Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 701. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Wojciech Bąba Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej 1. Rozszerzenie Wspólnot Europejskich w aspekcie historycznym Pierwsze rozszerzenie Wspólnot Europejskich nastąpiło z dniem 1 stycznia 1973 r. W tym właśnie dniu do Wspólnot przystąpiły: Wielka Brytania, Dania i Irlandia (Norwegia, mimo zakończenia negocjacji, nie ratyfikowała traktatu akcesyjnego z uwagi na negatywny wynik referendum). Wielka Brytania nie znalazła się wśród członków-założycieli Wspólnot (1957 r.) m.in. z powodu przywiązania do modelu luźnej integracji (ograniczonej do współpracy gospodarczej) oraz chęci utrzymania specjalnych stosunków z krajami Wspólnoty Brytyjskiej. Charakterystyczną cechą pierwszego rozszerzenia Wspólnot było uzależnienie całego procesu od sytuacji jednego państwa: Wielkiej Brytanii. Wynikało to m.in. z faktu, że był to najludniejszy i najsilniejszy gospodarczo kandydat, a także z charakteru związków tego kraju z pozostałymi kandydatami. Tak dla Irlandii, jak i Danii (Norwegii dotyczyło to w mniejszym stopniu), Wielka Brytania była najważniejszym partnerem handlowym, nieporównywalnym z żadnym z krajów członkowskich Wspólnot Europejskich. Dla Irlandii eksport do Wielkiej Brytanii stanowił w 1970 r. aż 66% ogółu eksportu. Ważne było także duże zróżnicowanie kandydatów pod względem poziomu rozwoju gospodarczego. Przykładowo wskaźnik PKB per capita w 1974 r. wynosił w Danii 7345 USD na mieszkańca, w Norwegii 6954 USD, w Wielkiej Brytanii. H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 69. . ZN_701.indb 25. 1/30/08 1:15:18 PM.

(2) Wojciech Bąba. 26. 4221 USD, natomiast w Irlandii tylko 2445 USD na mieszkańca. W momencie akcesji do Wspólnot wskaźnik PKB per capita w Irlandii kształtował się na poziomie 58,7% średniej dla WE-6). Drugie rozszerzenie Wspólnot Europejskich miało miejsce 1 stycznia 1981 r., kiedy to do Wspólnot przystąpiła Grecja. Rozszerzenie to najlepiej charakteryzują dwie kwestie. Po pierwsze, dominacja politycznych przesłanek członkostwa. Dla krajów Wspólnot przyjęcie Grecji do swego grona miało być formą „nagrody” za przemiany demokratyczne w tym kraju oraz sposobem na zwiększenie wpływów gospodarczych i politycznych Wspólnot w basenie Morza Śródziemnego, dla Grecji – gwarancją stabilności i zabezpieczeniem przed ryzykiem kolejnych przewrotów. Drugą ważną kwestią było niewielkie (i malejące z upływem czasu) poparcie dla greckiego członkostwa tak we Wspólnotach, jak i w samej Grecji. Trzecie rozszerzenie Wspólnot nastąpiło w odmiennych niż poprzednie rozszerzenia warunkach. Spowodowane było to podpisaniem w lutym 1986 r. przez kraje WE Jednolitego aktu europejskiego (Single European Act), zakładającego utworzenie do 1993 r. jednolitego rynku wewnętrznego. Hiszpania i Portugalia, przystępując do Wspólnot 1 stycznia 1986 r., były już, dzięki długim negocjacjom, w dużym stopniu przygotowane do tworzenia i przyszłego uczestnictwa w jednolitym rynku. W przypadku trzeciego rozszerzenia, podobnie jak w przypadku poprzedniego, o rozpoczęciu negocjacji z kandydatami zadecydowały kwestie polityczne – perspektywa powiększenia obszaru stabilnej demokracji na kontynencie i wzrostu znaczenia Wspólnot w Europie Południowej. Charakterystyczna dla tego rozszerzenia okazała się także długość trwania negocjacji, prawie 10 lat. Negocjacje były wielokrotnie spowalnianie, tak zastrzeżeniami krajów Wspólnot (uzależnianie rozszerzenia od przeprowadzenia reform instytucjonalnych czy wprowadzenia zmian we Wspólnej Polityce Rolnej), jak i krajów kandydackich (twarde stanowisko negocjacyjne Hiszpanii). Pierwszym po upadku muru berlińskiego ważnym wydarzeniem, które zmieniło strukturę Wspólnot Europejskich, było zjednoczenie Niemiec, określane czasem mianem „cichego rozszerzenia” Wspólnot. Określenie to wynika z charakteru zjednoczenia, które polegało na powiększeniu z dniem 3 października 1990 r. terytorium RFN o 6 nowych landów, czyli faktycznym włączeniu NRD do RFN. Charakter zjednoczenia przesądził także o stosunku Wspólnot Statistical Yearbook 1986, Department of International Affairs, Statistical Office, UN, New York 1986.. �� H. Tendera-Właszczuk, op. cit., s. 69.. . E. Kończyk, Droga Irlandii, Grecji, Hiszpanii i Portugalii do UE, „Wspólnoty Europejskie” 1992, nr 12. . ZN_701.indb 26. 1/30/08 1:15:18 PM.

