BOGUMI SZADY
UPADEK PARAFII W CHORUPNIKU
PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW REFORMACJI W POLSCE
Zagadnienie upadku i likwidacji parafii acin´skiej w Chorupniku mies´ci sie w konteks´cie relacji spoeczno-religijnych w okresie reformacji oraz kontr-reformacji. Pogebiona i wieloaspektowa interpretacja z´róde historycznych ukazuj acych losy pojedynczych s´wi atyn´ w tym burzliwym okresie moze rozjas´nic´ przyczyny rozwoju, a nastepnie odwrotu si reformacyjnych w wy-miarze lokalnym. Analiza losów parafii, zarówno w konteks´cie instytucjonal-nym (prawno-kos´cielinstytucjonal-nym), jak i spoeczno-religijinstytucjonal-nym, gdzie przenikay sie interesy Kos´cioa lokalnego oraz was´cicieli, jest kluczowa dla zrozumienia mechanizmów masowego odejs´cia szlachty do wyznan´ reformowanych, a na-stepnie powrotu do Kos´cioa katolickiego.
Podjecie dziejów parafii Chorupnik, poozonej na terenie dawnej diecezji chemskiej (niedaleko Gorzkowa), jest powodowane takze faktem, ze najwaz-niejsze opracowania pos´wiecone dziejom parafii chemskich podaj a rozbiezne informacje odnos´nie do jej charakteru oraz funkcjonowania. Parafia ta jest kilka-krotnie wzmiankowana przez A. Wadowskiego w jego niewydanych materiaach pos´wieconych dziejom diecezji chemskiej1. Pomijaj a j a natomiast milczeniem W. Czarnecki, który zajmowa sie rozwojem sieci parafialnej Kos´cioa acin´skie-go w ziemi chemskiej do pocz atku XVII wieku, oraz L. Bien´kowski, który analizowa rozwój diecezji chemskiej do poowy XV wieku2. Wiekszych w
at-Dr hab. BOGUMISZADY, prof. KUL kierownik Katedry Historii XVI-XVIII wieku, Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; e-mail: szady@kul. lublin.pl
1J. A. W a d o w s k i, Dzieje dawnej diecezji chemskiej i jej kos´cioów, BPANKr, rkps 2372, k. 18v, 51v.
pliwos´ci nie budzi samo istnienie s´wi atyni we wsi Chorupnik, natomiast okolicz-nos´ci jej powstania, charakter oraz dzieje w XVI wieku pos´wiadczone s a jedy-nie pos´rednio przez wzmianki z XVII i XVIII wieku.
Nie jest znana dokadna data powstania kos´cioa w Chorupniku. Sama miej-scowos´c´ pojawia sie w z´ródach historycznych na pocz atku XV wieku, przy okazji rozgraniczenia dóbr Gorzków i Poperczyn w 1406 r.3 W. Czarnecki, który zajmowa sie badaniem osadnictwa ziemi chemskiej w XV i XVI wieku, przyporz adkowywa j a do parafii Gorzków4 lub Z ókiewka5. Parafie w Chorup-niku po raz pierwszy wzmiankuje protokó komisji z 17 stycznia 1623 r. (spisa-ny w Kumowie 18 stycznia), powoanej przez biskupa Macieja ubien´skiego dla odnowienia parafii w Gorzkowie (pierwotne dokumenty parafii zaginey). Oprócz wyznaczenia uposazenia, domu dla plebana oraz okregu parafialnego, komisja odnotowaa, ze we wsi Chorupnik „se aliquando ecclesiam parochialem constructam vidisse, cuius parietes post eiusdem desolationem illustrissimus dominus palatinus olim Lublinensis sustulerat stabulumque ex eisdem construi fecerat”6. Dzien´ po opisanej wyzej komisji (18 stycznia 1623) przed oficjaem pojawi sie Stanisaw Skrzyn´ski (Skrzynno), wikariusz kolegiaty lubelskiej7. Otrzyma on prezente na parafie w Gorzkowie, wystawion a przez Stanisawa Gorzkowskiego, dziedzica w Gorzkowie, Czystej Debinie, Olchowcu i Wielko-polu8. Juz w tydzien´ póz´niej (25 stycznia) otrzyma instytucje kanoniczn a do tej parafii9. Dos´c´ szybko pleban Skrzyn´ski wszed w konflikt ze Stanisawem Gorzkowskim, który nie realizowa zapisów fundacyjnych, w szczególnos´ci
chemskiej (1417-1452), „Roczniki Humanistyczne” 7 (1958), z. 2, s. 187-256; W. C z a
r-n e c k i, Rozwój sieci parafialr-nej Kos´cioa acir-n´skiego w ziemi chemskiej do pocz atku XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 48 (2000), z. 2, s. 29-89.
