• Nie Znaleziono Wyników

Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce i w pozostałych krajach Unii Europejskiej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce i w pozostałych krajach Unii Europejskiej"

Copied!
23
0
0

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 793. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Andrzej Adamczyk Katedra Teorii Ekonomii. Julia Gorzelany-Plesińska Studia Doktoranckie Wydziału Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych. Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce i w pozostałych krajach Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Poglądy na temat aktywnych zawodowo kobiet są spolaryzowane. Zarówno w Polsce, jak i w innych krajach trwa dyskusja nad problemem dyskryminacji kobiet. Są one bardziej zagrożone bezrobociem i pomimo wyższego poziomu wykształcenia z reguły zarabiają mniej, zajmując podobne do mężczyzn stanowiska; dużo rzadziej zajmują też wysokie stanowiska. Celem niniejszego artykułu jest analiza sytuacji na europejskim rynku pracy. W rozważaniach skoncentrowano się na polskim rynku pracy, przedstawiając go jednak na tle innych krajów unijnych. 2. Charakterystyka rynku pracy w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji kobiet 2.1. Praktyki stosowane przy zatrudnianiu. Polscy pracodawcy i pracownicy wierzą, że wolny rynek daje pracodawcy prawo do całkowitej swobody w doborze pracowników. W polskim społeczeństwie ugruntowane jest przekonanie, że pierwszeństwo na kurczącym się rynku pracy należy się mężczyznom, gdyż kobietom bezrobocie nie przynosi ujmy, a mężczyzn degraduje. Stereotyp ten wywiera duży wpływ na decyzje pracodawców..

(2) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 30. Dyskryminacja jest zjawiskiem znanym i występującym na całym świecie. Rozumie się przez nią traktowanie kogoś gorzej niż innych w tej samej sytuacji. Ludzi dyskryminuje się z różnych powodów, np. ze względu na płeć, rasę, wiek, status materialny, wyznanie czy orientację seksualną. Z nierównym traktowaniem kobiet na rynku pracy można się spotkać niezwykle często. Wymaga się od nich lepszego wykształcenia i wyższych kwalifikacji niż od mężczyzn, którzy ubiegają się o te same stanowiska. Co więcej, kwalifikacje i wykształcenie schodzą często na dalszy plan, ponieważ pracodawcy już w czasie rozmów wstępnych pytają przede wszystkim o rodzinny status kandydatki, a dopiero potem o konkretne kompetencje zawodowe. Badania przeprowadzone w ostatnich latach przez Centrum Promocji Kobiet w Warszawie1 wykazały, że kobiet nie awansuje się tak często jak mężczyzn i nie otrzymują one tej samej płacy za pracę równej wartości. Ogłoszenia o pracy zawierają często preferencje co do płci kandydata, a ograniczenia stawiane ze względu na wiek znacznie częściej dotyczą kobiet niż mężczyzn. Pracodawcy nie kryją, że wolą zatrudniać mężczyzn, ponieważ uważają ich za bardziej dyspozycyjnych. Zdarza się, że pracodawcy formułują swoją pisemną ofertę, nie zawierając w niej informacji dotyczącej płci, a w rozmowach kwalifikacyjnych swoje preferencje wyrażają wprost. Podczas rozmów kwalifikacyjnych kobiety pytane są o wiek, stan cywilny i plany na przyszłość. Zdarza się, że żąda się od nich – niezgodnie z prawem – zaświadczenia, że nie są w ciąży, lub też oświadczenia, że przez jakiś okres nie zajdą w ciążę. Pomimo licznych regulacji, które mają chronić zatrudnienie kobiet ciężarnych i wychowujących małe dziecko, często są one bezprawnie zwalniane2.   Samodzielna, nienastawiona na zysk organizacja pozarządowa zarejestrowana w 1993 r., http://www.promocjakobiet.pl, październik 2005. 1. 2   Z początkiem 2009 r. wprowadzone zostaną zmiany w zakresie uprawnień ubezpieczonych do świadczeń macierzyńskich. Wprowadzony zostanie dłuższy okres zasiłkowy dla kobiet w ciąży oraz dodatkowy zasiłek opiekuńczy. Wskutek zmian w kodeksie pracy dotyczących ustalania wymiaru urlopu macierzyńskiego zmienią się przepisy dotyczące okresu wypłaty zasiłku macierzyńskiego. Do 31 grudnia 2008 r. okres urlopu i wypłaty zasiłku macierzyńskiego zależy przede wszystkim od liczby porodów i wynosi: 18 tygodni przy pierwszym porodzie, a 20 tygodni przy drugim i kolejnym porodzie. Jeżeli przy jednym porodzie kobieta rodzi więcej niż jedno dziecko (bliźnięta, trojaczki i więcej dzieci), urlop i zasiłek macierzyński przysługują przez 28 tygodni. Od 1 stycznia 2009 r. wymiar urlopu i okres wypłaty zasiłku macierzyńskiego zależał będzie od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu i wynosi: 20 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka, 31 tygodni – gdy kobieta urodzi dwoje dzieci, 33 tygodnie – w przypadku urodzenia trojaczków, 35 tygodni – w przypadku urodzenia czwórki dzieci, 37 tygodni – jeśli kobieta urodzi pięcioro i więcej dzieci. Po nowelizacji przepisów urlop macierzyński i okres zasiłkowy będzie zatem dłuższy: o dwa tygodnie – dla tych kobiet, które urodziły dziecko po raz pierwszy i jest to jedno dziecko urodzone podczas tego porodu (do 31 grudnia 2008 r. okres ten wynosi 18 tygodni); dla pracownic, które urodziły bliźnięta albo więcej dzieci przy jednym porodzie. Nie zmieni się natomiast okres urlopu i wypłaty zasiłku macierzyńskiego dla kobiety, która po 31 grud-.