(3) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 27. Europejskich do tego procesu. Wspólnoty uznały, że wszystkie umowy zawarte przez Republikę Federalną Niemiec nie odnosiły się do ściśle określonego jej terenu, będą więc obowiązywały także w stosunku do powiększonego terytorium RFN. Nie było więc potrzeby zmieniania traktatów Wspólnotowych, definiujących obszar wspólnotowy, nie stosowano procedur przystępowania do Wspólnot nowych państw członkowskich, nie była konieczna zgoda pozostałych krajów członkowskich na „rozszerzenie” ani formalne negocjacje między Wspólnotami i NRD (zmieniono jednak pewne akty prawa wspólnotowego, np. dotyczące podziału głosów w instytucjach). Tabela 1. PKB w 1995 r. w krajach Unii Europejskiej Kraje Austria Belgia Dania Finlandia Francja. Holandia. Luksemburg Niemcy Szwecja Wielka Brytania. Wartość PKB (mld ECU). Udział w PKB UE-15 (%). 179,8. 2,8. 133,9. 2,1. 205,8 95,9. 1 184,4 303,4. 12,8. 1 850,5 174,7. 840,7. 3,2 1,5. 22 678. 130,8. 13,0. 14 347. 82,7. 0,2 2,7. 1,3. 20 385 32 110. 19 852 14 558. 0,7. 12 763. 426,1. 6,6. 10 871. 6 452,8. 100,0. 17 342. 78,9. 148,5. 28,7. 85,5. UE-15. 25 759. 112,9. 4,7. Grecja. Portugalia. 116,4. 128,0. 19 577. 18,4. 12,9. Hiszpania. 20 177. 22 190. 108,5. 834,2 45,9. PKB na jednego mieszkańca UE-15=100. 18 813. Włochy Irlandia. Wartość PKB na jednego mieszkańca. 1,2. 117,6. 185,2. 114,5 83,9 73,6. 8 140. 46,9. 7 970. 46,0. 62,7. 100,0. Źródło: H. Tendera-Właszczuk, op. cit., s. 97.. Czwarte rozszerzenie Wspólnot nastąpiło 1 stycznia 1995 r., kiedy to Wspólnoty powiększyły się o Austrię, Finlandię i Szwecję (Norwegia ponownie nie ratyfikowała traktatu akcesyjnego, mimo zakończonych negocjacji). Warunki rozszerzenia określiły dwa zasadnicze wydarzenia: podpisanie Traktatu z Maastricht (1992 r.), przewidującego budowę Unii Europejskiej, oraz stworzenie Europejskie. ZN_701.indb 27. �� H. Tendera-Właszczuk, op. cit., s. 86.. 1/30/08 1:15:18 PM.

(4) Wojciech Bąba. 28. go Obszaru Gospodarczego (1994 r.), porozumienia krajów tworzących Wspólnoty Europejskie oraz Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA). Czwarte rozszerzenie Wspólnot Europejskich najpełniej charakteryzowały dwie kwestie. Po pierwsze, praktyczne pominięcie w negocjacjach akcesyjnych wszystkich zagadnień związanych z jednolitym rynkiem – były one negocjowane przy tworzeniu EOG (członkostwo w EOG doprowadziło do przyjęcia przez biorące w nim udział kraje EFTA około 60% prawa wspólnotowego). Stąd też negocjacje były zdominowane przez problemy nie uregulowane w tej umowie, tzn. wspólną politykę rolną, szczegółowe kwestie ochrony środowiska oraz sprawy tzw. II i III filaru UE. Drugim ważnym aspektem tej akcesji był zbliżony i zarazem wysoki poziom rozwoju państw kandydackich. Wszystkie te kraje należały do najbogatszych tak w Europie, jak i na świecie, z PKB per capita powyżej średniej unijnej (tabela 1). Istniało więc zagrożenie, że wszystkie staną się w przyszłości płatnikami netto do unijnego budżetu, co wobec niewielkiego potencjału demograficznego ich społeczeństw było ważnym argumentem dla przeciwników integracji. 2. Wschodnie rozszerzenie Unii Europejskiej Praktycznie wszystkie kraje regionu Europy Środkowowschodniej nawiązały stosunki umowne ze Wspólnotami Europejskimi jeszcze na przełomie lat 80. i 90. W okresie tym nastąpiła bardzo szybka reorientacja strumieni wymiany handlowej w regionie (tabela 2): szybko spadały obroty w ramach RWPG, natomiast błyskawicznie rosła wymiana z krajami Europy Zachodniej, zwłaszcza import dóbr konsumpcyjnych, co związane było z otwarciem granic przez kraje postkomunistyczne oraz ogromnym zapotrzebowaniem na dobra konsumpcyjne ze strony społeczeństw tych krajów. Uregulowaniu tych obrotów służyły początkowo układy o handlu, współpracy handlowej i gospodarczej, podpisywane przez Wspólnoty z krajami EŚW (np. umowa między Polską a WE z 16 września 1989 r.), zawierające m.in. KNU dla obu stron oraz zobowiązanie stopniowej redukcji barier handlowych. Uznając przytoczone umowy za niewystarczające, kraje EŚW zaczęły dążyć do zacieśnienia stosunków ze Wspólnotami Europejskimi w drodze podpisania umów stowarzyszeniowych. Dążenia te udało się zrealizować Polsce, Węgrom i Czechosłowacji jako pierwszym trzem krajom regionu, z którymi w grudniu 1991 r. Wspólnoty podpisały tzw. układy europejskie. Umowy te przewidywały m.in. utworzenie strefy wolnego artykułami przemysłowymi w wyniku asymetrycznych redukcji stawek celnych, ograniczoną liberalizację obrotów towarami rolnymi, ułatwienia w przepływie siły roboczej, świadczeniu usług i zakładaniu . nr 6.. ZN_701.indb 28. T. Ciszak, C. Herma, R. Hykawy, Rozszerzenie UE o kraje EFTA, „Biuletyn Analiz UKIE”,. 1/30/08 1:15:19 PM.