3Zbiór dokumentów maopolskich, wyd. S. Kuras´, I. Sukowska-Kuras´, cz. VI, Wrocaw 1974, nr 1698, s. 263.
4W. C z a r n e c k i, Siec´ osadnicza ziemi chemskiej od poowy XIV do poowy XV
wieku, „Rocznik Chemski” 3 (1997), s. 51. Do parafii Gorzków przypisuje Chorupnik rejestr
poborowy z 1564 r., Polska XVI wieku pod wzgledem geograficzno-statystycznym, t. VII, cz. 1:
Ziemie ruskie. Rus´ Czerwona, oprac. A. Jabonowski, Warszawa 1902 (Z´ róda dziejowe,
t. XVIII, cz. 1), s. 195.
5C z a r n e c k i, Rozwój sieci parafialnej, s. 84.
6W cytowanym fragmencie chodzi o Marka Sobieskiego, wojewode lubelskiego i was´ci-ciela Chorupnika, AAL. Rep60 A154, k. 551.
7Stanisaw Skrzyn´ski (Skrzynno) zosta wczes´niej w 1619 r. prezentowany oraz instytuo-wany do parafii w Chodywan´cach, AAL. Rep60 A107, k. 140v, 147.
8AAL. Rep60 A154, k. 47. 9AAL. Rep60 A154, k. 552v.
jednego, dotycz acego przekazania na rzecz parafii dwóch anów ziemi10. Kon-flikt miedzy patronem a plebanem gorzkowskim nabrzmiewa i doprowadzi prawdopodobnie do usuniecia Skrzyn´skiego z parafii11.
Nie ma bezpos´rednich s´wiadectw o losach kos´cioa w Chorupniku w okre-sie reformacji. Dopiero w poowie XVII wieku sprawa parafii wypywa w z´ródach nieco peniej, przy okazji prób po aczenia jej z odzyskan a z r ak protestantów parafi a w Gorzkowie. 22 grudnia 1639 r. biskup Remigiusz Koniecpolski udzieli proboszczowi Gorzkowa, Markowi Rybukowiczowi, zgody na przy aczenie parafii w Chorupniku do swojej parafii. Wspomina o tym zapis wizytacyjny z 21 sierpnia 1726 r., jednak nie przytacza tres´ci sa-mego dokumentu, który zosta oblatowany w aktach konsystorskich 20 maja 1643 r.12 Losy oryginalnego dokumentu przy aczenia parafii chorupnickiej do gorzkowskiej musiay byc´ burzliwe, skoro dopiero zapisy z wizytacji de-kanatu krasnostawskiego z 1803 r. zawieraj a jego odpis, podkres´laj ac, ze dokument jest zniszczony. Odpis zawiera wiele luk w miejscach brakuj a-cych sów i fragmentów pisarz stosowa wielokropki.
W tym miejscu nalezy postawic´ pytanie o przyczyny wydania zgody na inkorporacje parafii w Chorupniku. Jest to kwestia istotna w s´wietle dalszych wydarzen´ zwi azanych z procesem przekazywania uposazenia parafii w Cho-rupniku plebanowi gorzkowskiemu. Mimo ze nagówek w wizytacji nosi tytu „Incorporatio ecclesiae Chorupnicensis ad ecclesiam Gorzkoviensem”, w s´ci-sej definicji formalnoprawnej byo to po aczenie beneficjów („unio benefi-ciorum”). Inkorporacja jako zjawisko pojawia sie w póz´nym s´redniowieczu i bya interpretowana przez kanonistów jako szczególny przypadek „unio beneficiorum” polegaa najczes´ciej na w aczeniu beneficjum do innego ciaa kolegialnego (np. klasztoru, kapituy katedralnej, kolegium wikariuszy kole-giackich)13.
aczenie beneficjów oraz inkorporacje powinny sie odbywac´ z oczywistej przyczyny i dla korzys´ci Kos´cioa („causa iusta”, „iusta causa uniendi bene-ficia est Ecclesiae necessitas vel ipsius utilitas”). Za jedn a z takich przyczyn uwazano dos´c´ powszechnie niedostateczne uposazenie beneficjum, do którego
10AAL. Rep60 A109, k. 29v-32.
11AAL. Rep60 A109, k. 40v-41v. Osoba o identycznym imieniu i nazwisku pojawia sie nastepnie w z´ródach jako altarzysta w Dubience i komendariusz w Tyszowcach, AAL. Rep60 A110, k. 136, 141, 175, 184.
12AAL. Rep60 A154, k. 45.