(3) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 31. 2.2. Bezrobocie kobiet. Proces transformacji gospodarczej wpływa na warunki pracy kobiet. Od 1989 r. notowano poważny spadek PKB, zatrudnienia i płacy realnej oraz istotne instytucjonalne zmiany w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Uwarunkowania te kształtują przeciętny status ekonomiczny kobiet i gospodarstw domowych oraz wpływają na decyzje prokreacyjne, matrymonialne i edukacyjne, zwłaszcza dotyczące kształcenia na poziomie wyższym. Te z kolei decyzje wpływają na strukturę zmieniającego się rynku pracy. W okresie socjalizmu konstytucje gwarantowały prawo do pracy ludności w wieku zdolności do pracy i prawo do równego wynagrodzenia za taką samą pracę dla kobiet i mężczyzn. Bezrobocie nie występowało i kobiety przez całe życie zawodowe pracowały w pełnym wymiarze czasu pracy. Sektor publiczny, a w zasadzie państwowy, dostarczał miejsc pracy bez ograniczeń. Powstaje pytanie, czy czynniki te odsunęły problem podziału według płci. Ze statystyk wynika, że udział kobiet w liczbie pracujących odpowiadał międzynarodowym standardom. W większości krajów kobiety wciąż pracują w gorzej wynagradzanych zawodach, o niższym statusie i stanowią zdecydowaną mniejszość na wysokich kierowniczych stanowiskach. Kobiety korzystają powszechnie z formalnych i nieformalnych świadczeń społecznych na rzecz rodziny i dzieci. Przykładowo w centralnej i południowo-zachodniej Europie mogą liczyć zarówno na urlop macierzyński, jak i wychowawczy, mają możliwość opieki nad dziećmi w domu przez kilka lat i gwarancję zatrudnienia po powrocie do pracy. W Związku Radzieckim i w Polsce w dużych państwowych zakładach pracy działały żłobki, przedszkola i zakłady opieki zdrowotnej. Nieformalnie kobiety często wychodziły w godzinach pracy na zakupy, ponieważ towary były trudno dostępne i trzeba było stać w długich kolejkach. Przejście do gospodarki rynkowej sprawiło, że kobiety stanęły wobec zmieniającego się rynku pracy. Należy się spodziewać, że podobnie jak w gospodarkach zachodnich wzrośnie zainteresowanie pracą w niepełnym wymiarze i w innych elastycznych formach czasu pracy. Niestandardowe zatrudnienie nie zawsze daje kobietom ekonomiczną samodzielność, ale zapewnia elastyczny czas pracy, który sprzyja godzeniu pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi. nia 2008 r. urodzi po raz kolejny, ale tylko jedno dziecko przy jednym porodzie – okres ten wynosi 20 tygodni i nie został wydłużony. Należy podkreślić, że kobietom podlegającym ubezpieczeniu chorobowemu, które nie są pracownicami, np. pracują na podstawie umowy zlecenia lub prowadzą działalność gospodarczą, nie przysługuje urlop macierzyński, ale mają prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres ustalony w kodeksie pracy (w art. 180) jako okres urlopu macierzyńskiego. Zatem przykładowo kobieta zatrudniona na podstawie umowy zlecenia podlegająca dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu, która urodzi po 31 grudnia 2008 r. jedno dziecko przy jednym porodzie, będzie otrzymywać zasiłek macierzyński przez 20 tygodni..

(4) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 32. Mniejsza pewność zatrudnienia zarówno kobiet, jak i mężczyzn spowoduje prawdopodobnie odchodzenie od modelu rodziny opartego na dominującej roli mężczyzny. Ponieważ wymagają tego od nich warunki na rynku pracy, kobiety i mężczyźni będą dzielili równo swoje obowiązki, biorąc wspólnie odpowiedzialność za dostarczanie dochodów i opiekę nad dziećmi. Ponadto przejście do gospodarki rynkowej daje możliwość – tak kobietom, jak i mężczyznom – podjęcia pracy na własny rachunek i samozatrudnienia oraz prowadzenia własnej firmy3. Zbiorowość aktywnych zawodowo tworzą pracujący i bezrobotni. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 1, poziom aktywności zawodowej kobiet jest niższy aniżeli mężczyzn. Ponad 2/3 biernych zawodowo stanowią kobiety4 . W okresie transformacji społeczno-ekonomicznej obserwowano spadek poziomu aktywności zawodowej zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Współczynnik aktywności zawodowej kobiet zmniejszył się z 52,2% w 1994 r. do 47,9% w 2004 r., natomiast w odniesieniu do mężczyzn z 67,0% do 62,7%5. Tabela 1. Współczynnik aktywności zawodowej ludności według płci w Polsce w latach 1994–2004 Lata. Mężczyźni. Kobiety. 1995. 66,5. 51,1. 1997. 65,5. 1994 1996 1998. 1999. 2000 2001. 2002 2003. 2004. 67,0. 65,9. 64,9. 64,3 64,3. 52,2. 50,6. 50,0 50,0 49,7. 49,2. 63,4. 48,8. 62,4. 47,8. 62,6 62,7. 48,0 47,9. Źródło: www.stat.gov.pl, styczeń 2006.. W ostatnim dziesięcioleciu rosła skala bezrobocia. Na tę sytuację w dużej mierze wpłynął „import bezrobocia” spowodowany dużym deficytem w obrotach   B. Kołaczek, Kobiety na rynku pracy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, „Polityka Społeczna” 2001, nr 2, s. 10. 3.   M. Kabaj, Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, IPiSS, Warszawa 2000, s. 5.. 4.   www.stat.gov.pl, styczeń 2006.. 5.

(5) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 33. towarowych. Według szacunków ekspertów, deficyt w obrotach towarowych kosztuje polską gospodarkę ok. 1 mln utraconych miejsc pracy6. Stopa bezrobocia kobiet jest wyższa niż mężczyzn (zob. tabela 2). Trudniej znaleźć pracę zwłaszcza kobietom powracającym na rynek po dłuższej przerwie w pracy oraz poszukującym pierwszej pracy. Jak wynika z danych statystycznych stopa bezrobocia w 1994 r. była o 3,8% niższa aniżeli w 2004 r. Od 1994 r. do 1998 r. wskaźnik stopy bezrobocia malał, a następnie zaczął wzrastać. Tendencja ta ponownie uległa zmianie w 2003 r. – od tego roku obserwujemy ponowne obniżanie się stopy bezrobocia. Tabela 2. Stopa bezrobocia w Polsce według płci w latach 1994–2004 na podstawie BAEL (w %) Lata. Mężczyźni. 1995. 12,1. 1994 1996. 1997 1998. 12,3 9,9 8,7. 9,3. Kobiety 15,7. 14,4. 13,4. 12,0. 12,2. 1999. 13,0. 2001. 17,3. 20,0. 18,4. 20,3. 2000 2002 2003. 2004. 14,2 19,0 16,7. 18,1 18,1. 20,6 19,5. Źródło: www.stat.gov.pl, styczeń 2006.. Sytuację na rynku pracy charakteryzuje nie tylko poziom, ale również struktura bezrobocia, którą można rozpatrywać, biorąc pod uwagę: – cechy demograficzne bezrobotnych – wiek, płeć, – kwalifikacje bezrobotnych wyrażone poziomem wykształcenia, – długość okresu pozostawania bez pracy, – staż pracy.. 6   Bierni zawodowo to osoby w wieku powyżej 15 lat, które nie wchodzą na rynek pracy i są na utrzymaniu osób zatrudnionych. Zawodowo czynni to osoby w wieku produkcyjnym, wykonujące pracę przynoszącą dochód lub poszukujący pracy; to pracownicy najemni, pracujący na własny rachunek, nieodpłatnie pomagający członkowie rodzin..