(5) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 29. przedsiębiorstw oraz ustalenia dotyczące ochrony wolnej konkurencji i praw własności intelektualnej. Nowością w stosunku do umów stowarzyszeniowych, które Wspólnoty podpisywały wcześniej z innymi krajami (Turcja czy Malta) było poszerzenie ich treści o kwestie współpracy politycznej na różnych szczeblach. Wbrew oczekiwaniom krajów stowarzyszonych w Układach nie zapisano gwarancji przyszłego członkostwa tych krajów we Wspólnotach, a jedynie deklaracje, że pełne członkostwo jest „ostatecznym celem” krajów stowarzyszonych. Tabela 2. Udział obrotów z krajami UE w obrotach handlowych krajów kandydackich (%) Kraj Bułgaria. Eksport do UE-15. Eksport do UE-25. 46,4. 49,7. –. –. 65,9. 68,3. 78,9. Litwa. 38,0. 48,3. 47,5. 67,6. 69,4. Łotwa. Polska Rumunia Słowacja. Słowenia. Węgry. Import z UE-25. 1994 1998 2002 1994 1998 2002 1994 1998 2002 1994 1998 2002. Rep. Czeska 54,2 Estonia. Import z UE-15. 47,9. 29,9. 55,1. 39,3. 56,5. 48,2. 64,7. 65,6. 65,5. 68,4 35,0 63,7. 57,2. –. 55,1. –. 84,8. 84,3. 55,7. 70,5. 72,6. 59,3. 70,4. 71,8. 67,5. 71,9. 75,1. 71,6. 78,6. 64,0. 64,3. 33,5 61,1. 88,1. 69,9 87,2. 44,4. 80,7. 53,6 81,8. 50,2. 32,0. 67,3. 60,6. – 74,5. 67,7. 72,1. 72,1. 55,9. – 57,7. 64,5. 50,1. 77,0. 45,0. 55,6. 60,4. 74,7. 50,8. 77,7. 81,8. 63,5 40,7 47,7. 69,2. 49,6. –. 76,5. 70,4. 43,4. 66,8. 55,6. 61,0. 68,8. 70,6. 68,5. 50,4. 50,3. 67,7. 74,5. 72,4. 63,9. 56,3. 69,8. 63,7. 60,1 55,2 57,7. 69,4. 53,6. 52,9. 58,5 67,9. – 53,5. 66,4 74,3. 52,0. 66,6. 75,6. 76,2. 68,2. 63,1. 77,2 67,4. 76,3. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Task Force Enlargement: Statistical Annex, Parliamentary Documentation Centre, European Parliament, December 2002, June 2004.. Możliwość przystąpienia państw Europy Środkowowschodniej do Unii Europejskiej stworzona została dopiero decyzją Rady Europejskiej, podjętą na szczycie w Kopenhadze w dniach 21–22 czerwca 1993 r. Rada ustaliła także grupę kryteriów politycznych i ekonomicznych, nazwanych od miejsca ich ogłoszenia kryteriami kopenhaskimi, które od tego momentu musi spełnić każdy kraj, chcący zostać członkiem Unii Europejskiej. Kryteria te przedstawiają się następująco: – osiągnięcie przez kraj kandydujący stabilności instytucji gwarantujących demokrację, rządy prawa, przestrzeganie praw człowieka oraz poszanowanie i ochronę mniejszości, – funkcjonowanie gospodarki rynkowej, Negocjacje członkowskie. Polska na drodze do Unii Europejskiej, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2000, s. 10. . ZN_701.indb 29. Ibidem, s. 10.. 1/30/08 1:15:19 PM.

(6) Wojciech Bąba. 30. – istnienie potencjału mogącego sprostać konkurencji i siłom rynkowym Unii, – zdolność do przyjęcia obowiązków wynikających z członkostwa, włączając wypełnianie w przyszłości celów Unii Politycznej, Gospodarczej i Walutowej, – kryterium niezależne – przyjęcie państwa nie zahamuje integracji europejskiej. Kolejnym ważnym krokiem na drodze do rozszerzenia było podpisanie podczas szczytu Rady Europejskiej 16–17 czerwca 1997 r. Traktatu amsterdamskiego oraz przedstawienie przez Komisję w lipcu 1997 r. tzw. Agendy 2000, będącej projektem kompleksowej reformy instytucji, procedur i głównych dziedzin polityki UE. „Agenda 2000” zawierała także „Opinie Komisji o wnioskach aplikacyjnych kandydatów” (tzw. avis), które miały być podstawą decyzji o rozpoczęciu bądź też nierozpoczynaniu negocjacji akcesyjnych z danym krajem. 30 marca 1998 r. rozpoczął się proces kolejnego rozszerzenia Unii, obejmującego łącznie 12 państw: Bułgarię, Cypr, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Maltę (dołączyła później), Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię i Węgry. W pierwszej kolejności negocjacje rozpoczęto z tymi krajami, które Komisja pozytywnie oceniła w avis (kraje w największym stopniu spełniające kryteria kopenhaskie lub też mające największe szanse ich spełnienia w krótkim i średnim terminie). Były to: Cypr, Czechy, Estonia, Polska, Słowenia i Węgry (tzw. Grupa Luksemburska. Pozostałe kraje (tzw. Grupa Helsińska) dołączyły w grudniu 1999 r. Już na wczesnym etapie rozszerzenia jego przeciwnicy zwracali uwagę na liczne kwestie, przemawiające przeciwko temu procesowi. Najważniejsze z nich to10: – konieczność zreformowania unijnych instytucji przed przyjęciem nowych członków, z uwagi na nieefektywną strukturę instytucjonalno-decyzyjną Unii, – wysoki koszt rozszerzenia, wynikający z dystansu w poziomie rozwoju między krajami członkowskimi Unii a kandydatami do członkostwa, – możliwość pogorszenia się sytuacji słabo rozwiniętych regionów UE-15 po rozszerzeniu, ze względu na utratę przez te regiony prawa do otrzymywania pomocy z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, – prawdopodobieństwo niekontrolowanego napływu siły roboczej z nowych krajów członkowskich, – nieszczelność granic krajów kandydackich, – niedojrzałość systemów politycznych krajów kandydackich (tabela 3).. . Negocjacje członkowskie…, s. 12.. E. Kawecka-Wyrzykowska, Ekonomiczne i pozaekonomiczne motywy członkostwa Polski w UE, „Wspólnoty Europejskie” 1996, nr 9. 10. ZN_701.indb 30. 1/30/08 1:15:20 PM.

(7) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 31. Tabela 3. Wysokość wskaźnika percepcji korupcji (CPI)* w krajach Unii i kandydackich w 2003 r. Kraj Finlandia. Miejsce w rankingu 1. Dania. 3. Szwecja. 6. Holandia. Luksemburg. Wielka Brytania Austria. Niemcy Belgia. Irlandia Francja. Hiszpania. Portugalia Cypr Słowenia Estonia. Włochy. 7 11 11. Ocena 9,7. 9,5 9,3. 8,9 8,7 8,7. 14. 8,0. 17. 7,6. 16 18. 23. 23. 7,7. 7,5. 6,9. 6,9. 25. 6,6. 29. 5,9. 27 33 35. 6,1. 5,5 5,3. Węgry. 40. 4,8. Grecja. 50. 4,3. Rep. Czeska. 54. 3,9. Litwa. Bułgaria Łotwa. Słowacja. Polska. Rumunia. 41. 54 57. 59. 64 83. 4,7. 3,9. 3,8 3,7. 3,6. 2,8. Skala od 10,0 (kraj całkowicie wolny od korupcji) do 0,0 (całkowicie skorumpowany). * Wskaźnik ten jest stworzony na podstawie kilkunastu sondaży (17 w 2003 r.) o ogólnoświatowym zasięgu, przeprowadzonym przez 13 różnych instytucji (np. BŚ, EBOR, Freedom House) na zlecenie Transparency International. Sondaże te badają postrzegane przez przedstawicieli krajowego i międzynarodowego środowiska biznesu stopnia skorumpowania danego kraju. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Transparency International – Corruption Perceptions Index 2003, www.transparency.org/cpi/index.html.. ZN_701.indb 31. 1/30/08 1:15:20 PM.