13J. R. F o e s s e r, De unione, speciatim de incorporatione beneficiorum, Moguntiae 1869, s. 13-16; F. B a c z k o w i c z, Prawo kanoniczne, t. I, Opole 1957, s. 345-347.
nastepowao przy aczenie. Podstaw a inkorporacji mogo byc´ równiez zniszcze-nie s´wi atyni lub maa liczba wiernych przy niewielkiej odlegos´ci miedzy kos´cioami14. Niezaleznie od tego, któr a wykadnie prawn a przyjmiemy (in-korporacja czy unia), parafia w Chorupniku, ze wzgledu na zniszczenie kos´-cioa, przejecie jego uposazenia przez was´cicieli miejscowos´ci, a takze nie-wielk a odlegos´c´ parafii w Gorzkowie, speniaa warunki inkorporacji. Trudno jednoznacznie zakwalifikowac´ przy aczenie parafii w Chorupniku do parafii w Gorzkowie do jednej z przewidzianych prawem kategorii. Relacje miedzy tymi beneficjami byy zreszt a przedmiotem komisji, które zbieray sie w la-tach czterdziestych XVII wieku. Sama tres´c´ dokumentu inkorporacyjnego wskazuje raczej na inkorporacje pleno iure (quoad temporalia et spiritualia), która powodowaa podporz adkowanie maj atku oraz wiernych parafii chorup-nickiej plebanowi gorzkowskiemu (unio subiectiva et accessoria)15.
Problematyczna w prawie kanonicznym jest kwestia koniecznos´ci zgody patronów beneficjum na inkorporacje lub unie. Kontrowersja jednak dotyczy tylko patronatu duchownego, natomiast w przypadku patronatu s´wieckiego przepisy prawne dos´c´ jasno mówiy o koniecznos´ci zgody patronów16. W tym konteks´cie dokument wystawiony przez biskupa Koniecpolskiego nie spenia do kon´ca norm prawnokanonicznych, gdyz brakuje w nim informacji o zgodzie patronów parafii chorupnickiej (Sobieskich). Analizowany w innym artykule17 dokument inkorporacji parafii w Grabowcu do kapituy katedral-nej w Krasnymstawie z 1624 r. zawiera bardzo wyraz´n a zgode patrona para-fii (odrebny dokument królewski). Takiej zgody ze strony Jakuba Sobieskiego najprawdopodobniej wcale nie byo. Dokument biskupa Koniecpolskiego mówi o koniecznos´ci odzyskania dokumentów pos´wiadczaj acych uposazenie
14L. F e r r a r i s, Prompta bibliotheca canonica, iuridica, moralis, theologica, nec non
ascetica, polemica, rubricistica, historica, t. IX, Venetiis 1782, s. 292-293.
15„[...] ad ecclesiam parochialem in Gorzkow tam in spiritualibus quam in corporalibus dependeat et a rectore moderno Gorzkoviense et eius successoribus gubernetur” (AAL. Rep60 A 191, k. 66v). Uwazna lektura przepisów prawnych pozwala dostrzec, ze klasyfikacja po a-czen´ („unio beneficiorum”) okres´la relacje miedzy beneficjami (per confusionem exstinctiva, per subiectionem accessoria, per aequalitatem aeque principalis), zas´ typy inkorporacji odnosz a sie bardziej do zakresu przedmiotowego (quoad temporalia minus pleno iure, quoad temporalia et spiritualia pleno iure), F o e s s e r, De unione, s. 12-15.
16F e r r a r i s, Prompta bibliotheca, t. IX, s. 293.
17B. S z a d y, Inkorporacja parafii w Grabowcu do chemskiej kapituy katedralnej
w 1624 roku, w: Kos´ció. Spoeczen´stwo. Kultura. Prace ofiarowane Profesorowi Wiesawowi Müllerowi z okazji piec´dziesieciolecia pracy naukowej i dydaktycznej, red. J. Drob [i in.],
parafii w Chorupniku18. Biskup, poprzez przy aczenie parafii w Chorupniku do parafii gorzkowskiej, czyni plebana gorzkowskiego odpowiedzialnym za odzyskanie uposazenia utraconego przez parafie w Chorupniku. Stwarza tym samym okolicznos´c´ prawn a dla podjecia procedur, z których skorzysta nie-bawem pleban gorzkowski, Marek Rybukowicz. Próbowa on odzyskac´ przed s adem ziemskim krasnostawskim dawne uposazenie oraz dokumenty parafii w Chorupniku, wytaczaj ac sprawe Jakubowi Sobieskiemu oraz jego matce i wdowie po Marku Sobieskim, Katarzynie z Teczyn´skich, was´cicielom Cho-rupnika i czes´ci Gorzkowa.
Z tres´ci dokumentów procesowych wynika, ze istotn a spraw a byo ustale-nie losów kos´cioa i parafii chorupnickiej, okolicznos´ci rozebrania s´wi atyni i przejecia jej maj atku. W pozwie znalaza sie bowiem informacja, ze to Marek Sobieski, wojewoda lubelski, zniós kos´ció w Chorupniku i zaj a jego uposazanie oraz poddanych19. Jest to sytuacja jak najbardziej prawdopodob-na, zwazywszy silne zwi azki Marka Sobieskiego z kalwinizmem maopolskim. Do katolicyzmu mia wrócic´ ok. 1598 r. wedug H. Gmiterka by to waru-nek objecia urzedu wojewody lubelskiego20.
Ksiegi wizytacyjne parafii gorzkowskiej z 1758 r. wspominaj a o komisji, jaka zebraa sie w dniu 3 listopada 1645 r. na cmentarzu przykos´cielnym w Chorupniku. Brali w niej udzia Walenty Turoboyski, kustosz katedry krasnostawskiej, Jan Sasin, oficja generalny chemski, Krzysztof Stoin´ski, starosta krasnostawski, oraz Marek Zwiartowski. Oryginalny protokó tej komisji zosta zniszczony w czasie wojen kozackich w 1648 r. Jego kopia zostaa potwierdzona w aktach grodzkich krasnostawskich 18 kwietnia 1654 r. na pros´be Mikoaja Rudnickiego, penomocnika rodziny Sobieskich, was´cicie-li Chorupnika i czes´ci Gorzkowa. Przynosi ona dodatkowe informacje doty-cz ace historii kos´cioa w Chorupniku. Wynika z niego, ze Chorupnik zosta nabyty w XVI wieku przez Marka Sobieskiego od Eustachego
Romanowskie-18„[...] sed et literas fundationis eius recuperandi” (AAL. Rep60 A 191, k. 66v). 19„Quia quemadmodum olim illustris et magnificus Marcus Sobieski, palatinus Lublinen-sis, parens et maritus ipsorum, ecclesiam parochialem catholicam in villa Chorupnik sitam ad ecclesiam parochialem Gorzkoviensem uti matrem antiquitus pertinentem, per antecessores et possessores villae Chorupnik extructam, apparamentis ecclesiasticis et dote sufficienti ornatam, privata authoritate sua sustulerat, apparamenta et fundos, agros, sylvas, mericas, prata, hortos subditosque ecclesiasticos nolenter [s] occupaverat” (AAL. Rep601 A154, k. 553v). Okres´lenie „sustulerat” nalezy tumaczyc´ jako rozebranie s´wi atyni, a nie tylko jej ograbienie (kilka linijek dalej pojawia sie sformuowanie: „ecclesiam eandem deportatam”).
20 Zob. H. G m i t e r e k, Sobieski Marek h. Janina, w: Polski sownik biograficzny, t. XXXIX, s. 503.
go. Kos´ció mia byc´ juz wówczas spustoszony21. W. Czarnecki charaktery-zuje Romanowskich jako „napywow a szlachte polsk a, przyby a i osiad a w powiecie krasnostawskim”22. Zwi azki rodziny Romanowskich h. Bon´cza z ruchem reformacyjnym s a mao znane. Byc´ moze to was´nie Eustachy Ro-manowski jest wzmiankowany jako uczestnik pogrzebu Jakuba Bitiniusa, ministra z Lubartowa i konseniora dystryktu lubelskiego, jaki odby sie w Krasnymstawie w 1582 r.23
Ustalenia wyzej wymienionej komisji stay sie prawdopodobnie podstaw a ugody zawartej miedzy plebanem gorzkowskim a Jakubem Sobieskim, woje-wod a ruskim i was´cicielem Chorupnika, na posiedzeniu kapituy generalnej w Krasnymstawie dnia 1 stycznia 1646 r., w której zobowi aza sie on do wybudowania nowego kos´cioa i wyposazenia go.
Punkt trzeci ugody odnosi sie do charakteru kos´cioa w Chorupniku: „Ter-tium punctum. Ten kos´ció chorupnicki ani za prebendae ani za altarye ma byc´ miany, poniewasz ecclesiae parochiales in prebendas simplices nie mog a converti, ale iako dawny parochialis tenuior do gorzkowskiej parochialem ma adiungi et pro filia eidem haberi”24.