(6) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 34. Tabela 3. Udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych według wieku (w %) Wiek 24 lata i mniej. 25–34 lat. 35–44 lat 45–54 lat. 55 lat i więcej. 2000. ogółem kobiety. %. 823,5. 444,0. 53,9. 713,2. 434,6. 60,9. 461,9. 230,8. 47,5. 11,3. 656,5. 370,9. 56,4. 2002. ogółem kobiety 895,8 881,6. %. 448,2. 50,0. 489,7. 55,5. 302,7. 47,3. 49,9. 721,2. 639,3. 384,8. 23,7. 79,1. 20,4. 2004. ogółem kobiety. %. 728,2. 377,5. 51,8. 844,7. 480,5. 56,8. 53,3. 628,5. 345,7. 55,0. 681,8. 332,5. 48,7. 25,7. 116,4. 32,3. 27,7. Źródło: Rocznik statystyczny RP, s. 248.. W 2002 r. bezrobotnych było 881,6 tys. osób między 25 a 34 rokiem życia. Kobiety stanowiły 55,5% ogółu zarejestrowanych. W 2000 r. bezrobocie w tej grupie wiekowej wynosiło 713,2 tys., 60,9% ogółu zarejestrowanych osób stanowiły kobiety. Udział kobiet zmalał więc w tym okresie o 5,4%. Obecnie w tym przedziale wiekowym bezrobocie wzrasta; jego poziom zwiększył się w 2004 r. o 1,3 punktu procentowego w stosunku do 2002 r. Najmniej liczną grupę bezrobotnych stanowią kobiety, które ukończyły 55 lat i więcej, gdyż przepisy prawne stworzyły warunki do odejścia osób z określonym stażem na tzw. wcześniejsze emerytury w wyniku likwidacji stanowisk lub zakładów pracy. 2% 21%. 22%. 24%. 24 lata i mniej 25–34 lat 35–44 lat 45–54 lat 55 lat i więcej. 31%. Rys. 1. Struktura bezrobotnych kobiet według wieku w 2004 r.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2005.. Bezrobotna Polka jest coraz częściej młoda i wykształcona. Jak wynika z przedstawionych danych (por. rys. 1), najliczniejszą grupę bezrobotnych stanowią kobiety między 25 a 34 rokiem życia (31%), zaś najmniej liczną – te, które ukończyły 55 lat.

(7) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 35. i więcej (2%). W pozostałych przedziałach wiekowych bezrobocie utrzymuje się na zbliżonym poziomie (nieco ponad 20%). Taka struktura jest charakterystyczna dopiero dla ostatnich lat, wcześniej najliczniejszą grupę bezrobotnych stanowiły osoby poniżej 24 roku życia. Analizując dane zamieszczone w tabeli 4, można stwierdzić, że najwięcej bezrobotnych kobiet ma wykształcenie średnie ogólnokształcące; w 2000 r. stanowiły one 80,5%, natomiast w 2000 r. 73,5% ogółu. Drugą pod względem liczebności grupę bezrobotnych tworzą kobiety z wykształceniem policealnym oraz średnim zawodowym. Stanowiły one 67,4% ogółu bezrobotnych w 2000 r. i 62,4% w 2004 r. Kobiety z wykształceniem wyższym uplasowały się na trzeciej pozycji i stanowiły zarówno w 2000 r., jak i w 2004 r. 64,9% ogółu. Najmniejszy odsetek bezrobotnych stanowiły kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym – ogółem zarejestrowano 998,8 tys. takich osób, z czego 47,7% stanowią kobiety. W latach 2000–2004 zauważyć można ogólny spadek bezrobocia wśród kobiet. Strukturę bezrobotnych kobiet według poziomu wykształcenia w 2004 r. przedstawiono na rys. 2. Tabela 4. Udział kobiet w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych według poziomu wykształcenia (w %) Wykształcenie Wyższe. Policealne oraz średnie zawodowe. Średnie ogólnokształcące. Zasadnicze zawodowe. Gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe. 2000. ogółem kobiety. %. 69,4. 45,1. 64,9. 561,9. 378,8. 168,7. 2002. ogółem kobiety. %. 126,7. 78,9. 62,2. 67,4. 683,6. 425,7. 135,8. 80,5. 199,0. 998,8. 476,5. 903,8. 455,4. 2004. ogółem kobiety. %. 149,4. 97,0. 64,9. 62,2. 655,8. 409,5. 62,4. 150,9. 75,8. 209,4. 154,0. 73,5. 47,7 1163,6. 504,7. 43,3 1014,4. 456,6. 45,0. 50,3 1044,1. 485,6. 46,5. 451,4. 46,5. 970,6. Źródło: Rocznik statystyczny RP, s. 248.. Bezrobocie dotyka w pierwszej kolejności kobiet niewykształconych i z wykształceniem zawodowym. Stanowią one w sumie ok. 58% ogółu bezrobotnych kobiet. Kolejna grupa obejmuje bezrobotne mające wykształcenie policealne oraz średnie techniczne i zawodowe (26%). Najmniej bezrobotnych kobiet ma wykształcenie wyższe. Złożoność problemów związanych z bezrobociem w naszym kraju odzwierciedla struktura bezrobocia według czasu pozostawania bez pracy, którą przedstawiono w tabeli 5..

(8) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 36. 6% 29%. Wyższe Policealne oraz średnie techniczne i zawodowe. 26%. Średnie ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe. Podstawowe i bez wykształcenia. 10%. 29%. Rys. 2. Struktura bezrobotnych kobiet według poziomu wykształcenia w 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny RP.. Tabela 5. Udział kobiet w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy (w %) Czas pozostawania bez pracy. 2000 ogółem kobiety. 3 miesiące i mniej. 593,8. 6–12 miesięcy. 484,0. Powyżej 24 miesięcy. 3–6 miesięcy. 12–24 miesięcy. 2002. 243,1. 417,6. 224,2. 598,2. 609,0. % 40,9. ogółem kobiety 242,9. 40,6. 553,6. 255,0. 46,0. 632,5. 63,8. 420,2. 332,9. 55,6. 655,4. 444,3. 72,9. 990,5. 51,0. %. 597,3. 53,6. 247,1. 2004. 203,6 311,8. ogółem kobiety 601,6. 255,8. 42,5. 48,4. 366,8. 47,6. 510,1. 256,5. 50,3. 1055,2. 644,7. 61,0. 465,9. 186,0. %. 225,5. 50,7. 48,4. Źródło: Rocznik statystyczny RP, s. 248.. Najliczniejszą grupę bezrobotnych kobiet w 2000 r. (aż 72,9%) tworzyły kobiety pozostające bez pracy powyżej 24 miesięcy; następnie kobiety pozostające bez pracy 12–24 miesięcy (55,6%), 3–6 miesięcy (53,6%) i 6–12 miesięcy (51,0%). Najmniej było pań pozostających bez pracy krócej niż 3 miesiące, stanowiły one blisko 41% ogółu bezrobotnych. W 2002 r. nastąpił spadek udziału procentowego kobiet w ogólnej liczbie zarejestrowanych według czasu pozostawania bez pracy. W 2004 r. kobiety stanowiły 42,5% ogółu bezrobotnych pozostających bez pracy 3 miesiące i mniej oraz prawie 57% ogółu osób pozostających bez pracy 3–6 miesięcy. Kobiety stanowiły 48,4% ogółu bezrobotnych pozostających bez pracy 6–12 miesięcy i nieco ponad 50% pozostających bez pracy 12–24 miesięcy. Najwyższy odsetek kobiet bezrobotnych, bo aż 61,0, pojawia się w grupie pozostających bez pracy dłużej niż 24 miesiące..