(8) Wojciech Bąba. 32. Kraje Europy Środkowowschodniej, podejmując decyzję o rozpoczęciu starań o przyjęcie w poczet członków Unii Europejskiej, kierowały się wieloma przesłankami tak ekonomicznymi, jak i pozaekonomicznymi11. Do najważniejszych motywów ekonomicznych zaliczyć można: – swobodny dostęp do rynku unijnego tak dla produktów, jak i pracowników z tych krajów, – integrację rolnictwa krajów kandydackich z rolnictwem unijnym, – pełne uczestnictwo w jednolitym rynku europejskim, – poprawę konkurencyjności towarów, – stabilizację przepisów prawnych i zasad prowadzenia polityki gospodarczej, – zwiększony napływ inwestycji zagranicznych, – dostęp do środków budżetowych Unii Europejskiej. Do najważniejszych pozaekonomicznych motywów akcesji zaliczyć można: – wzrost bezpieczeństwa i znaczenia kraju na arenie międzynarodowej, – prawo głosu przy podejmowaniu decyzji w UE, – bodziec prorozwojowy dla społeczeństw krajów kandydackich. Oprócz korzyści wynikających z członkostwa, kraje kandydujące były również świadome wiążących się z członkostwem w Unii kosztów, takich jak: – konieczność przekazania części suwerenności i uprawnień z poziomu państwa na poziom instytucji wspólnotowych (ale w zamian za prawo głosu w tych instytucjach), – potencjalne zagrożenie dla tradycyjnych wartości i tożsamości narodowej, – możliwość wzrostu bezrobocia i wystąpienia licznych bankructw przedsiębiorstw krajowych, wywołanych naciskiem konkurencyjnym firm unijnych, – konieczność odprowadzania składek do budżetu wspólnotowego. 3. Specyfika wschodniego rozszerzenia Mając w pamięci kwestie specyficzne dla poprzednich rozszerzeń oraz biorąc pod uwagę kwestie, o których była mowa powyżej (argumenty przeciwników rozszerzenia, a także korzyści i koszty członkostwa), można się pokusić o przedstawienie kwestii i zagadnień specyficznych dla wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej i przesądzających o jego wyjątkowym charakterze. Kwestie te można podzielić na trzy grupy12:. Ibidem.. 11. A. Inotai, Dlaczego rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód stanowi nową jakość? „Studia Europejskie” 1997, nr 4. 12. ZN_701.indb 32. 1/30/08 1:15:20 PM.

(9) ZN_701.indb 33. 93,0. Węgry. Malta. 5,40. 49,0. 21,80. 7,80. 2,00 48,4. 16,6. 23,3. 25,7. 202,3. 4,1. 14,6. 8,9. 68,9. 6,9. 78,2. 4,9. 4,3. 2,3. 4,2. 0,4. 0,4. 8,9. 7,5. 2,9. 4,8. 2,9. 2,0. 2003. Realny wzrost PKB (%, w stos. do 2002 r.). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Task Force Enlargement…. 110,9. 237,5. Rumunia. Bułgaria. 20,3. 38,20. 0,40. 3,46. 2,33. 10,10. 0,3. 312,7. Słowenia. Słowacja. Polska. 65,2. 64,6. Łotwa. Litwa. 45,2. Estonia. 1,36. 10,20. 78,9. 2002. 10,8. 01.01.2004. Republika Czeska. Cypr. 0,72. PKB (mld euro). Ludność (mln). 6,0. Kraj. Powierzchnia (1000 km2). 13,0. 12,5. 3,0. 4,4. 3,1. 2,8. 7,1. 4,7. 3,7. 5,4. 3,2. 4,1. 2002. rolnictwo. 49,4. 59,7. 61,8. 64,5. 66,8. 69,1. 62,4. 70,6. 65,6. 59,5. 65,3. 2002. 75,6. usługi. Struktura PKB (%). 17,7. 0,5. 5,4. 7,7. 0,7. 1,3. –1,1. 3,5. 4,7. 0,1 1,3. 4,0. 2003. Inflacja (%). Tabela 4. Podstawowe wskaźniki ekonomiczne w nowym krajach członkowskich, Bułgarii oraz Rumunii. 7,9. 13,9. 6,5. 17,1. 19,8. 8,2. 12,7. 10,5. 5,8. 7,8 10,0. 4,4. 2003. Stopa bezrobocia (%). 37,7. 10,7. 11,0. 5,0. 26,8. 2,3. 17,4. 15,1. 6,2. 4,3 6,8. 5,3. 2002. Udział rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa w zatrudnieniu (%). Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej 33. 1/30/08 1:15:21 PM.

(10) 34. Wojciech Bąba. – kwestie wynikające ze zmienionej sytuacji zewnętrznej Unii, na którą największy wpływ miały przemiany związane z rozpadem bloku sowieckiego (ZSRR i jego satelici) oraz postępy procesu globalizacji w gospodarce światowej, – kwestie wynikające z nowych warunków akcesji (sytuacji wewnątrz Unii), na które wpływ miały m.in.: strategia Unii Europejskiej wobec kandydatów, stopień dotychczasowego zaawansowania procesów integracyjnych wewnątrz Unii oraz tempo, w jakim przebiegał sam proces akcesyjny, – kwestie wynikające z charakteru krajów kandydackich, który ukształtowało kilkadziesiąt lat pozostawania w sferze wpływów radzieckich oraz rozwijania gospodarki na podstawie systemu centralnego planowania, co spowodowało powstanie różnic między krajami członkowskimi Unii i kandydackimi w skali nie notowanej w wypadku wcześniejszych rozszerzeń (tabela 4).. Zmieniona sytuacja zewnętrzna 1. Pierwsze rozszerzenie, wynikające bezpośrednio z upadku zimnowojennego porządku w Europie – wszystkie kraje, które wchodziły do Wspólnot Europejskich wcześniej, można zaliczyć do jednolitej grupy, którą charakteryzowały: demokracja, przestrzeganie praw człowieka, gospodarka rynkowa, członkostwo w organizacjach gospodarczych i bezpieczeństwa, kojarzonych z blokiem zachodnim (OECD, NATO) lub polityczna neutralność. Wschodnie rozszerzenie było pierwszym, w którym udział wzięły m.in. byłe kraje satelickie Związku Radzieckiego. Zniknął tym samym jeden z dotychczasowych celów integracji europejskiej, a mianowicie przeciwstawianie się blokowi sowieckiemu. 2. Możliwość pojawienia się nowych linii podziału w Europie – dla wschodniego rozszerzenia charakterystyczne było duże zróżnicowanie i spore rozciągnięcie w czasie: grupa krajów kandydackich stopniowo się powiększała, nie wszystkie kraje zakończyły negocjacje w tym samym terminie, nie wszystkie kraje zainteresowane członkostwem w Unii zostały zaproszone do negocjacji. Po raz pierwszy Unia stanęła wobec konieczności stworzenia długofalowej strategii działania wobec różnych grup krajów13: – kandydatów, którzy nie zakończą negocjacji w pierwszym terminie (Bułgaria, Rumunia), – krajów, które dzięki znacznemu przyspieszeniu tempa przemian, mają szanse na wejście do Unii w perspektywie krótko- lub średniookresowej (Chorwacja, Turcja),. 13 Więcej niż kolejne rozszerzenie. Unia Europejska a państwa Europy Środkowo-Wschodniej, J. Eatwell, M. Ellman, M. Karlssen, D. Mario Nuti, J. Shapiro, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999, s. 18.. ZN_701.indb 34. 1/30/08 1:15:21 PM.

(11) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 35. – krajów, które deklarują chęć wejścia do Unii, ale na razie nie podjęły faktycznych starań w tym kierunku, bądź też nie mają szans na pozytywne rozpatrzenie wniosku o rozpoczęcie negocjacji (Ukraina, Serbia i Czarnogóra), – krajów, które nie ubiegają się o członkostwo w Unii i nie zamierzają tego robić, ale mają żywotne znaczenie dla gospodarczej i politycznej przyszłości Europy (Rosja). Członkowie Unii, prowadząc negocjacje z kandydatami, musieli cały czas pamiętać o interesach szerszej grupy krajów, aby nie dopuścić do utworzenia nowej „żelaznej kurtyny” na wschodniej granicy UE. 3. Globalizacja światowej gospodarki i postępy w liberalizacji wymiany handlowej na świecie: rozszerzenie o kraje EŚW było praktycznie pierwszym, które odbyło się w warunkach znacznego zaawansowania procesów globalizacji (rewolucja naukowo-techniczna, pojawienie się e-gospodarki, liberalizacja handlu i przepływów kapitału). Stąd rozszerzenie o kraje o niższym poziomie rozwoju (a tym samym również niższych kosztach pracy) było rozpatrywane przez Unię jako sposób na zwiększenie międzynarodowej konkurencyjności, potencjału gospodarczego i wydajności. Patrząc z perspektywy krajów kandydackich, rozszerzenie nastąpiło w bardzo trudnym momencie, gdyż nie dość że przypadło na okres transformacji systemowej w tych krajach, to odbywało się w bardzo niekorzystnych warunkach (wysoce konkurencyjne rynki międzynarodowe, otwarte rynki kapitałowe, wycofywanie się państwa z wielu obszarów, likwidacja państwa opiekuńczego itd.). Warunki te były więc całkowicie odmienne od panujących w momencie tworzenia Wspólnot (uprzywilejowane stosunki handlowe z USA, ostra kontrola przepływu kapitału, aktywna rola państwa w restrukturyzacji gospodarki i wspieraniu wzrostu, liczne programy ochrony socjalnej).. Nowe warunki akcesji 1. Obligatoryjne kryteria akcesji – nigdy w wypadku wcześniejszych rozszerzeń Wspólnoty nie formułowały konkretnych kryteriów, od spełnienia których zależałoby członkostwo danego kraju we Wspólnotach. Traktat rzymski stawiał kandydatom do Wspólnot tylko dwa podstawowe warunki: musiały to być „kraje europejskie” oraz musiały posiadać „demokratyczny porządek”. Stąd wyjątkowość kryteriów kopenhaskich, które mają być w przyszłości stosowane wobec wszystkich krajów, aspirujących do członkostwa w Unii. 2. Wysoki poziom zaawansowania procesów integracyjnych w UE – pojawienie się kryteriów kopenhaskich było dowodem na to, że Unia w procesie swego rozwoju stawia kandydatom coraz wyższe wymagania. Kraje wchodzące do Wspólnot wcześniej, przyłączały się do nieco zmodyfikowanej unii celnej czy też – w późniejszym okresie – wspólnego rynku, natomiast kraje kandydackie z regionu EŚW musiały dostosować się do wymagań unii walutowej, poszerzonej o kwestie tzw. II i III filaru. Nie zapominając o charakterze tych krajów warto zaznaczyć, że. ZN_701.indb 35. 1/30/08 1:15:21 PM.

(12) Wojciech Bąba. 36. dojście do poziomu unii walutowej zajęło dotychczasowym członkom UE około 50 lat. Nowi członkowie powinni osiągnąć ten poziom za około 15 lat (tabela 5). Tabela 5. Czas potrzebny członkom UE na dojście do poziomu unii walutowej (wliczono poprzedzające członkostwo specjalne stosunki umowne oraz okresy przejściowe) Kraj. Data przystąpienia do WE. Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Włochy, RFN. Łączna liczba lat przeznaczonych na dojście do poziomu UGiW. 1958. 45. 1973. 30. 1986. 29. Irlandia, Dania, Wielka Brytania Grecja. Portugalia. Hiszpania. Finlandia, Austria, Szwecja Kraje EŚW. 1981. 42. 1986. 1995. 2004–2007(?). 32. 27. poniżej 20. Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Tendera-Właszczuk, op. cit., s. 98.. 3. Kraje, które poszerzały skład Wspólnot w przeszłości, miały za sobą długoletnią tradycję współpracy z krajami Wspólnot czy to na bazie układów stowarzyszeniowych, specjalnych umów, czy też wreszcie współtworzenia europejskiego obszaru gospodarczego. Mimo że znajdowały się one w sytuacji o wiele mniej skomplikowanej niż kandydaci z regionu EŚW, otrzymywały od Wspólnot wsparcie finansowe, a dużą część okresu adaptacyjnego przechodziły już jako członkowie Wspólnot. Od ostatnich kandydatów Unia zdawała się oczekiwać, że do członkostwa przygotują się niejako poza Unią. 4. Otwarcie gospodarek i pełne przyjęcie acquis communautaire wstępnym warunkiem akcesji – przy wszystkich wcześniejszych rozszerzeniach (poza ostatnim, o członków EFTA), kraje Wspólnot uzyskiwały dostęp do gospodarek krajów kandydackich dopiero od momentu uzyskania przez nie pełnego członkostwa14. Dostęp do własnego rynku był więc dla kandydatów jednym z ważnych atutów w negocjacjach akcesyjnych. W przypadku wschodniego rozszerzenia pełne otwarcie gospodarek krajów EŚW przewidywały już umowy stowarzyszeniowe (układy europejskie) i to bez istotnych rekompensat dla tych krajów. Bez zapewnienia gwarancji członkostwa stworzono w układach europejskich nowy system handlu artykułami przemysłowymi (strefa wolnego handlu), który V. Martinez Reyes, Reguły gry, czyli o negocjacjach akcesyjnych i łączeniu się Europy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 211. 14. ZN_701.indb 36. 1/30/08 1:15:22 PM.

(13) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 37. doprowadził w ciągu kilku lat do znacznej asymetrii w wymianie handlowej na niekorzyść państw stowarzyszonych. Jeżeli chodzi o acquis communautaire, to podczas poprzednich rozszerzeń kandydaci musieli się oczywiście dostosować do wspólnotowego systemu prawnego, ale pełne przyjęcie acquis nie było wstępnym warunkiem akcesji, jak miało to miejsce ostatnio. Acquis było o wiele mniejsze, do pełnej implementacji dochodziło po długim okresie przejściowym, kandydaci w czasie trwania tego okresu byli wspomagani finansowo przez Wspólnoty, które nie były zbyt krytyczne w ocenie poziomu implementacji. 5. Unia w przededniu reform – nigdy wcześniej rozszerzenia nie uzależniano od gotowości Wspólnot do przyjęcia nowych członków, jak to miało miejsce w wypadku ostatniego rozszerzenia (kryteria kopenhaskie). Za niezbędne przed rozszerzeniem uznano zwłaszcza zreformowanie instytucji wspólnotowych oraz zasad redystrybucji środków z budżetu wspólnotowego, ze szczególnym uwzględnieniem wspólnej polityki rolnej oraz funduszy strukturalnych i spójności. Naturalnie każda próba reform napotykała opór ze strony państw i środowisk, które czuły się zagrożone pogorszeniem swojej sytuacji15. W przypadku reformy instytucjonalnej były to zwłaszcza małe kraje, bojące się utraty głosów w instytucjach Unii oraz zniesienia prawa weta, reformę CAP utrudniały kraje czerpiące największe korzyści z jej dotychczasowych zasad (Francja), a zmiany w funduszach – ich najwięksi beneficjenci (Irlandia, Grecja, kraje Półwyspu Iberyjskiego). Jednocześnie płatnicy netto do budżetu unijnego (Niemcy, kraje skandynawskie) nie zgadzali się na zwiększenie swoich obciążeń, a nawet dążyli do ich redukcji. 6. Niepewność, co do ostatecznego kształtu Unii – w przeszłości kraje kandydackie były pewne kształtu Wspólnot, do których miały zamiar wejść. Jeżeli rozszerzenie następowało jednocześnie z pewnymi zmianami we Wspólnotach, to kraje te wiedziały w dużym stopniu, do jakich nowych warunków będą musiały się dostosować (wejście Hiszpanii i Portugalii zbliżone w czasie z wprowadzeniem Jednolitego aktu europejskiego czy ostatnia akcesja, w warunkach zmienionych wejściem w życie traktatu z Maastricht). W przypadku ostatniego rozszerzenia kandydaci nie mogli przewidzieć, jaki ostatecznie kształt przybiorą reformy przewidziane kolejno w traktatach amsterdamskim, nicejskim i konstytucyjnym. Jak, nie bez ironii, komentowano, kraje kandydackie negocjowały warunki członkostwa w Unii, jaka w czasie trwania negocjacji jeszcze nie istniała. 7. Definiowanie nowych modeli integracji europejskiej – realizacja koncepcji unii gospodarczej i walutowej sprawiła, że przed krajami Unii Europejskiej pojawił się problem, jaką drogę dalszej integracji wybrać. Dyskusja na ten temat brała pod uwagę również kwestię rozszerzenia16, co zaowocowało m.in. koncep �� V. Martinez Reyes, op. cit., s. 211.. 15 16. ZN_701.indb 37. �� E. Kawecka-Wyrzykowska, Na ile wspólna Europa? „Wspólnoty Europejskie” 1995, nr 10.. 1/30/08 1:15:22 PM.

(14) 38. Wojciech Bąba. cją „Europy różnych prędkości” (przewidującej możliwość tworzenia w Unii grup krajów, które integrowałyby się szybciej, nie biorąc pod uwagę zdania pozostałych członków), czy też „Europy a‘la carte” (zgodnie z tą koncepcją, kraje Unii mogłyby swobodnie decydować, w których dziedzinach wspólnej polityki chciałyby uczestniczyć, a w których nie). 8. Przesunięcie środka ciężkości Unii na Wschód – powoduje nie tylko wzmocnienie w Unii stanowiska krajów słabiej rozwiniętych, ale także wywołuje obawy o wzrost roli Niemiec w poszerzonej Unii oraz o zanik niemiecko-francuskiego specjalnego partnerstwa. Przy zachowaniu starego systemu podziału głosów w instytucjach unijnych, przewaga głosów w instytucjach unijnych po rozszerzeniu przesunęłaby się całkowicie w stronę biedniejszych krajów Wschodu i Południa, które mogłyby zablokować każdą decyzję „płatników netto” – bogatych krajów Zachodu i Północy (problem tzw. mniejszości blokującej).. Charakterystyka krajów kandydackich 1. Skala rozszerzenia – po raz pierwszy w swojej historii Wspólnoty negocjowały z grupą 12 krajów jednocześnie. Skutkowało to tym, że kraje UE-15 musiały ustalić wspólne stanowisko wobec dwunastu znacznie różniących się od siebie krajów kandydackich, uwzględniając w takim samym stopniu interesy każdego z nich. Podobnie kraje kandydackie musiały obserwować stanowiska wszystkich pozostałych kandydatów, by nie uzyskać w jakiejś dziedzinie ustaleń gorszych niż inny kandydat. Sama strona organizacyjna negocjacji akcesyjnych była także bardzo skomplikowana (choćby problem tłumaczenia dokumentów na język każdego z krajów uczestniczących). 2. Dystans w poziomie rozwoju gospodarczego – podczas wschodniego rozszerzenia praktycznie wszystkich kandydatów (poza Cyprem i Maltą) charakteryzował znaczny dystans do dotychczasowych członków Unii w dziedzinie rozwoju gospodarczego, co wynikało z wieloletnich zaniedbań, spowodowanych nieracjonalnym gospodarowaniem zgodnie z zasadami „realnego socjalizmu”. Żaden z nowych członków UE z regionu EŚW nie osiąga wspólnotowej średniej w dziedzinie PKB per capita. Do oceny dystansu rozwojowego między krajami Unii nie wystarczy zastosowanie wyłącznie tego wskaźnika, ale może on być pomocny w uświadomieniu sobie skali różnic (tabela 6 i 7). 3. Zróżnicowanie kandydatów – nigdy wcześniej grupa krajów kandydackich nie była tak wysoce, jak obecnie, zróżnicowana pod względem poziomu rozwoju gospodarczego, w sferze wyznawanych wartości, a także pod względem historycznych konfliktów i zaszłości. Dość wspomnieć, że w grupie negocjującej członkostwo znalazły się byłe kraje satelickie ZSRR tak o wyższym (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry), jak i niższym (Bułgaria, Rumunia) poziomie rozwoju, byłe republiki związkowe ZSRR (Litwa, Łotwa, Estonia), jeden z krajów, powstałych po upadku związkowej Jugosławii (Słowenia) oraz dwa całkowicie. ZN_701.indb 38. 1/30/08 1:15:22 PM.

(15) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 39. odmienne od powyższej grupy kraje – Cypr i Malta (charakteryzujące się rozwiniętą gospodarką rynkową, wysokim poziomem rozwoju oraz długą historią stosunków umownych ze Wspólnotami). Tabela 6. PKB na głowę mieszkańca w nowych krajach członkowskich i krajach kandydackich jako % unijnego Kraj Cypr Republika Czeska. Estonia Węgry. PKB per capita, UE-15 = 100. PKB per capita, UE-15 = 100. PKB per capita, UE-25 = 100. 81. 76. 84. 2000 r. 60. Litwa. 40. 30. 35. 33. Malta. 52. Polska. 40. Słowenia. 72. Słowacja. 48. Bułgaria. 28 23. Rumunia. 2002 r.. 62. 38 52. Łotwa. 2002 r.. 67. 44 58. 53. 38. 40. 44. 42. 46. 70. 76. 69. 75. 47. 52. 25. 27. 25. 27. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Task Force Enlargement…. Tabela 7. Wzrost ludności i PKB Wspólnot po przyjęciu nowych krajów Rok. Kraje przystępujące. 1973. z 6 do 9. 1981. 1986. 1995. 2004. z 9 do 10. Wzrost ludności Wspólnot (w %) +33,4 +3,7. Wzrost PKB Wspólnot (w %) +32,4 +2,8. z 10 do 12. +17,7. +11,6. z 15 do 25. +19,51 (2003). +4,84 (2002). z 12 do 15. +6,2. +6,2. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Więcej niż kolejne rozszerzenie…, s. 41; Task Force Enlargement…. 4. Długoletnia izolacja krajów kandydackich – wszyscy nowi członkowie UE z Europy Środkowowschodniej charakteryzują się wieloletnim oderwaniem od zachodnioeuropejskich procesów budowy demokracji i gospodarki rynkowej. W niektórych z tych krajów brakowało praktycznie jakichkolwiek tradycji demo-. ZN_701.indb 39. 1/30/08 1:15:23 PM.

(16) Wojciech Bąba. 40. kratycznych i doświadczeń w budowie społeczeństwa obywatelskiego. W czasie swojej krótkotrwałej niepodległości w okresie międzywojennym większość tych krajów była albo monarchiami, albo państwami w mniejszym lub większym stopniu autorytarnymi. W przeszłości kandydatami do Wspólnot były albo kraje tradycyjnie demokratyczne, albo już zasadniczo po przemianach demokratycznych (Grecja, Hiszpania, Portugalia)17. O ile stopień demokratyzacji tych ostatnich krajów w momencie rozpoczynania akcesji można porównać do poziomu krajów Europy Środkowowschodniej, to odróżniała je zasadniczo funkcjonująca gospodarka rynkowa, uczestnictwo w międzynarodowym podziale pracy, rynkowe instytucje, system prawny oraz społeczny system wartości. 5. Problem mniejszości narodowych – dotyczył on zarówno relacji między krajami kandydackimi (mniejszość węgierska w Rumunii i na Słowacji), jak i stosunków z krajami trzecimi (mniejszość rosyjska w krajach nadbałtyckich). W przypadku wcześniejszych rozszerzeń kwestia mniejszości narodowych nie miała tak istotnego znaczenia, jak w przypadku wschodniego rozszerzenia UE. 6. Wieloetapowość rozszerzenia – zarówno rozpoczęcie negocjacji (podział na Grupę Luksemburską i Grupę Helsińską) jak i ich zakończenie (2004 r. dla 10 kandydatów i prawdopodobnie 2007 r. dla Bułgarii i Rumunii) odbyło się w kilku etapach. Nie jest również do końca oczywista sytuacja dwóch krajów – Chorwacji (możliwe wejście do Unii razem z Bułgarią i Rumunią) oraz Turcji (prawdopodobne rozpoczęcie długoletnich negocjacji). 4. Ocena procesu akcesyjnego Podsumowując przebieg procesu akcesyjnego podczas wschodniego rozszerzenia, trudno jest nie zwrócić uwagi na liczne negatywne zjawiska, które dały znać o sobie w czasie jego trwania. Do najważniejszych z nich zaliczyć można: – nacisk ze strony UE na wdrożenie przez kandydatów acquis communautaire z dniem akcesji, mimo że żaden z krajów członkowskich UE nie posiadał i nie posiada systemu prawnego całkowicie zgodnego z acquis, – nacisk krajów członkowskich Unii i instytucji unijnych na maksymalne skrócenie czasu dostosowań w krajach kandydackich (krótkie i nieliczne okresy przejściowe), przy jednoczesnym forsowaniu własnych interesów (okresy przejściowe w obszarach swobodny przepływ osób czy rolnictwo na okres 10–15 lat)18,. 17. �� V. Martinez Reyes, op. cit., s. 211.. M. Paszyński, Formuła akcesji – potrzeba uznania równowagi interesów, „Wspólnoty Europejskie” 1998, nr 7–8. 18. ZN_701.indb 40. 1/30/08 1:15:23 PM.

(17) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 41. – pełne otwarcie rynków krajów kandydackich, które nastąpiło już w momencie podpisywania układów europejskich (praktycznie był to jeden ze wstępnych warunków członkostwa), – nacisk organów Unii Europejskiej na wdrażanie w krajach kandydackich w pierwszwj kolejności przepisów dotyczących obszarów, w których państwa Unii miały żywotne interesy (restrukturyzacja przemysłu hutniczego, uszczelnienie granic, unowocześnienie i rozbudowa sieci transportowej, ograniczenie pomocy publicznej dla przedsiębiorstw, liberalizacja przepływów kapitałowych itp.), – zamrożenie w Agendzie 2000 wpływów i wydatków Unii na poziomie 1,27% jej PKB, co sprawiło, że każde zwiększenie nakładów na rozszerzenie mogło dokonać się tylko kosztem dotychczasowych beneficjentów budżetu, – ustalenie przez stronę unijną metod negocjacji (najpierw metoda tzw. regat19, potem metoda tzw. big bangu20) praktycznie uniemożliwiających koordynację strategii i taktyki negocjacyjnej między kandydatami oraz wymuszających na nich liczne ustępstwa21, – przeniesienie przez Unię w ostatnim etapie negocjacji nacisku z przyjęcia acquis (co krajom kandydackim w znacznym stopniu się udało) na jego efektywne wdrożenie, które spowodowało, że kryteria oceny stopnia przygotowania danego kraju do członkostwa w Unii stały się wysoce arbitralne, – zagwarantowanie sobie przez kraje Unii możliwości zastosowania klauzul ochronnych wobec kraju przystępującego, który ich zdaniem nie będzie spełniał warunków członkostwa w danej dziedzinie. Nietrudno zauważyć, że kraje Europy Środkowowschodniej charakteryzowały podczas trwania negocjacji akcesyjnych ambitne aspiracje oraz roszczeniowa postawa, przy bardzo słabych argumentach oraz widocznym braku innych niż wejście do Unii Europejskiej opcji. Nie należy jednak zapominać, że mimo wszystko nigdy w przeszłości Wspólnoty nie wydały tak dużo własnych środków ani nie zaangażowały się do takiego stopnia w pomoc dla krajów kandydackich w spełnieniu kryteriów członkostwa, jak miało to miejsce w przypadku ostatniego rozszerzenia22.. Do Unii miały stopniowo wchodzić te kraje, które okazałyby się najlepiej przygotowane do członkostwa. 19. 20 Przewidywała jednoczesne rozszerzenie Unii o 10 kandydatów, w tym 8 z Europy Środkowowschodniej.. 21 M. Paszyński, „Regaty” – czy właściwa droga do członkostwa w UE? „Wspólnoty Europejskie” 2002, nr 3. 22. ZN_701.indb 41. V. Martinez Reyes, op. cit., s. 213.. 1/30/08 1:15:23 PM.

(18) 42. Wojciech Bąba. Literatura Bernatowicz G., Hiszpania a proces integracji europejskiej, „Studia Europejskie” 1999, nr 2. Brodzka-Palacz B., Gospodarka wschodniej części Niemiec po zjednoczeniu, „Ekonomista” 1995, nr 3. Ciszak T., Herma C., Hykawy R., Rozszerzenie UE o kraje EFTA, „Biuletyn Analiz UKIE”, nr 6. Inotai A., Dlaczego rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód stanowi nową jakość? „Studia Europejskie” 1997, nr 4. Kawecka-Wyrzykowska E., Ekonomiczne i pozaekonomiczne motywy członkostwa Polski w UE, „Wspólnoty Europejskie” 1996, nr 9. Kawecka-Wyrzykowska E., Na ile wspólna Europa? „Wspólnoty Europejskie” 1995, nr 10. Kończyk E., Droga Irlandii, Grecji, Hiszpanii i Portugalii do UE, „Wspólnoty Europejskie” 1992, nr 12. Martinez Reyes V., Reguły gry, czyli o negocjacjach akcesyjnych i łączeniu się Europy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000. Negocjacje członkowskie. Polska na drodze do Unii Europejskiej, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2000. Paszyński M., Formuła akcesji – potrzeba uznania równowagi interesów, „Wspólnoty Europejskie” 1998, nr 7–8. Paszyński M., „Regaty” – czy właściwa droga do członkostwa w UE? „Wspólnoty Europejskie” 2002, nr 3. Statistical Yearbook 1986, Department of International Affairs, Statistical Office, UN, New York 1986. Synowiec E., Ostatnie rozszerzenie Unii – lekcja dla Polski? „Wspólnoty Europejskie” 1996, nr 2. Task Force Enlagrement: Statistical Annex, Parliamentary Documentataion Centre, European Parliament, December 2002, June 2004. Tendera-Właszczuk H., Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych krajów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Więcej niż kolejne rozszerzenie. Unia Europejska a państwa Europy Środkowowschodniej, J. Eatwell, M. Ellman, M. Karlssen, D. Mario Nuti, J. Shapiro, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999. The Specific Characteristics of the Eastern Enlargement of the European Union This article presents the specific characteristics of the Eastern Enlargement of the European Union. The first part of the article presents the historical process of the enlargement of the European Communities by successive countries. It presents the economic and political context of each successive enlargement, arguments in favour of commencing accession negotiations advanced by the interested parties, the most crucial negotiation problems as well as issues specific to each enlargement.. ZN_701.indb 42. 1/30/08 1:15:24 PM.

(19) Specyfika wschodniego rozszerzenia Unii Europejskiej. 43. The second part of the article describes the process that led to the Eastern Enlargement of the EU. That section presents, inter alia, the most important arguments of both supporters and opponents of enlarging the EU to include Central and Eastern European countries, the economic and non-economic motives that guided these countries in striving towards EU membership, and a description of the EU membership costs these countries incurred. The third part is dedicated entirely to the specific character of the Eastern Enlargement against the background of the previous enlargements described in the first part. The article presents issues specific to this enlargement and resulting from: the Union’s altered internal situation, new accession conditions (internal situation within the Union) as well as the character of the candidate countries. The final, fourth part of the article constitutes an attempt to evaluate the accession process and the method of conducting accession negotiations during the last enlargement of the European Union, concluded on 1 May 2004.. ZN_701.indb 43. 1/30/08 1:15:24 PM.

(20)