Cytowany fragment, jak tez poprzednie, dotycz ace zniszczenia kos´cioa w Chorupniku oraz jego inkorporacji, wskazuj a na dos´c´ szczególny status for-malnoprawny tej s´wi atyni jako parafialno-filialnej. Nie chodzi tutaj o klasycz-nie rozumiany kos´ció filialny, czesto stawiany w opozycji do kos´cioa para-fialnego. Filialnos´c´ kos´cioa nie musiaa oznaczac´ utraty praw parafialnych, a wynikaa jedynie z podlegos´ci wzgledem parafii macierzystej. W okresie nowozytnym funkcjonoway dwa typy kos´cioów parafialnych: macierzyste gówne (ecclesia mater, principalis) oraz filialne pomocnicze (ecclesia filia,
accessoria). S´wi atynia moga miec´ charakter filialny (pomocniczy) od mo-mentu powstania lub tez uzyskac´ taki status z biegiem czasu, np. na skutek inkorporacji lub po aczenia z inn a parafi a. O odrebnym okregu parafialnym parafii chorupnickiej pamietano jeszcze na pocz atku XIX wieku25.
21„[...] quam ecclesiam neque ab illustrissimo palatino Russiae, necque ab eius parente, qui bona Chorupnik et iam desolatam ecclesiam a nobili Eustachio Romanowski acquisivit” (AAL. Rep60 A160, k. 516v).
22W. C z a r n e c k i, Szlachta ziemi chemskiej do poowy XVI wieku, Biaystok 2012, s. 219.
23Akta synodów róznowierczych w Polsce, t. III: Maopolska 1571-1632, oprac. M. Sipay-o, Warszawa 1983, s. 72.
24AAL. Rep60 A154, k. 556; AAL. Rep60 A160, k. 497-499v, 516-517.
25„Villae autem Wiszniow, Chorupnik, Borow et Borowek ad ecclesiam quondam Chorup-nicensem pertinentes anno 1639 tam quoad curam animarum quam quoad perceptionem
proven-Zawarcie ugody nast apio tuz przed s´mierci a Jakuba Sobieskiego w 1646 r. i przed spustoszeniami dokonanymi w czasie wojen kozackich. W s´wietle przeprowadzonej dotychczas kwerendy trudno ustalic´ dokadn a relacje miedzy tzw. komisj a cmentarn a i ugod a z pocz atku 1646 r. a wyrokami s adu ziem-skiego oraz trybunau koronnego z 1655 r. Mozna zakadac´, ze istniaa staa presja procesowa ze strony instytucji kos´cielnych (biskup, kapitua, pleban gorzkowski), aby wymusic´ ustepstwa oraz zwrot uposazenia parafii chorup-nickiej. Ten nacisk s adowy na Jakuba Sobieskiego jest jednak trudny do interpretacji, poniewaz znane s a jego fundacje oraz wspieranie maj atkowe Kos´cioa w innych miejscowos´ciach26. Porozumienie zawarte 1 stycznia 1646 r. miedzy plebanem gorzkowskim a Jakubem Sobieskim, potwierdzone w aktach trybunau koronnego w 1655 r., wskazuje na chec´ odzyskania jak najwiekszej czes´ci utraconego w czasie reformacji maj atku. Kapitua rozsze-rzaa interpretacje poszczególnych punktów porozumienia, zwiekszaj ac zobo-wi azania Jakuba Sobieskiego. Dla przykadu w punkcie pierwszym, doty-cz acym budowy s´wi atyni oraz zakupu dzwonu, kapitua uzupeniaa „aby iuz oraz y parkan koo kos´cioa y signans przy dzwonie do tegoz kos´cioa by sprawiony”. W punkcie czwartym mozna przeczytac´: „Do tego iako jegomos´c´ pan wojewoda pozwala aby puanik ieden y zagrodnik, a venerabile capitu-lum rozumie zeby dwa zagrodniki do puanika temuz kos´cioowi”, zas´ w pi a-tym zamiast wolnego wyrebu: „rozumie venerabile capitulum iz incysia w la-sach nie potrzebna poniewasz las kos´cioowi ma byc´ puszczony”27.
Mozna wnioskowac´, ze Jakub Sobieski (mimo zawarcia ugody) nie by w stanie spenic´ z adan´ strony kos´cielnej, skoro procedura odwoawcza w trybu-nale koronnym toczya sie w latach piec´dziesi atych XVII wieku, kiedy dzie-dzicami Chorupnika byli juz Jan Sobieski, starosta jaworowski (przyszy król), i jego matka, wdowa po Jakubie Sobieskim, Teofila z Z urowa Daniowiczowa, zas´ plebanem w Gorzkowie Wawrzyniec Rózniecki (Róznicki). Znany jest odpis potwierdzenia i utrzymania w mocy wyroku s adu ziemskiego krasnostawskiego przez Trybuna Koronny w Lublinie z 18 czerwca 1655 r. Nakazywa on w ci a-gu czterech tygodni wypacic´ po 100 florenów za kazdy rok zalegych dziesiecin
tus et iurium vindicationem ecclesiae Gorzkoviensis subiectae patent” (AAL. Rep60 A191, k. 30).
26Fundacje nowych kos´cioów parafialnych w Zoczowie, Zborowie, Jeziernej, Pomorza-nach, klasztoru i kos´cioa Karmelitanek Bosych we Lwowie, J. D u g o s z, Sobieski Jakub
h. Janina, w: Polski sownik biograficzny, t. XXXIX, s. 488.
(od s´mierci poprzedniego plebana gorzkowskiego) oraz zwrócic´ zboze zebrane z pól kos´cioa chorupnickiego (lub jego ekwiwalent)28.
Ugody zawartej miedzy Jakubem Sobieskim i plebanem gorzkowskim z 1 stycznia 1646 r., potwierdzonej wyrokiem trybunau koronnego 18 czerw-ca 1655 r., nie udao sie zrealizowac´. Kos´ció w Chorupniku nie zosta odbu-dowany, zas´ starania wadz kos´cielnych, biskupa, kapituy katedralnej i pleba-na w Gorzkowie o utrzymanie parafii w Chorupniku okazay sie bezskutecz-ne. 5 maja 1668 r. zostaa zawarta ostateczna ugoda miedzy Janem Stefanem Siestrzewitowskim, proboszczem gorzkowskim i kanonikiem chemskim, oraz Janem Sobieskim na Zoczowie i Z ókwi, marszakiem i hetmanem wielkim koronnym, w której Sobieski przyzna plebanowi gorzkowskiemu poddanych i grunta parafii w Chorupniku, która tym samym zanika29.
Przenosz ac przypadek kos´cioa w Chorupniku na szersze to spoeczno--religijne, nalezy stwierdzic´, ze sposób odzyskiwania s´wi atyn´ przez Kos´ció acin´ski w kon´cu XVI i na pocz atku XVII wieku jest ciekawym i zozonym, a jednoczes´nie mao analizowanym w literaturze przedmiotu, zagadnieniem. Zjawisko to nalezy wpisac´ w szerszy kontekst postawy szlachty wobec Kos´-cioa katolickiego w tym okresie. Maj ac na uwadze czasowe przejecie ogrom-nej czes´ci maj atków oraz s´wi atyn´ katolickich30, cakowitemu przemodelowa-niu musiay ulec wzajemne relacje szlachty oraz Kos´cioa instytucjonalnego, w których zaczey dominowac´ brak wzajemnego zaufania i konflikty. Inter-pretacja powrotu szlachty do katolicyzmu uwarunkowana jest powodami jej przejs´cia do wyznan´ reformowanych, a pos´rednio ocen a jej religijnos´ci w okresie reformacyjnym. Odpowiedz´ na pytanie dotycz ace intencji oraz motywów przechodzenia na luteranizm lub kalwinizm i jednoczesnego przej-mowania s´wi atyn´ i maj atków katolickich pozostaje wci az otwarta. Nie wiado-mo nawet dokadnie, czy przejwiado-mowano kos´cioy i maj atki z powodu zmiany konfesji, czy tez konwersje byy rezultatem checi przejecia dóbr parafii kato-lickich. S´cieraj a sie dwie oceny postaw szlacheckich, które mozna okres´lic´ jako „optymistyczn a” i „pesymistyczn a”. Skrajnie pesymistyczn a ocene,
nie-28AAL. Rep60 A154, k. 553v-557v.
29AAL. Rep60 A153, k. 511 i n. (6 kart dudka z wizytacj a z 1711 r.).
30Mówi ac o stratach w strukturach Kos´cioa katolickiego, nalezy odróznic´ czasowe oraz trwae ubytki, S. L i t a k, Kos´ció w Polsce w okresie reformacji i odnowy potrydenckiej, w: Historia Kos´cioa, t. III: 1500-1715, red. L. J. Rogier, R. Aubert, M. D. Knowles, Warsza-wa 1986, s. 387; t e n z e, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje
woln a od zabarwienia wyznaniowego, przedstawi A. Wadowski w opracowa-niu pos´wieconym diecezji chemskiej (fragmenty):
Szlachcic polski by religijnym na sposób czysto interesów wasnych, samolub-nych widoków. Trzyma sie Kos´cioa katolickiego, gdy po reformie przyjetej bez przekonania a porzuconej bez zalu, przeszed na jego ono na powrót; a l e d l a t e g o, z e K o s´ c i ó t e n, m a j a t k u z a g r a b i o n e g o n i e d o c h o d z i [podkres´lenie B. Sz.], a maj atku pozostaego dozwoli na uzycie wy aczne prawie jego synów. Czepia sie jej [reformacji B. Sz.] szlachta z zbytku swobody, z checi wyamania sie spod jedynego jarzma praw Kos´cioa, z chciwos´ci na maj atek kos´cielny. Przechodz ac do róznowierstwa czua sie woln a od ekskomunik, od dziesiecin, wadn a do zajmowania w swych dobrach posiados´ci kos´cielnych a nawet samych kos´cioów. Zajmowaa wiec je, burzya, niszczya, nic w to miejsce nie buduj ac. Szlachta przestawszy byc´ protestanck a, nie przestaa byc´ zuchwa a, lekkomys´ln a i samolubn a, a stosowaa to nie tylko do polityki ale i do religii. Takich jak wielki kanclerz koronny i hetman Jan Zamoyski, nie wielu byo ws´ród szlachty po powrocie na ono Kos´cioa. Dlatego usiowania kilku biskupów celem odzyskania dawnych fundacji, jak: Sobiejuski, Pilichowski, a zwaszcza Gomolin´ski, Zamoyski, ubien´ski i Koniecpolski, zasu-guj a na wieczn a pamiec´, z powodu trudów poozonych w organizowaniu na nowo diecezji chemskiej po zniszczeniu jej przez herezje. Z e nie odzyskali wszystkie-go, a ich dalsi nastepcy nie mogli posun ac´ szybko sprawy Kos´cioa, byo to juz nie ich win a, ale win a charakteru przeciwników z jakimi mieli do czynienia, uni a i szlacht a pierwszej brako szczeros´ci, drugiej zmysu politycznego31.
Bardziej optymistyczna ocena, przypisuj aca szlachcie popieraj acej refor-macje gebsze motywy polityczne, zwi azane z reformami spoeczno-politycz-nymi oraz ruchem egzekucyjnym, towarzyszy wspóczesnej historiografii. Jednak nawet w tych gosach przebijaj a dos´c´ niskie pobudki szlachty, moty-wowanej gównie materialnie i w kategoriach sprzeciwu wobec duchowien´-stwa32. Zozonos´c´ problematyki ukazaa ostatnio U. Augustyniak, postuluj ac potrzebe badan´ nad konfliktem szlachty i duchowien´stwa w okresie reformacji
31W a d o w s k i, Dzieje dawnej diecezji chemskiej, k. 15v-18v.
32„Tymczasem nasilaa sie aktywnos´c´ polityczna szlachty, której waznym elementem byy z adania reformy kos´cielnej, co wynikao przede wszystkim z zawis´ci o przywileje kleru, dzie-sieciny, beneficja, zwolnienia podatkowe” (W. K r i e g s e i s e n, Stosunki wyznaniowe w relacjach pan´stwo-kos´ció miedzy reformacj a i os´wieceniem, Warszawa 2010, s. 447);
„Od-nosi sie równiez wrazenie, ze przyzwyczajona do róznic wyznaniowych zamozna szlachta, poza jej w ask a elit a, odpowiadaj ac sie za Reformacj a, czesto traktowaa to jako swego rodzaju demonstracje przeciw poteznej hierarchii kos´cielnej, bez gebszej znajomos´ci rzeczy i we-wnetrznego przekonania” (S. L i t a k, Od reformacji do os´wiecenia. Kos´ció katolicki w
i kontrreformacji na trzech podstawowych poziomach: spoecznym, prawnym i ekonomicznym33.
W s´wietle powyzszych uwag mozna przyj ac´, ze istotnym powodem tzw. powrotów szlachty na ono Kos´cioa katolickiego w ostatnich dwóch deka-dach wieku XVI oraz w pierwszych dekadeka-dach wieku XVII bya rosn aca presja ze strony Kos´cioa katolickiego (zwaszcza biskupów), mocno wspieranego przez dwór królewski, której gównym wyrazem byy wysiki w odzyskaniu zagarnietych s´wi atyn´ oraz maj atków kos´cielnych. Nalezy pamietac´, ze ustawo-dawstwo potrydenckie przewidywao utrate uprawnien´ patronów, w tym prawa prezenty, z powodu odejs´cia od Kos´cioa katolickiego. W przypadku spraw s adowych wytaczanych przez biskupów, kapituy lub proboszczów, bior ac pod uwage wsparcie ze strony wadz pan´stwowych, was´ciciele miejscowos´ci parafialnych staneli wobec groz´by utraty zagarnietych wczes´niej dóbr oraz wpywu na obsade, a tym samym zarz ad maj atkiem parafialnym. Szlachta, przymuszana administracyjnie i prawnie do zwrotu zagarnietych wczes´niej maj atków, skonna bya do zawierania umów i kompromisów, które czyniy w pewnym stopniu zados´c´ z adaniom strony kos´cielnej, lecz pozwalay zacho-wac´ przynajmniej czes´c´ przejetego maj atku kos´cielnego. Szerzej zakrojone badania oparte na aktach s adowych, zarówno proweniencji kos´cielnej (konsys-torz, akta biskupie), jak i pan´stwowej (akta grodzkie, ziemskie, Trybuna Koronny), analizuj ace przebieg i metody odzyskiwania maj atku przez Kos´ció katolicki w pierwszej poowie XVII wieku, s a niezbedne dla uzyskania pene-go obrazu polskiej reformacji i kontrreformacji.
BIBLIOGRAFIA
A u g u s t y n i a k U.: Pan´stwo s´wieckie czy ksieze? Spór o role duchowien´stwa katolickie-go w Rzeczypospolitej w czasach Zygmunta III Wazy. Wybór tekstów, Warszawa 2013. B a c z k o w i c z F.: Prawo kanoniczne, t. I, Opole 1957.
B i e n´ k o w s k i L.: Dziaalnos´c´ organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chem-skiej (1417-1452), „Roczniki Humanistyczne” 7 (1958), z. 2, s. 187-256.
C z a r n e c k i W.: Rozwój sieci parafialnej Kos´cioa acin´skiego w ziemi chemskiej do pocz atku XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 48 (2000), z. 2 s. 29-89.
C z a r n e c k i W.: Szlachta ziemi chemskiej do poowy XVI wieku, Biaystok 2012.
33 U. A u g u s t y n i a k, Pan´stwo s´wieckie czy ksieze? Spór o role duchowien´stwa
katolickiego w Rzeczypospolitej w czasach Zygmunta III Wazy. Wybór tekstów, Warszawa 2013,
D u g o s z J.: Sobieski Jakub h. Janina, w: Polski sownik biograficzny, t. XXXIX, s. 483-490.
F e r r a r i s L.: Prompta bibliotheca canonica, iuridica, moralis, theologica, nec non asceti-ca, polemiasceti-ca, rubricistiasceti-ca, historiasceti-ca, t. IX, Venetiis 1782.
F o e s s e r J. R.: De unione, speciatim de incorporatione beneficiorum, Moguntiae 1869. G m i t e r e k H.: Sobieski Marek h. Janina, w: Polski sownik biograficzny, t. XXXIX,
s. 502-504.
K r i e g s e i s e n W.: Stosunki wyznaniowe w relacjach pan´stwokos´ció miedzy refor-macj a i os´wieceniem, Warszawa 2010.
L i t a k S.: Kos´ció w Polsce w okresie reformacji i odnowy potrydenckiej, w: Historia Kos´cioa, t. III: 1500-1715, red. L. J. Rogier, R. Aubert, M. D. Knowles, Warszawa 1986, s. 343-416.
L i t a k S.: Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje spoeczno--religijne i edukacyjne, Lublin 2004.
L i t a k S.: Od reformacji do os´wiecenia. Kos´ció katolicki w Polsce nowozytnej, Lublin 1994.
S z a d y B.: Inkorporacja parafii w Grabowcu do chemskiej kapituy katedralnej w 1624 roku, w: Kos´ció. Spoeczen´stwo. Kultura. Prace ofiarowane Profesorowi Wiesawowi Müllerowi z okazji piec´dziesieciolecia pracy naukowej i dydaktycznej, red. J. Drob [i in.], Lublin 2004, s. 133-145.
W a d o w s k i J. A.: Dzieje dawnej diecezji chemskiej i jej kos´cioów, BPANKr, rkps 2372.
THE FALL OF THE CHORUPNIK PARISH
A CONTRIBUTION TO THE HISTORY OF REFORMATION IN POLAND
S u m m a r y
The article takes up the question of the fall of the Latin parish in Chorupnik that belonged to the former Chem diocese. The parish church in Chorupnik was taken away by Protestants in the second half of the 16th century. Attempts at recovering its property possessions by incorporating it into the neighboring parish in Gorzków, and then actions taken both by the Gorzków parish priest and the bishop and his chapter were unsuccessful. A detailed study of the attempt to recover the property of one of the parishes that disappeared during the Reforma-tion, is situated within the context of the relations between the nobility and the clergy in the Counter-Reformation period. Research on the social, legal and economic relations in a local dimension is important for understanding the mechanisms of the mass departure of the nobility to reformed denominations, and then of their return to the Catholic Church.
Translated by Tadeusz Karowicz
Sowa kluczowe: diecezja chemska, Chorupnik, reformacja, kontrreformacja, duchowien´stwo
katolickie, beneficja kos´cielne, szlachta.
Key words: Chem diocese, Chorupnik, Reformation, Counter-Reformation, Catholic clergy,