(9) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 37. Udział kobiet w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy w latach 2000–2004 kształtował się następująco: – nieznacznie wzrósł odsetek bezrobotnych kobiet pozostających bez pracy: do 3 miesięcy – z 40,9 do 42,5; 3–6 miesięcy – z 53,6 do 50,7; 6–12 miesięcy – z 51,0 do 48,4; – zmniejszył się odsetek bezrobotnych kobiet pozostających bez pracy: 12–24 miesięcy o 5,3 punktu procentowego (z 55,6 do 50,3); powyżej 24 miesięcy o 11,9 punktu procentowego (z 72,9 do 61,0). W 2004 r. najliczniejszą grupę bezrobotnych kobiet (42%) stanowiły panie pozostające bez pracy dłużej niż 24 miesiące (rys. 3). Kobiety niemające zatrudnienia 12–24 miesięcy i krócej niż 3 miesiące stanowiły 16% ogółu bezrobotnych; pozostające bez pracy 6–12 miesięcy stanowiły 14%. Najmniej liczną grupę tworzyły kobiety pozostające bez pracy 3–6 miesięcy (12%). 16%. 3 miesiące i mniej. 12%. 42%. 3–6 miesięcy. 6–12 miesięcy. 12–24 miesięcy. Powyżej 24 miesięcy. 14% 16%. Rys. 3. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych kobiet według czasu pozostawania bez pracy w 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny RP.. Dane na temat struktury bezrobocia według stażu pracy prezentuje tabela 6. W każdym z badanych okresów największą liczbę bezrobotnych stanowią osoby bez stażu pracy. Najmniej bezrobotnych zarejestrowano w grupie osób ze stażem pracy 20 lat. Tabela 6. Udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych według stażu pracy (w %) Staż pracy Bez stażu. Poniżej jednego roku. 2000. ogółem kobiety. %. 643,3. 387,0. 60,1. 470,3. 272,6. 57,9. 2002. ogółem kobiety. %. 767,3. 430,1. 56,0. 508,5. 281,5. 55,3. 2004. ogółem kobiety. %. 708,2. 408,2. 57,6. 438,4. 245,8. 56,0.

(10) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 38. cd. tabeli 6 Staż pracy 1–5 lat. 5–10 lat. 10–20 lat. 20–30 lat. Powyżej 30 lat. 2000. ogółem kobiety. %. 493,3. 258,3. 52,3. 465,3. 265,5. 18,0. 1,4. 345,3 267,1. 191,2. 115,6. 2002. ogółem kobiety. %. 596,0. 289,0. 48,4. 57,0. 536,2. 285,5. 7,7. 32,8. 3,6. 55,3 43,0. 426,1. 350,1. 215,7. 140,4. 2004. ogółem kobiety 568,7. 284,5. 53,2. 495,5. 268,5. 10,9. 41,0. 5,9. 50,6. 40,1. 411,8. 336,0. %. 50,0. 216,3. 52,5. 139,3. 41,4. 54,1. 14,3. Źródło: Rocznik statystyczny RP, s. 248.. Udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych według stażu pracy w danej grupie w latach 2000–2004 kształtował się następująco (zob. tabela 6): – nieznacznie zmniejszył się odsetek bezrobotnych kobiet: bez stażu pracy – z 60,1 do 57,6; ze stażem do jednego roku – z 57,9 do 56,0; – zmniejszył się odsetek kobiet pozostających bez pracy ze stażem: 1–5 lat – z 52,3 do 50,0; 5–10 lat – z 55,3 do 52,5; ze stażem 10–20 lat – z 57,0 do 54,1; 20–30 lat – z 43,0 do 41,4; – wzrósł odsetek bezrobotnych kobiet ze stażem powyżej 30 lat – z 7,7 do 14,3. Na rys. 4 przedstawiona została struktura zarejestrowanych bezrobotnych kobiet według stażu pracy w 2004 r. Największą grupę bezrobotnych tworzą osoby bez stażu pracy (26%). Niezatrudnione ze stażem 1–5 lat stanowią 18%, ze stażem 10–20 lat i do jednego roku – 16%, a ze stażem 5–10 lat – 14%. 9%. 0% 26%. 17%. 14%. 16%. Bez stażu pracy 1 rok i mniej 1–5 lat 5–10 lat 10–20 lat 20–30 lat Powyżej 30 lat. 18%. Rys. 4. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych kobiet według stażu pracy w 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny RP.. M. Socha i U. Sztanderska jako główne przyczyny wysokiej stopy bezrobocia wśród polskich kobiet wymieniają dużą częstotliwość odpływów kobiet poza.

(11) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 39. grupę aktywną zawodowo oraz dyskryminację, która spotyka je ze strony pracodawców, obawiających się utraty nakładów ponoszonych w związku z zatrudnieniem i szkoleniem kobiet. Zwracają też uwagę na duży udział kobiet, które powracają na rynek pracy po przerwie, w bezrobociu długookresowym7. Dezaktywizacja kobiet w Polsce rozpoczęła się wraz z przekształceniem gospodarki centralnie zarządzanej w gospodarkę rynkową. Spadek wskaźników aktywności ekonomicznej kobiet był spowodowany wieloma czynnikami. A. Kurzynowski wymienia m.in. wydłużanie się okresu kształcenia, przerwy w zatrudnieniu z powodu urlopów wychowawczych, wcześniejsze emerytury i renty inwalidzkie8. W okresie gospodarki centralnie zarządzanej rozwiązania w zakresie polityki rodzinnej, takie jak oferowanie pomocy w wypełnianiu zadań opiekuńczo-wychowawczych przez publiczne instytucje usług społecznych (żłobki, przedszkola, szkoły oraz instytucje organizujące czas wolny dla dzieci i młodzieży), przyczyniały się do aktywizacji zawodowej kobiet. Obecnie mamy do czynienia z decentralizacją uprawnień państwa, jeśli chodzi o organizację i finansowanie placówek opiekuńczo-wychowawczych – zadania te przekazano samorządom terytorialnym, co wpłynęło na redukcję liczby placówek opiekuńczo-wychowawczych, w szczególności dla małych dzieci9. 2.3. Aspiracje zawodowe. W badaniach przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej w Warszawie zapytano Polki m.in. o najlepszy sposób godzenia życia rodzinnego i zawodowego. Z sondaży wynika, że 54% ankietowanych stwierdziło, że przedstawiciele obojga płci powinni tyle samo czasu poświęcać zarówno na zajmowanie się domem i dziećmi, jak i na pracę zawodową, 30% natomiast, że pracować powinien tylko mąż, który powinien zarabiać wystarczająco dużo, by zaspokoić potrzeby rodziny – żona powinna zajmować się prowadzeniem domu, wychowywaniem dzieci i organizacją życia towarzyskiego rodziny. Ok. 15% badanych było zdania, że oboje powinni pracować zawodowo, z zastrzeżeniem, że gdy mąż poświęca więcej czasu na pracę zawodową, na żonę spada odpowiedzialność za dom i dzieci. Pytane o zmiany w stylu pracy Polki odpowiadają, że wraz z rozwojem gospodarki wolnorynkowej praca zawodowa coraz częściej wymaga większego zaanga7   M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2000, s. 306. 8   A. Kurzynowski, Aktywność zawodowa kobiet a rodzina, Raport IPiSS, z. 7, Warszawa 1995, s. 41, 48–49..   B. Balcerzak-Paradowska, Publiczne instytucje usług społecznych a rodzina, Raport IPiSS, z. 13, Warszawa 1997, s. 59–60. 9.

(12) 40. Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. żowania, nakładu sił i dyspozycyjności. Ok. 18% stwierdziło, że zmiany w stylu i atmosferze pracy dokonują się kosztem ich życia rodzinnego, zaś ponad 1/4 wyrażała przekonanie, że zyski i straty równoważą się. Tę ostatnią opinię wyrażały przede wszystkim kobiety z wykształceniem wyższym, w stanie wolnym, w wieku 24–34 lat oraz przedstawicielki kadry kierowniczej i wykwalifikowane specjalistki. Większość Polek jest zdania, że bilans zysków i strat związanych z pracą zawodową jest zrównoważony. Studentki, kobiety do 24 roku życia, rozwódki, rolniczki, niezdolne do pracy rencistki i kobiety o liberalnych poglądach politycznych odpowiedziały w większości, że są w stanie łączyć pracę zawodową z życiem rodzinnym. Kobiety powyżej 50 roku życia wskazują przede wszystkim na straty wynikające z aktywności zawodowej kobiet i jej zdecydowanie negatywny wpływ na funkcjonowanie rodziny. Kobiety aktywne zawodowo stwierdziły, że grozi im większe niż mężczyznom ryzyko utraty posady, głównie z powodu łączenia obowiązków domowych i zawodowych. Od 1994 r. zaczęło wzrastać poczucie bezpieczeństwa kobiet na rynku pracy; 60% ankietowanych nie obawia się utraty pracy, dotyczy to szczególnie kobiet powyżej 45 roku życia, prowadzących własną działalność gospodarczą. Zagrożenie związane z możliwością utraty pracy odczuwa jednak wciąż 30% Polek; są to przeważnie kobiety niewykształcone. Badania wykazały także, że 1/4 aktywnych zawodowo kobiet sprawuje funkcje kierownicze i w większości są one pewne swojej pozycji zawodowej. Na pytanie, czy przyjęłyby propozycję objęcia stanowiska kierowniczego, kobiety niepełniące funkcji kierowniczych w 28% odpowiedziały twierdząco, a w 59% – przecząco. Jako główne powody odrzucenia takiej propozycji podawały: brak odpowiednich kwalifikacji i zdolności, lęk przed odpowiedzialnością, niechęć do kierowania ludźmi, brak czasu na odpowiednie pełnienie funkcji ze względu na obciążenie obowiązkami domowymi, obawę przed pogorszeniem się – w związku z awansem – stosunków w pracy oraz przekonanie, że kierowanie ludźmi nie jest zajęciem dla kobiet. Kobiety deklarujące gotowość objęcia kierowniczego stanowiska jako motywy wymieniały: wyższe zarobki, wiarę we własne umiejętności, brak obaw przed odpowiedzialnością, predyspozycje do kierowania ludźmi, wystarczające doświadczenie, umiejętność współżycia z ludźmi, brak obciążenia obowiązkami domowymi oraz przekonanie, że kobiety powinny domagać się stanowisk kierowniczych, zdecydowanie częściej przypadających mężczyznom. Autorzy raportu CBOS stwierdzają w podsumowaniu, że coraz więcej kobiet modyfikuje swoje życie rodzinne ze względu na własną aktywność zawodową i ma silniejsze poczucie bezpieczeństwa tak w życiu prywatnym, jak i na rynku.

(13) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 41. pracy. Najbardziej znaczącą zmianą jest jednak mniejszy szacunek dla tradycyjnej roli kobiety, związanej z prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci. W coraz większym stopniu źródłem nobilitacji społecznej kobiet jest – w ich własnym odczuciu – aktywność zawodowa. Najwyraźniej kobiety stają się bardziej samodzielne i nie godzą się na odgrywanie dotychczasowej roli w rodzinie i społeczeństwie. Zmienia się również tradycyjny model męskości i kobiecości: zarówno kobiety, jak i mężczyźni są bardziej elastyczni, wchodząc w swoje społeczne role10. 3. Sytuacja kobiet na unijnym rynku pracy 3.1. Uwagi wstępne. Sytuacja zawodowa kobiet w poszczególnych krajach jest zróżnicowana. W wielu z nich występują jednak takie negatywne zjawiska, jak: segregacja zawodowa kobiet (niektóre zawody są uznawane za właściwe tylko dla mężczyzn), mniejszy prestiż zawodów wykonywanych przez kobiety, zatrudnianie kobiet w mniej atrakcyjnych dziedzinach gospodarki, niższe wynagrodzenie, wolniejszy awans oraz mniejszy udział kobiet w zarządzaniu. Zwraca się również uwagę na trudniejszą sytuację bezrobotnych kobiet11 . Europejska Wspólnota Gospodarcza od swego powstania w 1957 r. podejmowała wiele działań z zakresu polityki społecznej. Zmierzały one w dwóch kierunkach. Po pierwsze, starano się ugruntować regulacje ekonomiczne za pomocą odpowiednich instrumentów polityki społecznej, by nie dopuszczać do dyskryminacji kobiet na wspólnym rynku. Po drugie, podejmowano działania w celu złagodzenia skutków kryzysu strukturalnego na rynku pracy, które dotknęły kobiety12. W Europie wiele się mówi o równości traktowania i równości szans. Określenia te występują często w prawie międzynarodowym i europejskim. Odpowiedź na pytanie, co one oznaczają, nie jest łatwa, ponieważ nie ma jednoznacznych definicji. Można jednak przyjąć, że równe traktowanie obejmuje swobodę umów, działania i zbiorowe prawa i dotyczy jednakowego traktowania kobiet i mężczyzn, które wiąże się z indywidualnym, podmiotowym prawem każdej osoby do tego, by była na równi z innymi traktowana w pracy. Równość szans jest natomiast pojęciem   E. Kryńska, Opinie o przyczynach bezrobocia, Komunikat z badań CBOS, Warszawa 1998,. 10. s. 4.. 11   J. Bakonyi, Rynek pracy Unii Europejskiej w rozszerzonym składzie, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 1995, s. 205..   H. Jahns, Pozycja kobiety na europejskim rynku pracy, „Wspólnoty Europejskie” 1998, nr 5(81), s. 46. 12.

(14) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 42. techniczno-prawnym, określającym działania prawne na rzecz zmian rzeczywistości, w której kobiety doświadczają nierówności, i na rzecz promocji kobiet13. 3.2. Aktywność zawodowa kobiet. W latach 90. poziom aktywności zawodowej kobiet kształtował się znacznie poniżej poziomu aktywności mężczyzn. W okresie tym odnotowano też dość znaczny spadek aktywności zawodowej kobiet. Tendencja ta dotyczyła jednak również mężczyzn. Współcześnie występuje ogromna dysproporcja między aktywnością kobiety związaną z życiem rodzinnym a aktywnością zawodową. Społeczeństwo znacznie wyżej ceni sobie pierwszą z nich. Obydwie są różnie ocenianie i nagradzane przez otoczenie. Istnieje prawidłowość, że kobiety są rzadziej nagradzane niż mężczyźni, ale częściej i ostrzej karane. Kobieta odnosząca sukcesy zawodowe jest często oceniana negatywnie jako matka, gdyż sądzi się, że dzieje się to kosztem jej rodziny. Na podstawie udanej kariery zawodowej ludzie wnioskują, że kobieta jest agresywna, apodyktyczna, niezależna także poza miejscem pracy, gdyż takie cechy w opinii społecznej są potrzebne do osiągnięcia sukcesów zawodowych14. W państwach członkowskich Unii Europejskiej ok. 80% mężczyzn i 64% kobiet to osoby aktywne zawodowo. Największy odsetek mężczyzn w wieku produkcyjnym odnotowano w Holandii – 86,0, Danii – 85,0 i na Cyprze – 85,0. Najwięcej aktywnych zawodowo kobiet mieszka w Danii – 77,0%, Szwecji – 77,0% oraz Finlandii – 73,0%. Najmniej kobiet pracuje na Malcie – 38,0%, we Włoszech – 52% i w Luksemburgu – 56,0%. Na podstawie danych zaprezentowanych w tabeli 7 można stwierdzić, że współczynnik aktywności zawodowej kobiet w UE stopniowo wzrasta. W Austrii czy Wielkiej Brytanii wzrósł on o 16 punktów procentowych, w Grecji – aż o 31 punktów procentowych. Badania przeprowadzone przez psychologów potwierdzają tezę, że zmieniła się świadomość współczesnych kobiet, a obraz kobiety zajmującej się domem zdezaktualizował się. Godzenie dwóch ról społecznych współczesne kobiety uznają za stan normalny15..   I. Borta, Równość traktowania i równość szans kobiet w pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1992, nr 7, s. 15. 13. 14.   H. Jahns, op. cit., s. 47..   M. Stryjowska, Rodzina a psychologiczne czynniki zawodowego funkcjonowania kobiet, „Przegląd Psychologiczny” 1991, nr 3, s. 496. 15.

(15) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 43. Tabela 7. Współczynnik aktywności zawodowej w UE według płci w 1997 i 2004 r. (w %) Państwo. Kobiety. 2004. 1997. 41. 60. 61. Francja. 48. 64. Grecja. 36. Luksemburg. 38. Niemcy. 48. Szwecja. 56. Austria Belgia Dania. Finlandia Hiszpania Węgry. Portugalia Wielka Brytania Włochy Litwa. Słowacja. Czechy. 1997 49. 59 55. 37. Holandia. Cypr. Malta. 62. 67. 63. 79 78 76 81. 82. 77. 65. 80. 52. 62. 78. 63. .. .. 62. .. 67 71 .. 70. 82. 84 78. 79. 80. .. 83. 68. .. 66. .. .. 60. .. 63. 59. 78. .. 61. .. 85. 68. 66. 51. 77. 67. .. .. 80. 65. 69. .. 2004. 56. 53. Słowenia. Estonia. 58. 68. .. 72. 63. 66. 50. 35. 69. 73. 66. 43. Polska. 77. .. Irlandia Łotwa. 65. Mężczyźni. 82 76. 67. .. 70. 71. 86. 38. .. 82. .. .. 76. 72. 85. Źródło: Labour Force Survey, Yearbook of Labour Statistic 2004, Eurostat, Geneva 2005.. 3.3. Bezrobocie kobiet. W sytuacji bezrobocia kobiety częściej niż mężczyźni narażone są na utratę pracy, trudniej też znaleźć im nowe zatrudnienie, dlatego bezrobocie w ich wypadku jest częściej długotrwałe. Ponadto otoczenie reaguje inaczej na bezrobocie mężczyzn niż kobiet, nie traktując tych drugich jak żywicieli rodziny. Panuje przekonanie, że kobiety łatwiej znoszą bezrobocie niż mężczyźni, gdyż satysfakcję daje im praca w domu i opieka nad dziećmi. Jest to zbytnie uproszczenie, szczególnie w odniesieniu do kobiet rozwiedzionych, samotnych, utrzy-.

(16) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 44. mujących rodzinę oraz pragnących realizować się w pracy zawodowej. Faktem jest jednak, że ze względu na proces socjalizacji, któremu poddawane są kobiety, zazwyczaj lepiej znoszą utratę pracy16. Z góry zakłada się, że kobiety są mniej produktywne. Nie przeprowadza się jednak odpowiednich testów, które mogłyby to potwierdzić lub wykluczyć. Z tego m.in. powodu w większości krajów bezrobocie jest większe wśród kobiet niż wśród mężczyzn. Jednym ze sposobów na polepszenie sytuacji jest rozpowszechnianie prawdziwych informacji na ten temat, a także walka ze stereotypami17. W tabeli 8 przedstawiono dane dotyczące stopy bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn w krajach Unii Europejskiej. Aby zobrazować, jak kształtowała się stopa bezrobocia wśród mężczyzn i kobiet w tych krajach w ostatnich latach, zestawiono dane z 1999 i 2004 r. Tabela 8. Stopa bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn w Unii Europejskiej w 1999 r. i 2004 r. (w %) Państwo Austria. 1999 4,8. Kobiety. 2004. 1999 7,5. 5,6. Belgia. 10,2. 8,8. Francja. 14,0. 10,8. 16,5. 10,5. Dania. Finlandia Grecja. Hiszpania. Luksemburg. Węgry. Niemcy. 5,9 .. 23,0 2,8 .. 5,8. 4,7. Mężczyźni. 2004 4,0 7,0. 4,5. 5,0. .. 8,8. 15,0. 10,9. 8,1. 6,0. .. 9,0. 5,8. 10,5 7,0. 9,0. 8,0. 1,8. 3,8. 8,6. 8,6. 5,9. 9,2. 10,5. Szwecja. 6,8. 6,3. 8,3. 6,4. Włochy. 16,3. 10,5. 8,8. 6,7. Słowacja. .. 19,4. .. Portugalia Wielka Brytania. Litwa. Czechy.   M. Stryjowska, op. cit., s. 23.. 5,2. 5,2 .. .. 7,8. 4,2. 11,2. 10,0. 4,2 6,9. 5,9. 5,8. .. 10,2. .. 7,1. 16,9. 16.   N. Adnett, European Labour Markets: Analysis and Policy, Addison Wesley Longman Limited, London 1996, s. 176–178. 17.

(17) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce… cd. tabeli 8 Państwo Irlandia Łotwa. Słowenia Estonia Polska. Holandia Cypr. Malta. 1999. Kobiety. 45. 2004. 1999. .. 10,5. .. .. 8,0. 4,9. 5,4 .. .. . .. 4,0 6,7. Mężczyźni. 5,9 .. 2004 5,0 9,5 5,9. .. 10,3. 4,8. 2,7. 4,2. 8,2. .. 6,9. 20. 6,3. .. .. 18. 4,0. Źródło: Labour Force Survey; Rocznik statystyczny pracy, GUS, Warszawa 2001.. Stopa bezrobocia wśród kobiet jest wyższa niż wśród mężczyzn we wszystkich objętych analizą krajach zarówno w 1999 r., jak i w 2004 r. Największe bezrobocie wśród kobiet w 1999 r. odnotowano w Hiszpanii – aż 23% ogółu. Bezrobotni mężczyźni stanowili 10,9% ogółu (odsetek bezrobotnych mężczyzn był zatem o połowę mniejszy). Warto zwrócić uwagę, że bezrobocie wśród kobiet w Hiszpanii spadło w 2004 r. o 8 punktów procentowych w porównaniu z 1999 r. Wysoką stopę bezrobocia zanotowano również w takich krajach, jak Grecja, Włochy, Francja oraz Belgia; stopa bezrobocia wynosiła w nich odpowiednio: 16,5%, 16,3%, 14,0% i 10,2%. W pozostałych krajach stopa bezrobocia wśród kobiet w 1999 r. ukształtowała się na poziomie poniżej 10% i wynosiła odpowiednio: w Niemczech 9,2%, w Szwecji 6,8%, w Danii 5,9%, w Portugalii i w Wielkiej Brytanii 5,2%, w Austrii 4,8%. Stopa bezrobocia wśród mężczyzn w 1999 r. tylko w Hiszpanii i Francji przekroczyła 10%, natomiast we Włoszech i w Niemczech była niższa (odpowiednio: 8,8% i 8,6%). Odmienną sytuację można zauważyć w Luksemburgu, gdzie odsetek bezrobotnych jest najniższy: w 1999 r. było tylko 1,8% bezrobotnych mężczyzn i 2,8% bezrobotnych kobiet. W latach 1999–2004 stopa bezrobocia wzrosła o 3 punkty procentowe. Był to jedyny kraj, w którym odnotowano tak duży wzrost bezrobocia zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn. Bezrobocie wśród kobiet w latach 1999–2004 wzrosło również w Niemczech (o 1,3%, wśród mężczyzn utrzymywało się na tym samym poziomie), w Portugalii (o 2,6%, wśród mężczyzn wzrosło o 1,7%) i w Austrii (tylko o 0,8%, wśród mężczyzn bezrobocie zmalało o 0,7%). W pozostałych krajach stopa bezrobocia wśród kobiet w latach 1999–2004 zmniejszyła się. Najbardziej widoczny spadek bezrobocia wśród kobiet odnoto-.

(18) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 46. wano: w Hiszpanii (o 8%), w Grecji (o 6%), we Włoszech (o 5,8%), we Francji (o 3,2%), w Szwecji (o 0,5%) oraz w Danii (o 0,1%). 3.4. Wynagrodzenie kobiet. Wynagrodzenie kobiet w krajach Unii Europejskiej było niższe od wynagrodzenia mężczyzn. Relacje między płacami kobiet i mężczyzn nie są jednak takie same we wszystkich krajach. Tabela 9. Wynagrodzenie brutto kobiet pełnozatrudnionych za godzinę pracy jako % wynagrodzenia mężczyzn w 1997 r. i 2004 r. w krajach UE Grecja. Kraj. Holandia. Portugalia Austria. Wielka Brytania. Hiszpania. 1997. 2004. 70,6. 76,0. 68,0 71,7. 73,6 73,7. 74,0. Włochy. 76,5. Niemcy. 83,4. Francja. Finlandia. 76,6 81,6. 58,0 85,0. 66,0 58,0 74,0. 78,0. 64,0 71,0 61,0. Belgia. 83,2. 77,0. Szwecja. 87,0. 64,0. .. 58,0. .. 83,0. .. 63,0. .. 68,0. .. 65,0. .. 62,0. Luksemburg. 83,9. Dania. 88,1. Czechy. .. Słowenia. .. Węgry. Słowacja Łotwa. Estonia Węgry Cypr. Polska Litwa. Holandia. .. .. .. 77,0. 78,0 57,0. 81,0. 69,0 71,0 61,0. Źródło: Labour Force Survey; M.P. Benassi, Womens Earnings in the EU [w:] Statistics in Focus, Population and Social Conditions 3–6, Eurostat, Luxembourg 1999..

(19) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 47. Największe dysproporcje między wynagrodzeniem kobiet i mężczyzn występowały w 2004 r. w Grecji, Czechach, Wielkiej Brytanii i na Węgrzech, zaś najmniejsze – w Portugalii i na Słowacji. Fakt otrzymywania przez kobiety niższych płac jest wyjaśniany m.in. hipotezą o segregacji zawodowej, zgodnie z którą kobiety zatrudniane są w zawodach gorzej opłacanych i pomimo porównywalnego wykształcenia formalnego otrzymują niższe wynagrodzenie. Dyskryminację kobiet tłumaczy również idea dualnego rynku pracy. Według tej koncepcji, rynek pracy podzielony jest na dwa sektory. Pierwszy oferuje atrakcyjniejsze warunki pracy, tj. wyższe wynagrodzenie, trwałość zatrudnienia, większe szanse na awans itp., niż sektor drugi. Mężczyznom oferuje się najczęściej miejsca pracy w pierwszym sektorze, natomiast kobietom – w drugim. 4. Przedsiębiorczość – nowe wyzwanie dla kobiet Przedsiębiorczość kojarzona jest najczęściej z takimi cechami, jak przejawianie inicjatywy, zaradność, pomysłowość. Można być przedsiębiorczym handlowcem, menedżerem czy właścicielem prywatnej firmy. Ktoś taki charakteryzuje się zaangażowaniem i determinacją, poczuciem odpowiedzialności i konsekwentnym dążeniem do celu. Potrafi dostrzec okazję i odróżnić marzenie od pomysłu, który warto zrealizować. Osoba przedsiębiorcza ma też specyficzne podejście do ryzyka i niepewności działania. Wkomponowuje ryzyko i niepewność w swoją działalność, traktując je jako coś, co jest immanentną cechą przedsięwzięć gospodarczych i z czym trzeba umieć sobie radzić, chociażby przez cedowanie części ryzyka na innych: inwestorów, bankierów, konsumentów itp.18 Odnoszący sukcesy przedsiębiorca ma zaufanie do samego siebie, jest kreatywny i elastyczny, dostosowuje się do zmieniającego się popytu i otoczenia biznesowego. Uważnie słucha i szybko się uczy; jest aktywniejszy niż przeciętny człowiek. Stawia sobie ciągle nowe cele i chce wyróżnić się spośród innych. Uczy się na błędach a porażki traktuje jak kolejne doświadczenia, z których można wyciągnąć wnioski na przyszłość. Wykazuje zdolności przywódcze, ale pragnie być raczej mediatorem i negocjatorem aniżeli dyktatorem. Zmiany na rynku pracy, w tym pojawienie się bezrobocia jako zjawiska masowego, pociągają za sobą zmiany w zachowaniach ludzi: aktywne poszukiwanie pracy, zdobywanie nowych kwalifikacji, podejmowanie działalności na własny rachunek. Ta ostatnia w Polsce stała się niezwykle popularna w pierwszych latach   E. Lisowska, Przedsiębiorczość kobiet w zjednoczonej Europie, Wydawnictwo SGH, Warszawa, s. 1. 18.

(20) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 48. transformacji, co było rezultatem reform na przełomie lat 80. i 90. Istotną rolę odegrała duża aktywność jednostek19. Poziom przedsiębiorczości, mierzony liczbą zakładanych firm przypadających na 100 osób, jest wysoki w USA, Kanadzie i Izraelu, średni np. w Anglii i we Włoszech, a stosunkowo niski np. w Danii, Finlandii, Francji czy Niemczech. W wielu krajach Europy Zachodniej kobietom jest jednak wciąż trudno założyć własną firmę, rozwijać działalność i osiągnąć na tym polu sukces. Wiąże się to przede wszystkim z tym, że kobiety rzadziej niż mężczyźni dysponują kapitałem potrzebnym do uruchomienia własnej firmy oraz w mniejszym stopniu włączone są w sieć kontaktów ułatwiających zaistnienie w biznesie. Bezrobocie wpływa na wzrost przedsiębiorczości. Traktuje się je jako negatywną motywację do założenia własnej firmy: dla kobiety niemającej dochodu i możliwości zatrudnienia ostatnim ratunkiem jest samozatrudnienie (por. tabela 10)20. Tabela 10. Udział kobiet w grupie samozatrudnionych w krajach członkowskich Unii Europejskiej w 2004 r. (w %) Austria Belgia Dania. Kraj. Udział 15,0. 14,0 4,0. Finlandia. 8,0. Grecja. 7,0. Francja. Hiszpania Holandia Irlandia. Luksemburg Niemcy. Portugalia Szwecja. Wielka Brytania Włochy Cypr. 7,0. 13,0. 35,0 8,0. 6,0 8,0. 23,0 3,0. 8,0. 20,0. 17,0. 19   E. Kryńska, Elastyczność zatrudnienia w Polsce i w Unii Europejskiej, „Gospodarka Narodowa” 2001, nr 1–2, s. 85..   D. Ionescu, Women’s Entrepreneurship, Proceedings of the Conference held on Brijuni, Croatia 1999, s. 36. 20.

(21) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce… cd. tabeli 10 Czechy. Kraj. Litwa. 49. Udział 12,0 17,0. Słowenia. 14,0. Holandia. 12,0. Węgry Łotwa Malta. Słowacja Estonia Polska. 11,0. 13,0 3,0. 8,0. 13,0 27,0. Źródło: Labour Force Survey.. We Włoszech kobiety prowadzące własne firmy stanowią nieco ponad 1/5 ogółu przedsiębiorców. W 1992 r. przyjęto tam specjalną ustawę, która umożliwia działania na rzecz zwiększenia liczby kobiet podejmujących działalność na własny rachunek. Ustawa ta sprzyja kształceniu kobiet w zakresie przedsiębiorczości i zakładaniu przez nie małych firm, także w innowacyjnych sektorach gospodarki, oraz zobowiązuje władze lokalne do tworzenia funduszy pożyczkowych i dotacji o charakterze grantów dla firm prowadzonych przez kobiety21. W Szwecji, którą uznać można za kraj równouprawnienia płci, udział kobiet wśród przedsiębiorców jest stosunkowo niski (ok. 3%). Wynika to głównie z trudności związanych z uzyskaniem pożyczek bankowych. Banki są zainteresowane przede wszystkim dużymi przedsiębiorstwami, tymczasem kobiety zakładają małe firmy i potrzebują niewielkich kredytów. Możliwość prowadzenia własnego przedsiębiorstwa daje kobiecie samodzielność, szansę na realizację swojego potencjału, a także na zyski. Kobiety będące pracownikami często nie mają takiej szansy, gdyż wyższe stanowiska zajmują zazwyczaj mężczyźni. Przyczyną może być postrzeganie kobiet jako mniej dyspozycyjnych ze względu na prowadzenie domu i wychowanie dzieci. Kobietom o wiele trudniej niż mężczyznom założyć własną działalność gospodarczą. Muszą pokonać przeszkody ekonomiczne, podatkowe, edukacyjne, społeczne. Tymczasem mogą być i są dobrymi pracownikami i pracodawcami. Dlatego konieczne jest przezwyciężenie stereotypów oraz wyzbywanie się kompleksów w stosunku do mężczyzn, ponieważ to one, a nie prawo, są źródłem dyskryminacji. Kobieta, która założyła już własną firmę, traktowana jest jako partner w interesach i konkurent. 21.   E. Lisowska, op. cit., s. 3..

(22) Andrzej Adamczyk, Julia Gorzelany-Plesińska. 50. 5. Podsumowanie Prowadzona w Polsce po 1945 r. oficjalna polityka promująca równość płci zaowocowała zwiększeniem się liczby kobiet z wyższym i średnim wykształceniem, stworzeniem systemu udogodnień związanych z opieką nad dzieckiem i gwarancją miejsc pracy. W ostatnich dekadach liczba bezrobotnych kobiet wzrosła. Jako przyczynę podaje się nierówne szanse kobiet i mężczyzn na rynku pracy. Kobiety mają ograniczony dostęp do atrakcyjnych zawodów i małe szanse awansu, niżej ocenia się ich dokonania zawodowe. Ich sytuacja, mimo równości gwarantowanych przez prawo, jest trudniejsza niż mężczyzn. O dyskryminacji kobiet świadczą: większe bezrobocie, preferowanie mężczyzn przez pracodawców, częstsze zwalnianie kobiet w sytuacji redukcji zatrudnienia, niższe wynagrodzenie. Od kandydatów na wiele stanowisk wymaga się, aby nie byli głównymi opiekunami dziecka w wieku przedszkolnym. Ponieważ większość kobiet w naszym społeczeństwie opiekuje się dziećmi, mężczyźni mają większe szanse we współzawodnictwie o posadę. Potrzebne jest zatem aktywne przeciwdziałanie bezrobociu wśród kobiet oraz walka ze stereotypami na ich temat22. Wykształcone i ambitne kobiety chcą rozwijać swą zawodową karierę, nie rezygnując przy tym z zakładania rodziny. Co więcej, dla niektórych z nich praca satysfakcja zawodowa i finansowa, stają się ważniejsze niż rodzina. To cecha charakterystyczna nie tylko dla Polek, ale również dla kobiet z innych krajów Europy i świata23. Literatura Adnett N., European Labour Markets: Analysis and Policy, Addison Wesley Longman Limited, London 1996. Bakonyi J., Rynek pracy Unii Europejskiej w rozszerzonym składzie, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 1995. Benassi M.P., Women’s Earnings in the EU [w:] Statistics in Focus, Population and Social Conditions 3–6, Eurostat, Luxembourg 1999. Borta J., Równość traktowania i równość szans kobiet w pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1992, nr 7. Ionescu D., Women’s Entrepreneurship, Proceedings of the Conference held on Brijuni, Croatia 1999. 22   Sytuacja kobiet na rynku pracy. Aspekty prawne, ekonomiczne i społeczne, red. A. Nehring, Oficyna Wydawnicza Obrys, Kraków 2001, s. 100. 23. s. 15..   J. Miluska, Kultura jako wyznacznik pozycji zawodowej kobiet, „Rynek Pracy” 1998, nr 9,.

(23) Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce…. 51. Jahns H., Pozycja kobiety na europejskim rynku pracy, „Wspólnoty Europejskie” 1998, nr 5(81). Kabaj M., Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, IPiSS, Warszawa 2000. Kołaczek B., Kobiety na rynku pracy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, „Polityka Społeczna” 2001, nr 2. Kryńska E., Elastyczność zatrudnienia w Polsce i w Unii Europejskiej, „Gospodarka Narodowa” 2001, nr 1–2. Kryńska E., Opinie o przyczynach bezrobocia, