wiezCow Ya pokryw Ya. PóVkulista misa ogniowa w poVowie wyso-kos´ci zmienia plan na szes´cioboczny, który stanowi oparcie dla wieka zVozCo-nego z dwu rózCnej wielkos´ci czVonów. Spadkiem po gotyku jest koronka z lilii umieszczona przy ich górnych kraweYdziach; przypory na narozCach sze-s´cioboków oraz wysoki dach w formie ostrosVupa, którego poVacie rozdzielaj Ya grzbieciki z motywem sznura. Okr YagVa stopa, motyw kwiatu w oprawie ros´lin-no-okuciowej na polach misy ogniowej, a takzCe azCurowa, odlewana arabeska wypeVniaj Yaca pola wieka nalezC Ya juzC do form nowozCytnych.
W 1901 roku StanisVaw Tomkowicz uznaV, zCe ta „nader pieYknego rysunku, szlachetnej zVotniczej roboty” kadzielnica „stanowi unikat w krakowskiem [...] i jest przeniesieniem w formy renesansowe, a nawet barokowe pomysVu w istocie jeszcze gotyckiego”14. Jan Samek podkres´laV jej wywazCone
propor-cje, szlachetnos´c´ formy i delikatnos´c´ dekoracji15. WedVug Mariana
Kornec-kiego to dzieVo o wyj Yatkowo bogatej dekoracji, wysokiej jakos´ci artystycznej i technicznej, nalezC Yace do specyficznego kreYgu wyrobów umiejscowionych „mieYdzy gotykiem a barokiem”, które nie znajduje analogii16.
Jes´li obszar poszukiwan´ formanych rozszerzymy na EuropeY, to bryVeY na-czynia da sieY wywies´c´ z toskan´skich trybularzy z XV i XVI wieku w formie jedno- lub dwukondygnacyjnej wiezCy. W ich dekoracji zaakcentowane s Ya ele-menty architektury obronnej, dlatego we wVoskiej literaturze przedmiotu
okre-12AKMK Kraków nr 15, Acta visitationis exterioris, f. 13.
13M. K o r n e c k i, Kadzielnica i Módka na kadzidMo z Zielonek, w: Wawel 1000-2000,
t. II. Skarby Archidiecezji Krakowskiej. Muzeum Archidiecezjalne w Krakowie maj-wrzesien´ 2000. Katalog wystawy jubileuszowej, red. J. A. Nowobilski, Kraków 2000, nr kat. 152, s. 176-177.
14
O zabytkach kos´cioMa parafialnego we wsi Zielonkach pod Krakowem. Sprawozdanie z posiedzenia z dn. 11.07. 1901 r., „Sprawozdania Komisyi do Badania Historyi Sztuki w Pol-sce” 7:1902, z. 4, kol. CCCLIV-CCCLV, il. 59.
15
O kilku gotycyzuj Xacych..., s. 246-247, il. 4.
16
s´lane s Ya mianem a castello17. Polski zabytek ma niemal identyczn Ya formeY jak egzemplarze z 2 poV. XV stulecia, przechowywane w Museo Civico di Sansepolcro18 (il. 15) i Museo Diocesano di Arte Sacra di Arezzo19, ale
rózCni sieY od nich dekoracj Ya. ZVotnik zrezygnowaV z wykuszy, blanki zast YapiV delikatn Ya koronk Ya, a boki wiezCy wypeVniV arabesk Ya.
Kadzielnica z Zielonek wydaje sieY miec´ krakowsk Ya proweniencjeY. Przema-wia za tym miejsce jej uzCytkowania w podkrakowskiej wsi i osoba fundatora, proboszcza, a zarazem profesora stoVecznego Uniwersytetu20. Rybkowic
za-pewne osobis´cie nie zetkn YaV sieY z trybularzami italskimi, ale mógV s´wiadomie wybrac´ wzór zaproponowany mu przez wykonawceY. ZVotnicy dysponowali „gotowymi wyrobami, projektami i modelami oferowanych dzieV. Mieli tezC elementy dekoracyjne, które mozCna byVo przystosowac´ do zCyczen´ zamawiaj Ya-cego”21. Naczynie wiele mówi o s´wiatopogl Yadzie zamawiaj Yacego –
huma-17E. N a r d i n o c c h i, Turibolo, w: La Chiesa e la città a Firenze nel XV secolo.
Firenze, Sotterranei di San Lorenzo, 6 giugno-6 settembre 1992, oprac. G. Rolfi, L. Sebre-gondi, P. Viti, Milano 1992, s. 188.
18A-M. M a e t z k e, D. G a l o p p i - N a p p i n i, Il Museo Civico di Sansepolcro,
Firenze 1988, s. 165, nr kat. 9.
19Ilustracja w: Il Cammino del Sacro. Un viaggio nell’arte orafa delle chiese monumentali
di Arezzo, Roma, Museo Nazionale di Castel Sant’Angelo, 7 dicembre 2007-3 febraio 2008, curatori P. Torriti, D. Galoppi, il. 7.
20H. B a r y c z, Rybkowic Jan, w: Polski sMownik biograficzny, t. XXXIII/3 1992, z. 138,
s. 353-355, Rybkowic na Uniwersytet Krakowski zapisaV sieY 1696 r. StudiowaV retorykeY pod kierunkiem Jana z KVobucka. W roku 1599 promowany na bakaVarza sztuk wyzwolonych, do 1603 r. prowadziV wykVady bakalarskie z filozofii. W 1604 r. uzyskaV magisterium i do 1609 r. wykVadaV jako docent extraneus. Do Kolegium Mniejszego wszedV w 1610 r. W 1613 r. obj YaV katedreY wymo-wy, z której zrezygnowaV 17 wrzes´nia 1614 r. W 1614 r. jako czVonek Kolegium WieYkszego zostaV wyznaczony na profesora do Akademii Zamojskiej. UdaV sieY do Zamos´cia, sk Yad wróciV jeszcze tego roku. W 1615 r. wybrano go na dziekana WydziaVu Filozoficznego na rok 1615/1616. W 1617 r. rozpocz YaV studia teologiczne wybieraj Yac na preceptora Marcina WadowiteY i zapewne wówczas otrzymaV s´wieYcenia kapVan´skie. Dnia 18 wrzes´nia 1617 r. nadano mu instytucjeY na kanonieY w kole-giacie s´w. Anny w Krakowie, gdzie doszedV do godnos´ci prepozyta. Studia teologiczne zakon´czyV na stopniu licencjata. W 1620 r. przeszedV na WydziaV Teologiczny, na którym nie rozwin YaV szerszej dziaValnos´ci dydaktyczno-organizacyjnej, gdyzC pochVaniaVo go duszpasterstwo, do którego zobowi Yazany byV jako posiadacz prebend. 31 paz´dziernika 1618 r. otrzymaV plebanieY we wsi Zie-lonki, któr Ya póz´niej zamieniono mu na IgoVomieY; przed 1630 r. zostaV kanonikiem kolegiaty s´w. Floriana w Krakowie. Bliskie kontakty utrzymywaV z klasztorem augustianów na Kazimierzu, którym przed s´mierci Ya przekazaV swoje zbiory. ZmarV 21 marca 1634 r. Pochowano go w kolegia-cie s´w. Anny, pos´wieYcony mu nagrobek przepadV niebawem w pozCarze kos´cioVa.
21Cyt. za: K. S z c z e p k o w s k a - N a l i w a j e k, Relikwiarze s´redniowiecznej
nisty i bibliofila. Rybkowic zbieraV ksi YazCki i dokumenty historyczne, kupowaV je, wymieniaV, a nawet wyVudzaV interesuj Yace go pozycje22.
Poza egzemplarzem z Zielonek zblizCon Ya kompozycjeY bryVy ma srebrny trybularz w kos´ciele parafialnym pw. WniebowzieYcia NMP w MaVogoszczy koVo CheYcin (il. 3). Jego wyrózCnikiem jest dekoracja zVozCona z monet i meda-lików. Na póVokr YagVej misie podzielonej na pola za pomoc Ya profilowanych zCeber, przylutowano szes´c´ trojaków pruskich ksieYcia Albrechta Hohenzollerna z lat 1540-1542. Pokrywa skVada sieY z dwu czVonów o rózCnej s´rednicy zV Yaczo-nych c´wierc´waVkiem z motywem lis´ci. W jej prostok Yatne ramki, w czterech poziomych rzeYdach, wlutowano trojaki: Zygmunta III (6 szt.), Stefana Batore-go (6 szt.), Zygmunta I (5 szt.), trojak Zygmunta Augusta. W zwien´czeniu jest 6 medalików z wizerunkiem Chrystusa, Marii i s´wieYtych Boromeusza, Franciszka, Anny Samotrzec´ oraz papiezCa PawVa V (1605-1621). Naczynie zamyka kopuVa z motywem grawerowanych dachówek, na przemian gVadkich i karbowanych. Nad caVos´ci Ya góruje krzyzC równoramienny.
Medaliki wV Yaczone w struktureY zabytku mog Ya byc´ wskazówk Ya w poszuki-waniach fundatora. Niewykluczone, zCe byVy to wota wiernych, które on, za-pewne osoba duchowna (pleban ?), przeznaczyV do ozdoby naczynia. Inwen-tarz kos´cioVa z 1634 roku w grupie naczyn´ liturgicznych nie wymienia ka-dzielnicy23. W tym czasie plebanem byV Jakub Chrostowic (†1649). Zlece-niodawc Ya wykonania trybularza mógV byc´ którys´ z jego nasteYpców 9 Wespazjan z Brzezia Lanckoron´ski (†1677) lub jego brat Zbigniew Jan z Brzezia Lanckoron´ski (†1678)24. W 1760 roku wizytator Józef Antoni
Olszewski w zakrystii kos´cioVa zobaczyV „trybularz srebrny staros´wiecki z Van´cuszkami takiemisz w kratkeY robionemi, które s Ya miejscami rozerwane, do tego jest Vódka z VyzCeczk Ya srebrne”25. Ksi Yadz Jan Wis´niewski w 1930
roku ogl YadaV „pieYkn Ya, srebrn Ya kadzielniceY z monetami Alberta, Zygmunta I
22B a r y c z, Jan Rybkowic, s. 354. 23 J. W i s´ n i e w s k i,
Historyczny opis kos´cioMów, miast, zabytków i pami Xatek w JeXdrzejowskiem, Marjówka 1930 [reprint – Kielce 2000], s. 238.
24T e n zC e, s. 162, 164.
25 ADWV, sygn. AAG. Wiz. 25, Visitatio localis et personalis dominorum decanorum
foraneorum Zharnoviensis, MaMogostensis et Cureloviensis officialatus Cureloviensis ex mandato celsissimi, illustrissimi et reverendissimi domini, domini Vladislavi Alexandri Pomian à iubna iubien´ski Dei et Apostolicae Sedis gratia archiepiscopi Gnesnensis, legati nati, Regni Poloniae et M.D. Lithuaniae primatis primque princips, Tinecensis ac Paradisiensis abbatis, domini clemenstissimi, per me Josephum Antonium Mzura Olszewski philosophiae doctorem, ecclesia-rum Insignis Collegiatae Cureloviensis custodem et officialem, patrochialium in PieXkoszew et Strawczyn curatum, anno Domini [...] (1760) ipso peracta, descripta et expedita,f. 5, poz. 15.
i innych”26. Trybularz byc´ mozCe tworzyV komplet z zachowan Ya w kos´ciele Vódk Ya z XVI/XVII wieku i VyzCeczk Ya z wieku XVII27. GVadka czara Vódki jest
przedzielona wzdVuzC i zamknieYta od góry profilowanym gzymsem, którego przekrój przypomina gzymsy na kadzielnicy.
Dekoracja zVozCona z monet to ewenement ws´ród kadzielnic, rzadka prakty-ka w zdobnictwie naczyn´ liturgicznych, ale typowa dla naczyn´ s´wieckich, wykonywanych zwVaszcza w 2. poV. XVII wieku i pierwszej kolejnego stule-cia28. Z reguVy w celach zdobniczych uzCywano monet, które wyszVy z
obie-gu, ale utrzymaVy wartos´c´ ze wzgleYdu na kruszec.
Tadeusz Chrzanowski datuje maVogoskie naczynie na koniec XVII stule-cia29, Tadeusz Adam Kosin´ski i Krzysztof Mys´lin´ski na 1. c´w. tego wie-ku30. Numizmaty na kadzielnicy pochodz Ya z lat 1535-1598, a jeden z
me-dalików przedstawia papiezCa PawVa V (1605-1621). Terminem post quem dla trybularza jest wieYc 2. dekada, a ante quem 3. dekada XVII wieku, w polskim zVotnictwie wygasVy tradycje sztuki gotyckiej.
WedVug Kosin´skiego i Mys´lin´skiego monety i architektoniczna bryVa na-czynia mog Ya sugerowac´ jego gdan´sk Ya proweniencjeY31. „Zwyczaj zdobienia
naczyn´ numizmatami wywodzi sieY z WVoch, rozpowszechniVy go os´rodki niemieckie i st Yad zostaV przeszczepiony do Gdan´ska”32. W XVII wieku
gdan´-26W i s´ n i e w s k i, Historyczny opis kos´cioMów..., s. 133. 27 K. M y s´ l i n´ s k i, iódka na kadzidMo z Myzhk X
a, w: Ornamenta Ecclesiae. Sztuka sakralna diecezji kieleckiej. Katalog wystawy przygotowanej pod kierunkiem Krzysztofa Mys´lin´skiego, Kielce 2000, s. 118, nr kat. 162, il. na s. 110.
28Zdobione w ten sposób naczynia zaprezentowano na wystawie W blasku srebra... Srebra
z XVI-XIX w. z ziem Rzeczpospolitej Obojga Narodów i wspóMczesnej Polski ze zbiorów muzeów rosyjskich: Ermitazhu w Sankt Petersburgu, Muzeów Moskiewskiego Kremla i Muzeum Histo-rycznego w Moskwie. Katalog wystawy na Zamku Królewskim w Warszawie, red. A. Sarato-wicz-Dudyn´ska, Warszawa 2006, nr kat. 32, 78, 97, 109, 134, 139, 146; A. F i s c h i n g e r, D. N o w a c k i, ZMotnictwo dawnych Prus Królewskich i Ksi XazheXcych w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, Kraków 2000, nr kat. 17, 33-35. Muzeum Narodowe w Gdan´sku posiada kufel datowany na podstawie znaku probierczego na lata 1678-1689, dzieVo mistrza gdan´skiego Jakoba Beckhausena. Kufel eksponuje kolekcjeY numizmatów, na któr Ya skVadaVy sieY m.in. 43 pseudo-antyczne monety. WieYcej na ten temat: B. T u c h o V k a - W V o d a r s k a, ZMotnictwo gdan´skie, w: Klejnot w Koronie Rzeczpospolitej. Sztuka zdobnicza Prus Królewskich, t. I: Eseje, red. C. Betlejewska, Gdan´sk 2006, s. 82-83, nr kat. IV. 1.
29T. C h r z a n o w s k i, O sztuce sakralnej diecezji kieleckiej na marginesie
przygoto-wan´ do wystawy, w: Ornamenta Ecclesiae. Sztuka..., s. 18.
30 T. A. K o s i n´ s k i, K. M y s´ l i n´ s k i, Kadzielnica, w: Ornamenta Ecclesiae.
Sztuka..., s. 119, nr kat. 170, il. s. 110.
31T a m zC e, s. 119, nr kat. 170.
skie argenteria ceniono ze wzgleYdu na umiejeYtnos´ci zawodowe tutejszych mistrzów, ale i dla wysokiej, 13-Vutowej próby srebra. Czystos´ci kruszcu strzegV cech, który od 1621 roku sygnowaV lokalne wyroby33. JuzC ten ostatni
argument sugeruje ostrozCnos´c´ w wi Yazaniu trybularza w MaVogoszczy z os´rod-kiem gdan´skim. Kadzielnica nie ma innych znaków prócz kontrybucyjnych austriackich z lat 1806-1807, bitych w probierni krakowskiej. Pod wzgleYdem technicznego i artystycznego wykonania odbiega od wyrobów gdan´skich. ZastrzezCen´ nie budz Ya delikatne, druciane obwódki wokóV monet i pas drob-nych pukli na pVaszczu stopy. Ale widoczne nad nim peYknieYcie to wynik tzw. „zblaszkowania”. Ów „szkolny” bV Yad powstaje podczas repusowania, gdy zbyt napreYzCona, czyli za rzadko wyzCarzana blacha peYka pod wpVywem silniejszego uderzenia narzeYdziem. O pos´piechu wykonania s´wiadczy z kolei wieniec listków na blaszanym c´wierc´waVku, który V Yaczy obie czeYs´ci wieka. KazCdy lis´c´ ma dwa wgVeYbienia wykonane okr YagV Ya punc Ya, tyle zCe uderzenia s Ya nieprecy-zyjne, czasem dwukrotnie powtórzone w jednym miejscu. Wydaje sieY wieYc, zCe kadzielnica maVogoska to wyrób maVo wprawnego zVotnika, czynnego zapewne w poVowie XVII wieku w pobliskich Kielcach, który nas´ladowaV wzór promowany przez duzCe os´rodki zVotnicze.
Dwa ostatnie srebrne trybularze nowozCytne z terenu MaVopolski, nawi Yazuj Ya do kadzielnic gotyckich wyV Yacznie poprzez formeY i dekoracjeY zwien´czenia. Pierwszy od 1935 roku znajduje sieY w Muzeum Archidiecezjalnym w Prze-mys´lu (nr inw. MAP-IIIa/42) (il. 4). Zwien´czenie ma formeY szes´ciobocznej, wysokiej wiezCy o s´cianach zamknieYtych peVnym Vukiem i z azCurem w formie gotyckiego okna. ArtykulacjeY szes´cioboku wzmacniaj Ya odlewane, wydatne przypory z wici ros´linnej. Nad wiezC Ya wznosi sieY wysoki dach. Jego trapezo-we, rozdzielone grzbiecikami poVacie maj Ya liczne prostok Yatne i okr YagVe otwo-ry, które ukVadaj Ya sieY w formeY krzyzCa, pasa czy trójk Yata. Szczyt akcentuje kula.
Zwien´czenie zaginionej po 1967 r. kadzielnicy z kos´cioVa pw. s´wieYtych Piotra i PawVa w ZCmigrodzie Nowym (il. 5) miaVo teY sam Ya konstrukcjeY, ale inne proporcje i dekoracjeY. Prostok Yatne boki szes´ciobocznej wiezCy oddzielaVy odlewane szkarpy. Jej s´ciany u góry zamykaV Vuk o wykroju trójlis´cia. Przez s´rodek kazCdej biegV azCur w formie gotyckiego okna z rozbudowanym maswer-kiem. To samo okno, ale odwrócone o 180 stopni, powracaVo na trójk Yatnych poVaciach dachu rozdzielonych grzbiecikami.
33 M. G r a d o w s k i, Znaki na srebrze: miejskie i pan´stwowe uzhywane na terenie
W roku 1595 w zCmigrodzkim kos´ciele byV trybularz miedziany
(turrifera-rium cupreum)34. W roku 1608, gdy wVas´cicielem miasta i protektorem
tu-tejszej s´wi Yatyni byV Andrzej ze ZCmigrodu Stadnicki, przybyVo turibulum
ar-genteum35, odnotowane w aktach powizytacyjnych z lat 161836 i 161937.
Wymieniana w XVII-wiecznych archiwaliach srebrna kadzielnica mogVa byc´ t Ya sam Ya, któr Ya w 1893 roku ogl YadaV i opisaV StanisVaw Tomkowicz38. W 1894 roku zCmigrodzki trybularz trafiV na WystawieX Zbytków Starozhytnych
we Lwowie39, dok Yad wypozCyczyV go ówczesny proboszcz, ksi Yadz Wincenty
Wojtalik (†1907)40. Wygl Yad naczynia dokumentuj Ya: rysunek z 1901 roku
opublikowany przez J. Sasa Zubrzyckiego41, zdjeYcie z 1939 roku42 oraz fotografia na „biaVej karcie” z roku 1967. Autorka karty, Wanda Puget odno-towaVa, zCe na koVnierzu wieka wybita jest punca R oraz, zCe fundatorem ka-dzielnicy byV Andrzej Stadnicki, ale bez wskazania z´ródVa informacji.
Technologicznie zwien´czenia obu omawianych kadzielnic wykonano w ten sam sposób: ze srebrnej blachy, do której dodano elementy odlewane, a ca-Vos´c´ poV Yaczono z korpusem za pomoc Ya lutowania i szeregu zakVadek. Pod wzgleYdem formy i dekoracji bliskie s Ya póz´nogotyckim trybularzom lwowskim z 1. poV. XVI wieku z kos´cioVa oo. bazylianów w ZCóVkwi (il. 12), czy z
cerk-34AKMK Kraków nr 4, Acta visitationis interioris decanatuum Pilznensis, Ropcicensis,
Biecensis, Jaslensis, Mielcensis et Zhmigrodensis ad Archidiaconatum Sandecensem pertinentium par R.D. Christophorum Kazimirski Praepositum Tarnoviensem a.d. 1595 expeditae, f. 114.
35 AKMK AVCap 26, Visitatio ecclesiarum in decanatibus: Mielcensi, Ropczyciensi,
Strzyzhoviensi, Pilsnensi, Jasielnsi, Zhmigrodensi, Biecensi per R.D. Petrum Skidzien´ski, archidia-conum Zawichostensen et Martinum KMocin´ski, praepositum Biecensem authoritate R.D. Perti Tylicki, episcopi Crcoviensi a. D. 1608 factae, f. 362.
36 AKMK AVCap 39, Visitatio ecclesiarum parochialium in decanatibus: Boboviensi,
Sandecensi, Neoforiensi, Becensi, Jasielnsi, Zhmigrodensi, Pilznensi, Strzyzhoviensi, Ropczyciensi et Mielecensi a.D. 1618 factae, f. 301.
37AKMK AVCap 37, Visitatio decanatus Biecensis, Jaslensis, Zhmigrodensis, Pilznensis,
Strzyzhoviensis, Ropczycensis et Mielecensis per Nicolaum W Xasowicz, archidiaconum Sande-censem in annis 1618-1619 facta, f. 189v.
38
Sprawozdanie z objazdu naukowego na posiedzeniu 28 paz´dziernika 1893, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej” 1(1900), s. 395.
39
Katalog wystawy zabytków starozhytnych we Lwowie w roku 1894, Lwów 1894, s. 237, nr kat. 260: „Kadzielnica srebrna, wierzchnia czeYs´c´ starsza gotycka, spód z kon´ca XVIII w. Stempel inkameracyjny. Wysokos´c´ 245 mm”.
40Ks. W. S a r n a, Opis powiatu jasielskiego, JasVo 1908 [reprint: JasVo 2003], s. 490. 41Styl nadwis´lan´ski jako odcien´ sztuki s´redniowiecznej, Kraków 1910, s. 164, rys. 190. 42 Fotografia przedstawiaVa monstrancjeY, trybularz i VódkeY z tutejszego kos´cioVa. Fot.
wi klasztoru bazylianów pw. s´w. Onufrego we Lwowie43 (il. 13). Model kadzielnicy z w Yask Ya, wiezCow Ya pokryw Ya przetrwaV we Lwowie do 3. c´w. XVII wieku, czego dowodzi egzemplarz w zbiorach Muzeum Narodowego w Poz-naniu (nr inw. MNP Rm 4543/1-2)44 (il. 14).
Podobien´stwo formalne i technologiczne kadzielnic ze ZCmigrodu i w Prze-mys´lu pozwala zaVozCyc´, zCe powstaVy w jednym regionie, w jednym warsztacie (?), ale w innym czasie. Bogatsze, peVne szczegóVów maswerki na zwien´cze-niu zCmigrodzkiego zabytku pozwalaj Ya datowac´ go na 1. poV. XVII wieku. Wtórny korpus dodano okoVo roku 170045. Z tego czasu pochodziVa zapewne
litera R wyryta na koVnierzu wieka 9 znak mistrza, cechu lub inicjaV fundato-ra, który sfinansowaV reperacjeY naczynia.
W porównaniu ze zCmigrodzkim, maswerki na zwien´czeniu zabytku w Prze-mys´lu s Ya uproszczone, schematyczne. Kadzielnica jest jednorodna, wykonana w 2. poV. XVII wieku, na co wskazuje bryVa korpusu i uzCyte motywy dekora-cyjne.
Kieruj Yac sieY miejscem przechowywania (Przemys´l) i uzCytkowania (ZCmigród Nowy) miejsca produkcji obu naczyn´ nalezCy upatrywac´ w któryms´ z miast poVudniowo-wschodniej MaVopolski, jak Przemys´l, JarosVaw czy Rzeszów, satelitarnych wobec dominuj Yacego w tym regionie s´rodowiska zVotników lwowskich.
Nazwiska trzydziestu trzech zVotników czynnych w Przemys´lu od XV do 3. c´w. XVII wieku podaV Ferdynand Bostel46. Statut cechu V Yacz Yacego
zVotni-ków, malarzy i konwisarzy potwierdzili burmistrz i rajcy przemyscy 6 paz´-dziernika 1625 roku47. Z jego postanowien´ wynika, zCe artystyczne i
technicz-43W. = o z i n´ s k i, ZMotnictwo lwowskie, Lwów 1912, rys. 8; T. M a n´ k o w s k i,
Dawny Lwów jego sztuka i kultura artystyczna, Londyn 1974, s. 68, il. 40; J. S a m e k, Polskie rzemiosMo artystyczne. S´redniowiecze, Warszawa 2000, s. 223, il. 158; P. = o p a t-k i e w i c z, Kos´cióM farny w Kros´nie – najstarsza net-kropolia miasta, w: Kos´cióM farny w Kros´nie pomnik kultury artystycznej miasta. MateriaVy z sesji naukowej, Krosno listopad 1996, red. P. =opatkiewicz, Krosno 1997, s. 40, il. 1.
44„Studia Muzealne” 17(1993), s. 144, il. 24 na s. 145.
45T o m k o w i c z, Sprawozdanie z objazdu naukowego..., s. 396; StanisMawa
Tomkowi-cza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego z reXkopisów Autora wydali i wMasnymi komenta-rzami opatrzyli Piotr i Tadeusz iopatkiewiczowie, Kraków 2001, s. 103, il. 88, 90. WedVug Tomkowicza byVo to naczynie póz´nogotyckie osadzone na okr YagVej, barokowej podstawie z try-bowan Ya, czeYs´ciowo przezroczyst Ya dekoracj Ya.
46F. B o s t e l, Kilka wiadomos´ci o zMotnictwie i malarstwie w Przemys´lu,
„Sprawozda-nia Komisji do Bada„Sprawozda-nia Historii Sztuki w Polsce” 5(1896), s. LXXXIV-LXXXV.
ne wymagania stawiane przyszVym mistrzom byVy wysokie48, co pos´rednio s´wiadczy o jakos´ci przemyskich wyrobów.
W Rzeszowie cech zVotniczy funkcjonowaV od kon´ca XVI do poVowy XVII wieku49, czyli w okresie prosperity miasta pod rz Yadami MikoVaja
Spyt-ki LigeYzy (1583-1637). W latach 1591-1634 dziaVaVo tu jedenastu zVotni-ków50. W 2. poV. XVII wieku tutejsze warsztaty obnizCyVy poziom, przecho-dz Yac na produkcjeY taniej galanterii zVotniczej, tzw. „rzeszowskiego zVota”51.
Leonard Lepszy pod hasVem JarosMaw wymieniV dwa nazwiska zVotników z lat 1633 i 164652. Z 1631 roku znani s Ya „Marcin Topolski zVotnik” i „Jan
Ozimkowic zVotnik, mieszczanin jarosVawski”; Kazimierz Gottfried, historyk JarosVawia, dodaV do nich MichaVa Maszyn´skiego, który przeniósV sieY z Prze-mys´la w 1649 roku53.
Wielkopolska
W Wielkopolsce ocalaVy dwie kadzielnice z XVII wieku, które nawi Yazuj Ya do naczyn´ roman´skich za spraw Ya korpusu w formie kuli (w Muzeum Archi-diecezjalnym w Poznaniu, nr inw. 299; w kos´ciele parafialnym w Jarogniewi-cach). Trzy kolejne przypominaj Ya gotyckie trybularze architektoniczne (w kos´-cioVach parafialnych w SVupi, Graboszewie, Licheniu Starym).
48SzczegóVowy opis trzech sztuk mistrzowskich przytacza Lepszy, PrzemysM zMotniczy...,
s. 266.
49Dowody na istnienie cechu zVotników w Rzeszowie zawiera najstarsza z zachowanych
ksieYga radziecka: Akta radzieckie rzeszowskie 1591-1634, opr. A. Przybos´, WrocVaw-Kraków 1957. O rzeszowskim cechu zVotniczym wspomina Przybos´ we wsteYpie na s. XIII i XVII. Na s. 105 pod dat Ya 17.02. 1628 wysteYpuje Laurentius Gasprowic archimagister Contubernii Auri-fabrorum Rzeszoviensium. 10 lat wczes´niej w dniu 3.03.1618 r. czeladnik zVotniczy zVozCyV przyrzeczenie Wawrzyn´cowi Kasprowiczowi swemu cechmistrzowi kunsztu zMotniczego [...]. WieYcej patrz: F. K o t u l a, Rzeszowski os´rodek zMotniczy XVI-XIX w. oraz Mistrz Wawrzyniec Kasprowicz, Kraków 1962, s. 21 przyp. 58.
50
Akta radzieckie rzeszowskie z lat 1591-1634zawieraj Ya nazwiska dziewieYciu zVotników: 1610 r. Adam (BrozCyna?); lata 1591-1612 =ukasz, rajca i burmistrz; lata 1610-1612 Franciszek Kasprowicz (brat Wawrzyn´ca); lata 1612-1628 Wawrzyniec Kasprowicz (rajca, burmistrz, cechmistrz); 1618 r. MikoVaj BVaszkowic; 1627 r. Jan; 1628 r. Krzysztof BrozCyna; 1632 r. Jakub Zasan´ski; 1634 r. Tomasz ZygadVowicz. KsieXga wójtowsko-Mawnicza z lat 1610-1627: 1591 r. Sebastan Kasprowicz (ojciec Wawrzyn´ca i Franciszka); 1620 r. Jan Zarankiewicz. Za: K o t u l a, Rzeszowski os´rodek zMotniczy..., s. 21 oraz przyp. 60 i 61.
51L e p s z y, PrzemysM zMotniczy..., s. 270. 52T e n zC e, s. 97.
Pochodzenie srebrnej kadzielnicy w zbiorach Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu (il. 6) nie jest znane. Do ksieYgi inwentarzowej wpisano j Ya 19 sierpnia 1965 roku, ale sam Ya ksieYgeY zredagowano na podstawie starszych inwentarzy. Wydaje sieY nader prawdopodobne, zCe omawiany zabytek trafiV do zbiorów poznan´skch juzC na pocz Yatku XX wieku. PrzesVank Ya ku temu jest zdjeYcie z lat 20. XX wieku, które przedstawia saleY dawnego muzeum w klasz-torze sióstr karmelitanek w Poznaniu. Widac´ na nim trybularz w podobnym ksztaVcie, stoj Yacy na gablocie, pierwszy z prawej strony od okna54.
Analiza stylistyczna i technologiczna ujawnia, zCe czVony naczynia pocho-dz Ya z rózCnych okresów. Najstarszy jest korpus w formie duzCej kuli z pVytko repusowan Ya dekoracj Ya o nowozCytnych motywach. MiseY ogniow Ya wymodelowa-no na twardym kopycie (metal, drewwymodelowa-no), st Yad tak pVytki relief; azCury pokrywy wycieYto na smole. Starannie wykonana dekoracja dowodzi umiejeYtnos´ci zVot-nika. AnioVy maj Ya zindywidualizowane twarze, a rózCnorodne owoce s Ya równie „mieYsiste” jak we wzorniku Israhela van Meckenem55 (ok. 1445-1505). Styl dekoracji i symetria jej ukVadów blizCsze s Ya sztuce renesansu nizC baroku. Na tej podstawie wykonanie korpusu mozCna umies´cic´ okoVo 1600 roku.
Zwien´czenie przypomina tempietto wzniesione na póVwaVku posadowionym na profilowanym gzymsie. CaVy element przytwierdzony jest do czaszy kopu-Vy za pomoc Ya zagieYtych do wneYtrza z Yabków. S´ciany tempietta przeprute szes´-cioma duzCymi otworami o wykroju os´lego grzbietu, rozdzielaj Ya odlewane tralki. Na póVwaVku widniej Ya potraktowane rysunkowo i ujeYte z profilu orzeV oraz pelikan, rozdzielone dwoma owalnymi kaboszonami i wici Ya ros´linn Ya. Mimo nawi Yazania do stylistyki korpusu, repus i grawerunki tempietta prezen-tuje nizCszy poziom wykonawczy. Pierwotny dach zast YapiVy dwie skrzyzCowane tas´my przynitowane do korony zwien´czenia. Wtórny jest takzCe uchwyt zdo-biony, podobnie jak tas´my, motywem z Yabków. Stopa na rzucie koVa ma gVeY-boki relief modelowany na mieYkkim materiale (smoVa). Motywy ros´linne i drobne nacieYcia, które przypominaj Ya kratkeY regencyjn Ya, sugeruj Ya zCe dodano j Ya na pocz Yatku XVIII wieku. Brak pierwotnej stopy tVumaczy, dlaczego tak wysokiej klasy srebrne naczynie nie jest sygnowane.
MosieYzCna kadzielnica w kos´ciele s´w. Antoniego Jarogniewicach (woj. lu-buskie, pow. zielonogórski) (il. 7) od pocz Yatku mogVa byc´ przeznaczona dla
54Fotografia na stronie Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu 9
http://www.muzeum-.poznan.pl/www2/index.php?option=com_content&view=article&id=28&Itemid=56
55
Studium kwiatów, drzeworyt. Ilustracja za: I. S a p e t o w a, Biblia Pauperum i ma-lowany zielnik w farze w Kros´nie, w: Kos´cióM farny w Kros´nie pomnik kultury artystycznej miasta, red. P. =opatkiewicz, Krosno 1997, s. 118, il. 12.
kos´cioVa, w którym do dzis´ pozostaje. W XVI wieku. Jarogniewice wchodziVy w skVad maj Yatku, którego centralnym punktem byVa wies´ Broniszów. Od 1570 roku, przez ponad 200 lat, dobra nalezCaVy do rodu von Kottwitz56.
FundacjeY kadzielnicy mozCna wieYc ostrozCnie wi Yazac´ z t Ya rodzin Ya.
Korpus trybularza ma formeY kuli, przy czym misa ogniowa o „s´cieYtych” bokach przypomina roman´ski kapitel kostkowy. SpVaszczenie boków misy kontynuuj Ya odlewane plakiety, dodane z czterech stron wieka. Zwien´czenie przypomina czworoboczn Ya, strzelist Ya wiezCeY. Na jej dekoracjeY skVadaj Ya sieY prostok Yatne i okr YagVe przez´rocza oraz grawerunki przedstawiaj Yace peYd zwinieY-ty w medalion i bukiet trzech kwiatów. Na szczycie jest krzyzC Vacin´ski osa-dzony na spVaszczonej kuli.
MiseY wykuto z grubej blachy mosieYzCnej. PozostaVos´ci pierwotnej stopy na rzucie koVa uzupeVniono pasem blachy i obie czeYs´ci zV Yaczono nitami. Na pVaszczu stopy powtarza sieY duzCy, repusowany lis´c´ z wyraz´nym zCyVkowaniem. Szczyty przytwierdzono do kopuVy nitami. Ubytki w poVaciach dachu czeYs´cio-wo uzupeVniono blach Ya. Grawerunki na wieku, z uwagi na prymitywizm ry-sunku, blizCsze s Ya sztuce ludowej nizC wyrobom zVotniczym. Naczynie to do-wód, zCe potrzeby lokalnej szlacheckiej klienteli byli w stanie zaspokoic´ zVot-nicy o nader przecieYtnych umiejeYtnos´ciach.
W formie misy ogniowej czytelne s Ya nawi Yazania do romanizmu, zas´ zwien´-czenie i szczyty na pokrywie odsyVaj Ya do trybularzy gotyckich. Podobne szczyty ma naczynie z 2. poV. XIV wieku w Musée de Cluny w ParyzCu (nr inw. Cl 1930)57 czy kadzielnica z XV wieku w Museo Statale d’Arte Medievale e
Mo-derna w Arezzo58.
Juliusz Kohte u progu XX wieku odnotowaV trzy srebrne trybularze z XVII stulecia pozostaj Yace w kos´cioVach parafialnych w Chojnicach, Witkowie i SVu-pi59. Z tej grupy ocalaVa kadzielnica w kos´ciele pw. s´w. Katarzyny w SVupi
(il. 8). Podobne jej egzemplarze, o których Kohte nie wspomina, przetrwaVy
56 WieYcej na ten temat zob. I. P e r y t - G i e r a s i m c z u k, Czas architektur X
a zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1998; Zamki, dwory i paMace województwa lubuskiego. Zielona Góra: Wojewódzki Urz Yad Ochrony Zabytków 2007, s. 41-44.
57E. T a b u r e t - D e l a h a y e, L’Orfèvrerie gothique XIII-em début XV-em siècle
au Musée de Cluny. Catalogue, Paris 1989, s. 181.
58 D. G a l o p p i - N a p p i n i, Le oreficerie, w: Il museo statale d’arte medievale
e moderna in Arezzo, red. A-M. Maetzke, Firenze 1987, s. 197, nr kat. 13.
59 J. K o t h e, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, Bd. 2: Der Stadtkreis
w kos´cioVach parafialnych 9 pw. s´w. MaVgorzaty w Graboszewie (il. 9) i s´w. Doroty w Licheniu Starym (il. 10).
Zabytki w SVupi i Graboszewie wykonano wedVug jednego schematu – to naczynia o bryle architektonicznej, ale zaktualizowanej w zgodzie ze stylem epoki. Dolna ich czeYs´c´ przypomina kielich o szes´ciobocznej czarze; wieko – póz´nogotyck Ya kopuVeY na zCebrach z szes´ciobocznym tamburem; zwien´czenie – sygnaturkeY o ugieYtych poVaciach dachu z dekoracj Ya imituj Yac Ya dachówkeY. Szes´cioboczny plan tamburu akcentuj Ya sterczyny z kwiatonem na szczycie, które utraciVa kadzielnica w SVupi. RózCnice dotycz Ya wykroju stopy, która jest szes´ciolistna w Graboszewie a szes´cioboczna w SVupi. Od powyzCszego sche-matu nieco odbiega forma kadzielnicy w Licheniu Starym – kopuVa nie ma tamburu, a zwien´czenie przypomina „najezCon Ya” sterczynami wiezCeY gotyckiego kos´cioVa. Na architektoniczne bryVy trzech wymienionych zabytków naniesiona zostaVa dekoracja o motywach nowozCytnych.
Wies´ SVupia, oddalona od Poznania okoVo 20 km w kierunku poVudniowo-zachodnim, pierwotnie nalezCaVa do biskupów poznan´skich. W XVI wieku biskup Adam Konarski (†1574) nadaV j Ya kolegium jezuickiemu w Poznaniu. Kos´cióV pozostaV w reYkach jezuitów do kasaty zakonu w 1773 roku60. Akta
powizytacyjne z 1663 roku61 odnotowuj Ya w tutejszym kos´ciele obecnos´c´
jedynie mosieYzCnega trybularza, srebrny wymieniany jest dopiero w latach 169562, 172663 i 173064. Nasuwa sieY wieYc pytanie, czy kadzielnica nie
trafiVa do SVupi wtórnie z wieYkszej s´wi Yatyni? Z´ródVa potwierdzaj Ya obecnos´c´ nieokres´lonej srebrnej kadzielnicy dopiero pod koniec XVII wieku, zas´ forma i dekoracja zachowanego w kos´ciele naczynia wskazuje raczej, zCe pochodzi
60 J. = u k a s z e w i c z, Krótki opis historyczny kos´cioMów parochialnych, kaplic,
klasztorów, szkóMek parochialnych, szpitali i innych zakMadów dobroczynnych w dawnej diecezji poznan´skiej, t. I, Poznan´ 1858, s. 261-262.
61AAP AV 13, Visitatio decanatus SteYszew a Martino Dobrzyc plebano et decano foraneo
Grodziscensi, ab Alberto Tolibowski, episcopo Posnaniensi visitatore deputato a.D.1663 per-acta, f.14: turibularz ex orichalco.
62AAP AV 18, Visitatio archidiaconatus Posnaniensis a Nicolao Zalaszowski
archidiaco-no Posnaniensi a.D. 1695-1696 expedita, f. 436v: „Thuribulum argenteum cum quator catenulis et navicula stanea”.
63AAP AV 20, Visitatio archidiaconatus Posnanniensis a Francisco Libowicz canonico
Posnaniensi, de mandato Joannis Joachimi de Szczekarzewice TorMo episcopi Posnaniensis, a.D. 1726-1728 peracta, f. 2v: „Thuribulum argenteum cum quinque argentis catenulis. Cochlear argenteus ad im mittendum thurs. Urceolorum argentis patia duo”.
64AAP AV 23, Visitatio archidiaconatus Posnaniensis a Stanislao Kaczkowski
archidiaco-nato Posnaniensi, a.D. 1737-1738 peracta, f. 323 (388): „Thuribulum argenteum unum cum catenulis argentis. Cochlear argentis ad im mittendum thurs”.
ona z 2. c´w. XVII wieku. Zastanawia techniczna poprawnos´c´, z jak Ya wykona-no trybularz. UwageY przykuwaj Ya aplikowane gVówki anioVów o zrózCnicowa-nych twarzach i wykonane z duzC Ya wpraw Ya repusowane motywy na misie ogniowej. Zakomponowana symetrycznie ros´linna dekoracja pokrywy blizCsza jest sztuce renesansu nizC baroku. Naczynie tej klasy wykonaV wprawny zVot-nik, którego usVugi nie mogVy byc´ tanie. Przypuszczenie, zCe trybularz byV pierwotnie zamówiony do wieYkszej s´wi Yatyni, wydaje sieY niepozbawione pod-staw. Potencjalnym zamawiaj Yacym mógV byc´ poznan´ski klasztor jezuitów, a wykonawc Ya jeden z dziaVaj Yacych w mies´cie zVotników. Biskup Konarski sprowadziV jezuitów do Poznania w 1570 roku. W 1701 roku wznies´li oni now Ya, okazaV Ya s´wi YatynieY konsekrowan Ya w roku 170565. Niewykluczone, zCe do tego czasu wymienili naczynia liturgiczne, przekazuj Yac stare mniej zasob-nym kos´cioVom w dobrach zakonu.
Trybularz byV dVugo uzCytkowany, o czym s´wiadcz Ya wytarte twarze anioVów na pokrywie, resztki baz z utr Yaconych pinakli na misie oraz dokonane napra-wy 9 ktos´ zalutowaV peYknieYcie widoczne od s´rodka stopy. Uchnapra-wyty na Van´cu-chy na czarze s Ya póz´niejsze, srebrne, gorsze technicznie. Trudno ocenic´ czy widoczne s´lady zuzCycia zadecydowaVy o oddaniu trybularza do biedniejszego kos´cioVa, czy reperacje miaVy miejsce juzC po jego przekazaniu.
Drewniany kos´cióV parafialny pw. s´w. MaVgorzaty w Graboszewie koVo Wrzes´ni, wzniesiony okoVo 2. poV. XVI wieku66, w 1608 roku miaV
mosieYzC-n Ya kadzielmosieYzC-niceY67. W 1640 roku prócz niej, wizytator S´wieYtosVaw
StrzaVkow-ski wymieniV turibulum argenteum68. Srebrna kadzielnica w Graboszewie na
jednym polu stopy ma wyryte litery IS T i herb Doliwa (bez tarczy), na s Yasiednim skrót od sVów A[nno] D[omini], na kolejnym rok 1638. W 1623 roku StanisVaw z Graboszewa Tomicki, syn Marcina zabezpieczyV finansowo sw Ya przyszV Ya zConeY KatarzyneY Wydzierzewsk Ya69. Dwa lata póz´niej Katarzyna,
65= u k a s z e w i c z, Krótki opis historyczny..., s. 125, 127.
66P. M a l u s´ k i e w i c z, Województwo konin´skie, Warszawa9Poznan´ 1983, s. 158. 67AAG ACons E40, Acta visitationis tam metropolitanae, quam aliarum ecclesiarum ac
cleri totius archidiaconatus Gnesnensis per admodum dominum Vincentium a Seve I.U.D. Lascensem, Loviciensem praepositum, archidiaconum Gnesnensem accurate et diligenter factae sub anno Domini 1608, f. 422.
68 AAG ACons E 3, Visitatio totus Archidiaconatus Gnesnensis per RR Sventoslaum
StrzaMkowski Archidiaconum Posnaniensem Canonicum Gnesnensem et Loviciensem et Jacobum Dubium U.J.D. Gnesnen. Canonicum A.D. 1639 et 1640, f. 16v.
69Teki Dworzaczka, 7091 (Nr 76) r. 1623, f. 274: „StanisVaw z Graboszewa Tomicki, syn
Marcina Tomickiego, daje zobowi Yazanie StanisVawowi Wydzierzewskiemu, burgrabiemu gniez´-nien´skiemu, izC po podnies. 1.300 zVp. got. i 300 zVp. wyprawy za Katarzyn Ya Wydzierzewsk Ya
juzC jako wdowa po StanisVawie, dopus´ciVa „maVoletniego pupila zmarVego StanisVawa Tomickiego, do intromisji do dóbr Graboszewo”70. W 1638 roku
StanisVaw Tomicki (syn), ówczesny wVas´ciciel dóbr, ozCeniV sieY z Dorot Ya Lip-sk Ya, córk Ya WacVawa (†1631) stolnika kaliLip-skiego71. StanisVaw miaV braci Jana
i Wilibrorda72. Rok wyryty na naczyniu odpowiada dacie zawarcia przez niego maVzCen´stwa. Litery IS T mozCna ostrozCnie powi Yazac´ z osobami Jana i StanisVawa Tomickich. Brakuje jednak dowodów z´ródVowych, by potwier-dzic´, zCe kadzielnica w Graboszewie byVa ich wspóln Ya fundacj Ya dla upamieYt-nienia ozCenku StanisVawa.
Obiekt w Graboszewie w porównaniu z zabytkiem w SVupi prezentuje nizCszy poziom wykonania. Repusowan Ya dekoracjeY o motywach maVzCowino-wych wykuto z mniejsz Ya precyzj Ya. To praca zVotnika o przecieYtnych umiejeYt-nos´ciach zawodowych, który swoje usVugi oferowaV zapewne mniej zamozCnej klienteli. Wskazanie wykonawcy kadzielnicy w Graboszewie jest trudne. W trzeciej dekadzie XVII wieku w Poznaniu pracowaVo 26 zVotników o po-twierdzonych w z´ródVach personaliach73.
NierozstrzygnieYty zostaV problem znaku w formie tarczy, dwukrotnie wybitego na polach stopy nad literami AD i nad cyfr Ya 3 (ilustracja nizCej). Jego bardzo maVe rozmiary (okoVo 1,5 mm wys.) i posunieYta korozja unie-mozCliwiaj Ya identyfikacjeY. MozCe to s´lad po znakowaniu srebra? W latach 1645-1685 poznan´ski cech zVotników znakowaV tutejsze wyroby tarcz Ya z wize-runkiem dwu skrzyzCowanych kluczy.
Proporcje dwóch wyzCej omówionych zabytków wielkopolskich zblizCone s Ya do owalu, jednak korpus kadzielnicy w Licheniu Starym blizCszy jest kuli.
córk Ya jego urodzon Ya z Doroty de Zberki, i sumy 400 zVp. dopisze jej w wyprawie, na poVowie wsi Graboszewo Kos´cielne w powiecie pyzdr., tej zConie przyszVej oprawi sumeY 2.000 zVp. S´roda w OktaweY BozCego CiaVa”.
70
Teki Dworzaczka, 2511 (Nr 143), r. 1625, f. 78v-79: „Katarzyna z Gorzykowa Wydzie-rzewska, wdowa po StanisVawie z Graboszewa Tomickim moc Ya swej opr. dopuszczona przez Wilibrorda i Jana Tomickich i StanisVawa Wydzierzewskiego opp. StanisVawa T., maVoletniego pupila zmarVego StanisVawa Tomickiego, do intromisji do dóbr opr. Graboszewo ona ojca swego StanisVawa W. burgr. zs. gn. kwituje z ojca i macochy”.
71
Tablice genealogiczne szlachty wielkopolskiej. Wersja internetowa opracowana przez BibliotekeY Kórnick Ya www.bkpan.poznan.pl
72
Teki Dworzaczka, 2511 (Nr 143), r. 1625, f. 78v.
73
Spis zMotników poznan´skich od XV do XVIII wieku. Tadeusza Nozhyn´skiego MateriaMy do dziejów zMotnictwa poznan´skiego opracowaM Zygmunt Dolczewski, „Kronika Miasta Poznania – ZVotnicy” 1(2000), nr kat. 22, 37, 38, 45, 58, 59, 83, 99-101, 105, 107, 121, 122, 124, 132, 140, 172, 191, 198, 228, 232, 253, 244, 245, 282.
BryVa jej zwien´czenia podobna jest do póz´nogotyckiej wiezCy z wysokim da-chem i wien´cem sterczyn.
Znak wybity na pVaszczu stopy srebrnej kadzielnicy w Graboszewie fot. M. Kierczuk-Macieszko
To dzieVo wprawnego zVotnika, o czym s´wiadczy bogata, starannie wypraco-wana dekoracja uzyskana przy uzCyciu rózCnych technik – repusowania, wycinania, grawerunku, odlewu. Na dolnej kraweYdzi wieka, w obreYbie uszkodzonego gzym-su widac´ wgVeYbienie, które przypomina zniszczony znak mistrzowski lub miejski. Wincenty à Seve odnotowaV w 1608 roku w kos´ciele w Licheniu dwa mosieYzC-ne trybularze (turibulum duplex ex aurichalco)74, które pozostawaVy tam w 1640 roku75. Lichen´, choc´ prawa miejskie uzyskaV przed 1458 rokiem, byV os´rodkiem maVo wydolnym gospodarczo. W 1579 roku pracowali w nim za-ledwie czterej rzemies´lnicy i jeden szynkarz76. Jes´li kadzielniceY ufundowano dla
kos´cioVa s´w. Doroty, to musiaVo to nast Yapic´ po roku 1640. Wydaje sieY jednak, zCe trafiVa don´ wtórnie, z bogatszej s´wi Yatyni w trudnym do wskazania czasie.
Za poznan´sk Ya proweniencj Ya trybularzy w Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu, SVupi, Graboszewie i Licheniu Starym przemawia kilka czynni-ków. Jako pierwsze nalezCy wskazac´ kryterium geograficzne – obiekty rozpro-szone s Ya wokóV stolicy Wielkopolski. Do czasu wojen szwedzkich Poznan´ nalezCaV do czoVowych os´rodków zVotniczych w Polsce, zajmowaV drugie miej-sce po Krakowie, a przed Lwowem i Gdan´skiem. Rozkwit zVotnictwa byV konsekwencj Ya korzystnej dla miasta zmiany w ukVadzie dróg handlowych77.
74AAG ACons E40, f. 396v. 75AAG ACons E3, f. 29.
76M a l u s´ k i e w i c z, Województwo konin´skie, s. 222.
77Trakt wiódV z Moskwy przez Wilno, WarszaweY, Poznan´, Frankfurt nad Odr Ya do Lipska,
Norymbergi, Augsburga lub przez Frankfurt nad Menem do Flandrii. WieYcej zob. L. K o r-c z y, Handel Poznania do poMowy XVI wieku, „Prar-ce Komisji Historyr-cznej Towarzystwa PrzyjacióV Nauk” 6(1930), s. 204.
W latach 1450-1520 w stolicy Wielkopolski pracowaVo trzydziestu czterech zVotników; w latach 1520-1580 siedemdziesieYciu dwu; w trzecim okresie (1580-1650) osiemdziesieYciu czterech78. Od 1534 roku zrzeszeni byli we
wVasnym cechu79. Od 1619 roku ustawy cechowe nakVadaVy na nich obowi
Ya-zek znakowania wyrobów dwoma znakami: imiennym i miejskim (skrzyzCowa-ne klucze pod koron Ya). Gdy przedmiot wykazywaV ustawowo przepisan Ya próbeY srebra, wybijano na nim dwa znaki; jes´li nizCsz Ya, znakowano go tylko imien-nym znakiem zVotnika80. W XVII wieku znaczna czeYs´c´ poznan´skich
mi-strzów przestrzegaVa tego nakazu.
Równie istotne jest drugie kryterium stylistyczne. BryVy zachowanych w Wielkopolsce kadzielnic oparte s Ya na dwóch zasadniczych konstrukcjach – kuli z architektonicznym zwien´czeniem b Yadz´ owalu zbudowanego z werty-kalnych segmentów. Powtarzalnos´c´ i trwanie wzoru na ograniczonym obsza-rze s´wiadczy o jego lokalnej popularnos´ci. Z detali zdobniczych na trybula-rzach powtarzaj Ya sieY gVówki anioVów otulone skrzydVami, które nalezCaVy do „zCelaznego” repertuaru form zdobnictwa poznan´skich naczyn´ liturgicznych w 2. poV. XVI i XVII wieku81.
Trzecim kryterium spajaj Yacym wymienione egzemplarze jest sposób wyko-nania dekoracji. W latach dojrzaVego renesansu (1520-1580) zVotnicy poznan´-scy ws´ród technik zdobniczych preferowali grawerowanie, które stopniowo wzbogacali repusowaniem. Na wyrobach z przeVomu XVI/XVII wieku repuso-wana dekoracja jest pVaska, skontrastorepuso-wana z matowym tVem, obwiedziona rysunkiem wykonanym przy uzCyciu modelatora. W ten sposób opracowano motywy na korpusie kadzielnicy w Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu (il. 6). W XVII wieku modelunek staV sieY gVeYbszy, doszVy równiezC elementy odlewane, np. ozdobne uszy czy apliki. Od 2. c´w. XVII wieku twarze anio-Vów odlewano osobno i aplikowano je na lico trybularzy (il. 10). Zabieg wzmagaV plastycznos´c´ dekoracji, wyznaczaV centrum trybowanego reliefu.
78E c k h a r d t, ZMotnictwo poznan´skie..., s. 170.
79Od 1489 r. nalezCeli do cechu obejmuj Yacego malarzy, hafciarzy i aptekarzy. Obszernie
na temat cechu zVotników w Poznaniu zob. T. N o zC y n´ s k i, ZMotnictwo poznan´skie do kon´ca XVIII w., „Studia i MateriaVy do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” XI, 6(1960), z. 1, s. 5-63.
80 A. W a s i l k o w s k a,
O zMotnikach wyszkolonych w Krakowie a dziaMaj Xacych w Poznaniu w XVII wieku, „Kronika Miasta Poznania – ZVotnicy” 2000, nr 1, s. 116-117.
81Zob. ilustracje w KZSP (s.n.) t. VII – Miasto Poznan´, cz. 2, 1: s´ródmies´cie, kos´cioMy
i klasztory, red. Z. Kurzawa, A. Kusztelski, Warszawa 1998, monstrancje z 2. poV. XVII w. il. 541, 542; kielichy z XVII w. il. 553-561, 565, 566; pacyfikaV z XVII w., il. 599.
Spos´ród kadzielnic wielkopolskich najstarsze wydaj Ya sieY naczynia w poz-nan´skim Muzeum Archidiecezjalnym i w kos´ciele w Jarogniewicach z okoVo roku 1600. Egzemplarz w Jarogniewicach wykonaV rzemies´lnik czynny poza Poznaniem, gdyzC przy tak ograniczonych umiejeYtnos´ciach warsztatowych nie sprostaVby konkurencji ze strony stoVecznych mistrzów. Poza stolic Ya pojedyn-czy zVotnicy pracowali w mniejszych miastach Wielkopolski – w Gniez´nie, Kobylinie, MieYdzyrzeczu czy Lesznie82.
Naczynia w kos´cioVach parafialnych w SVupi, Graboszewie i Licheniu Starym pochodz Ya z podobnego czasu. Trybularz w SVupi wydaje sieY starszy o okoVo dekadeY od naczynia w Graboszewie z 1638 roku. KadzielniceY w Li-cheniu Starym Joanna Eckhardt datuje okoVo 1640 roku83, co wydaje sieY sVuszne z uwagi na poV Yaczenie w dekoracji gotyckich detali z ornamentem chrz Yastkowym. PieYc´ zachowanych na jednym obszarze trybularzy wykonanych na przestrzeni okoVo pieYc´dziesieYciu lat, s´wiadczy o skali produkcji i preYzCnos´ci poznan´skiego s´rodowiska zVotniczego w kon´cu XVI i w 1. poV. XVII wieku. Kon´cz Yac przegl Yad kadzielnic nowozCytnych, nawi Yazuj Yacych do naczyn´ z okresu s´redniowiecza, nalezCy wspomniec´ o jedynym tego typu znanym egzemplarzu, zachowanym poza Wielkopolsk Ya i MaVopolsk Ya. Trybularz pier-wotnie uzCytkowany w kos´ciele parafialnym pw. s´w. Jana Chrzciciela we wsi SVuzCewo (woj. kujawsko-pomorskie, powiat aleksandrowski) od 2005 roku przechowywany jest w Muzeum Diecezjalnym we WVocVawku (il. 11). Kos´cióV w SVuzCewie, wzniesiony z inicjatywy wojewody brzeskiego i kujawskiego Jana SVuzCewskiego oraz jego zCony MaVgorzaty z Kostków, konsekrowany w 1581 roku, w 2. poV. XVIII wieku miaV na wyposazCeniu dwie kadzielnice – srebrn Ya i star Ya z miedzi84.
82E c k h a r d t, ZMotnictwo poznan´skie..., s. 170.
83KZSP t. V: woj. poznan´skie, z. 8: pow. konin´ski, oprac. J. Eckhardtówna, J. Oran´ska,
red. T. Ruszczyn´ska, A. SVawska, Warszawa 1952, s. 18, il. 81.
84 ADWV ABKP Wiz. 26(84), Visitationes trium in diaecesi Vladislaviensi decanatuum
Nieschoviensis, SMuzheviensis, Bobrovnicensis ex commisso illustrissimi,excellentissimi et reveren-dissimi domini, domini Antonii Casimiri in Ostrow Ostrowski Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Vladislaviensis et Pomeraniae, per illustrem et reverendissimum dominum Franciscum Ksaverium a Witoszyn et Grochowalsk et Grochowalski U.I.D. [...] anno Domini 1766-to expeditae, s. 85.
ABKP Wiz. 36, Visitatio decanalis SMuzheviensis, ex mandato illustrissimi loci ordinarii Josephi Rybin´ski, iuxta puncta pro diaecesi Vladislaviensi et Pomeraniae [...] per illustrem admodum reverendum Michaelem Maiewski decanum SMuzheviensem, parochum Siniarzeviensem expedita (1778), s.13.
ABKP Wiz. 41(89), Visitatio generalis ecclesiarum decanatuum SMuzheviensis et Nieschovien-sis, ex mandato illustrissimi, excellentissimi et reverendissimi domini, domini Josephi Rybin´ski
Jan Frycz, Tadeusz Chrzanowski i Marian Kornecki zgodnie ocenili, zCe oma-wiany srebrny trybularz to naczynie niejednorodne, zVozCone z póz´norenesansowej pokrywy z okoVo 1600 roku i dolnej czeYs´ci z XVIII wieku85. Jan Samek
zgo-dziV sieY równiezC ze stwierdzeniem, izC zabytek sVada sieY z czeYs´ci pochodz Yacych z rózCnego czasu, przy czym wykonanie wieka przesun YaV na 1. tercjeY XVII w. StwierdziV, zCe choc´ nie uzCyto w nim motywów gotyckich, to caVa kompozycja „nieodparcie przywodzi na mys´l s´redniowieczne wyroby zVotnicze”86.
Pokrywa kadzielnicy zakomponowana jest na rzucie szes´cioboku. Szes´c´ arkad, których narozCniki akcentuj Ya kolumienki, dz´wiga kopuVeY o polach wyod-reYbnionych grzbiecikami. Na czaszy kopuVy powtarza sieY symetrycznie za-komponowany ornament ros´linny, w arkadach gVówka anioVa, którego grzywka ukVada sieY w wielopVatkowy kwiat. Pokrywa wzorowana jest na kadzielnicach italskich w ksztaVcie tempietta z XVI i pocz Yatków XVII wieku, które egzem-plifikuje zabytek w muzeum oo. benedyktynów na Monte Cassino (il. 16). Polskiemu egzemplarzowi pod wzgleYdem formy blizCsza jest kadzielnica z XVI wieku w muzeum w Orvieto (Museo dell’Opera del Duomo)87. WVoskie na-czynie ma architektoniczn Ya konstrukcjeY, ale jego s´ciany wypeVnia finezyjnie wykonana arabeska.
Kos´cióV w SVuzCewie, gdzie trybularz byV przez lata uzCytkowany, znajduje sieY okoVo 15 km na poVudnie od Torunia, blisko póVnocnej granicy Kujaw. Daje to podstawy, by V Yaczyc´ wykonanie naczynia ze s´rodowiskiem torun´skim. E. von Czihak wymieniV blisko pieYc´dziesieYciu mistrzów zVotniczych czynnych w tym mies´cie od kon´ca XVI do poVowy XVII wieku88. „Akcja wyposazCania
kos´cio-Vów w argenteria rozpoczeYVa sieY okoVo poVowy XVI wieku, a z przeVomu stuleci
episcopi Vladislaviensis et Pomeraniae, per illustrem Basileum ZMocki archidiaconum Pomera-niae in ecclesia cathedrali Vladislaviensi visitatorem generalem deputatum reassumpta anno 1779-no, f. 15.
ABKP Wiz. 61, Akta wizytacji dziekan´skiej dekanatu sMuzhewskiego, przeprowadzonej w 1786 r. z polecenia biskupa Józefa Rybin´skiego, f. 1v.
ABKP Wiz. 71, Akta wizytacji dziekan´skiej dekanatu sMuzhewskiego, przeprowadzonej przez ksieXdza MichaMa Majewskiego, dziekana sMuzhewskiego w 1790 r., f. 4v.
85KZSP, t. XI: woj. bydgoskie, z. 1: pow. aleksandrowski, oprac. J. Frycz, T.
Chrzanow-ski, M. Kornecki, red. T. ChrzanowChrzanow-ski, M. Kornecki, Warszawa 1969, s. 38, il. 158.
86O kilku gotycyzuj Xacych...., s. 246, il. 3.
87 A. G a r z e l l i, Museo di Orvieto. Museo dell’Opera del Duomo, Bolonia 1972,
s. 75, nr kat. 204.
88
XVI-XVII pochodz Ya najlepsze wyroby zVotnicze wykonane w Toruniu”89. W XVII wieku zVotnicy torun´scy zaopatrywali rozlegVe tereny, który obejmowaVy ziemie cheVmin´sk Ya i dobrzyn´sk Ya, Kujawy i Mazowsze pVockie. „Torun´ byV na tym terenie swoistym monopolist Ya i dopuszczaV konkurencjeY w bardzo ograni-czonym zakresie”90.
Tempietto to ostatnie ogniwo w Van´cuchu rozwoju architektonicznej bryVy trybularzy, która ewoluowaVa zgodnie ze stylem nasteYpuj Yacych po sobie epok. Mimo zmiennos´ci form, narodzona na pocz Yatku XII wieku idea, która nakazy-waVa uksztaVtowac´ naczynie kadzielne na wzór budynku kos´cioVa, w polskim zVotnictwie przetrwaVa do poVowy wieku XVII.
Kim byli ofiarodawcy przedstawionych tu kadzielnic, z jakiego powodu dokonali fundacji? CzeYs´c´ naczyn´ bez w Yatpienia zostaVa zamówiona jako wyraz kultu lub dzieYkczynne wota. Ale choc´ oddane na sVuzCbeY BozC Ya, manifestowaVy prestizC i znaczenie ofiarodawcy. Ryto wieYc na nich sentencje z personaliami darczyn´cy (Zielonki, il. 2) lub przynajmniej jego inicjaVy (Graboszewo, il. 9). Nawet najbardziej umowne przywoVanie jego osoby s´wiadczy o woli bycia zachowanym w pamieYci potomnych91. Jednym ze sposobów upamieYtnienia
byVo umieszczenie herbu ofiarodawcy. Na kadzielnicy w Graboszewie herb jest duzCy, wyryty w dobrze widocznym miejscu na pVaszczu stopy. Jego obec-nos´c´ dowodzi, zCe w 1. poV. XVII wieku cheYtnie sieYgano po motywy heral-dyczne jako zwieYzVe i czytelne dla odbiorców komunikaty. W sensie ideowym wszelkie informacje o fundatorze naniesione na kadzielniceY peVniVy kilka funkcji. Podstawow Ya byVa kommemoracja. Sfinansowanie wykonania naczynia liturgicznego „zwieYkszaVo szanse” darczyn´cy na dost Yapienie zbawienia. Fun-dacjeY trybularza mozCna zinterpretowac´ jako wyraz prywatnego nabozCen´stwa, wiecznej adoracji. Przy kazCdorazowym okadzaniu zmarVy fundator w symbo-liczny sposób wspóVuczestniczyV w obrz Yadku. Modlitwa wiernych stawaVa sieY pos´rednio modlitw Ya w jego intencji, nawet jes´li nie zostaVo to wyrazCone
ex-pressis verbis na kadzielnicy.
Pozostaje pytanie o powód, dla którego w niektórych os´rodkach Rzeczy-pospolitej azC do 3. tercji XVII wieku wykonywano kadzielnice o
archaicz-89T. C h r z a n o w s k i, M. K o r n e c k i, ZMotnictwo torun´skie. Studium o
wyro-bach cechu torun´skiego od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa 1988, s. 15.
90M. W o z´ n i a k, Sztuka zMotnicza w Toruniu, w: Klejnot w Koronie Rzeczpospolitej,
s. 60.
91Bogactwo problematyki zwi Yazanej z fundacjami artystycznymi prezentuje publikacja pt.
Fundacje i fundatorzy w s´redniowieczu i epoce nowozhytnej, red. E. Opalin´ski, T. Wis´licz, Warszawa 2000.
nych, nawi Yazuj Yacych do sztuki wieków s´rednich formach. Kluczowa rola w podtrzymywaniu tegozC zjawiska zdaje sieY przypadac´ zamawiaj Yacym. ZVotni-cy to wyV Yacznie wykonawZVotni-cy, którzy s´wiadcz Ya usVugi klientom, staraj Yac sieY zaspokoic´ ich potrzeby i sprostac´ wymaganiom. Trybularze z XVII stulecia, których forma kontynuuje tradycjeY wieków s´rednich, dowodz Ya konserwatyzmu fundatorów, nie wykonawców, stanowi Yac materialny przyczynek do poznania mentalnos´ci katolickiej 1. poV. XVII wieku.
Jednak ostentacyjna trwaVos´c´, zwVaszcza form gotyckich, obserwowana w rózC-nych s´rodowiskach zVotniczych Rzeczypospolitej, „cechuje jedynie te vasa sacra, które sVuzCyVy do kwestionowanego przez reformacjeY kultu Eucharystii i re-likwii”92. Na „czarn Ya listeY” protestantów, obok monstrancji czy pacyfikaVów, trafiVy kadzielnice. Ich programowo archaiczne bryVy z 1. poV. XVII wieku zdaj Ya sieY byc´ s´wiadomym zabiegiem sVuzC Yacym unaocznieniu ci YagVos´ci wielowiekowej tradycji staVos´ci instytucji, jak Ya jest Kos´cióV katolicki.
Wykaz skrótów
AAG 9 Archiwum Archidiecezjalne w Gniez´nie AAP 9 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu
AKMK 9 Archiwum KapituVy Metropolitalnej w Krakowie ADW= 9 Archiwum Diecezjalne we WVocVawku
Spis ilustracji
1. Kadzielnica, MrzygVód, kos´cióV par. pw. WniebowzieYcia NMP, fot. K. Weren´ski.
2. Kadzielnica z kos´cioVa par. pw. Narodzenia NMP w Zielonkach, Kraków, Muzeum Archi-diecezjalne, fot. M. Kierczuk-Macieszko.
3. Kadzielnica, MaVogoszcz, kos´cióV. par. pw. WniebowzieYcia NMP, fot. K. Weren´ski. 4. Kadzielnica, Przemys´l, Muzeum Archidiecezjalne, fot. M. Kierczuk-Macieszko.
5. Kadzielnica, ZCmigród Nowy, kos´cióV par. pw. s´wieYtych Piotra i PawVa (zaginiona), rys. za: J. S a s Z u b r z y c k i, Styl nadwis´lan´ski jako odcien´ sztuki s´redniowiecznej, Kraków 1910, s. 164, rys. 190.
6. Kadzielnica, Poznan´, Muzeum Archidiecezjalne, fot. M. Kierczuk-Macieszko.
7. Kadzielnica, Jarogniewice, kos´cióV par. pw. s´w. Antoniego, fot. autor nieznany, fot. przeka-zaV ks. proboszcz Jan Makowski.
8. Kadzielnica, SVupia, kos´cióV par. pw. s´w. Katarzyny, fot. K. Weren´ski. 9. Kadzielnica, Graboszewo, kos´cióV par. pw. s´w. MaVgorzaty, fot. K. Weren´ski.
92M. W o z´ n i a k, ZMotnictwo torun´skie I poMowy XVII w., w: Sztuka Torunia i Ziemi
10. Kadzielnica, Lichen´ Stary, kos´cióV par. pw. s´w. Doroty, fot. K. Weren´ski.
11. Kadzielnica z kos´cioVa par. pw. s´w. Jana Chrzciciela w SVuzCewie, WVocVawek, Muzeum Diecezjalne, fot. autor nieznany, fot. przekazaV ks. Piotr SierzchaVa, dyrektor muzeum. 12. Kadzielnica z kos´cioVa klasztoru bazylianów w ZCóVkwi, fot. za: Katalog wystawy
archeolo-gicznej i etnograficznej we Lwowie 1885, Lwów 1885, nr kat. 107.
13. Kadzielnica z cerkwi pw. s´w. Onufrego we Lwowie, rys. za: W. = o z i n´ s k i, ZMot-nictwo lwowskie, Lwów 1912, rys. 8.
14. Kadzielnica, Poznan´, Muzeum Narodowe, OddziaV Muzeum Sztuk UzCytkowych, fot. M. Kierczuk-Macieszko.
15. Kadzielnica, Museo Civico di Sansepolcro, fot. za: A.-M. M a e t z k e, D. G a l o p p i - N a p p i n i, Il Museo Civico di Sansepolcro, Firenze 1988, s. 165, nr kat. 9. 16. Kadzielnica, Monte Cassino, Il Museo di Abbazia di Montecassino, fot. M.
Kierczuk-Ma-cieszko.
17. Kadzielnica, Orvieto, Museo dell’Opera del Duomo, fot. za: A. G a r z e l l i, Museo di Orvieto. Museo dell’Opera del Duomo, Bolonia 1972, s. 75, nr kat. 204.
POLISH MODERN CENSERS OF THE 17TH CENTURY
WITH ROMANESQUE AND GOTHIC TRADITIONS S u m m a r y
Censers (Latin: tribulum) are a group of antique objects that has not been yet researched well enough. The article discusses eleven modern specimens from the first half of the 17th
century, in whose shape or decoration references can be seen to the forms from the medieval period. Several factors are the cause why so few censers from that time have been preserved in Poland: in the Catholic Church they were not as highly valued as vasa sacra that were used for the Eucharist itself; they decayed rapidly due to mechanical damage or contact with a high temperature; and finally they were good investment: they were melted, sold, stolen etc.
The specimens in MrzygVód, Jarogniewice and Poznan´ are patterned after the spherical Roman vessels from before about 1150. Their main body constitutes a support for a tower finial, with its considerable height diverging from the medieval models.
About 1150 „architectonic” censers gained popularity that looked like faithful models of the Heavenly Jerusalem. The model was still used in the Gothic period, albeit it was reduced to the shape of the church. The idea that was born in the Middle Ages ordering formation of the censer on the pattern of the church lasted in the Polish goldsmithery until the middle of the 17thcentury, which is proven by seven vessels in the discussed group. Their finials, or the
entire covers, look like spires (Zielonki, MaVogoszcz, ZCmigród Nowy, the Diocesan Museum in Przemys´l), or segmented cupolas with a lantern (SVupia, Lichen´ Stary, Graboszewo). The construction is complemented with a mixture of Gothic and modern ornaments. The censer cover from SVuzCewo that looks like a tempietto, is the last link in the chain of the development of the architectonic mass of censers that evaluated according to the style of the changing epochs.
The reason why conservative forms were used in goldsmithery for so long was the conser-vatism of the public. And what is more, these forms are typical of the vessels that were used for the worship of the Eucharist and relics that was denied by the Reformation. Their
ideologi-cal archaism had a propaganda meaning then, proving the constancy and the many centuries of tradition of the institution of the Catholic Church.
Who were the donors of the censers and why did they found them? Founded as votive offerings or as an expression of one's private cult they manifested the prestige of the donor, irrespective of his being a clergyman or a lay person. For this reason inscriptions were engra-ved with his personal details, or more rarely with his initials or coat of arms only, so that they served commemorating the donor. The fact of offering the vessel to God made the person's „chances” to be saved greater. Every time the altar was incensed the dead donor participated symbolically in the rite, and the prayer of the faithful indirectly became a prayer for him.
Translated by Tadeusz KarMowicz
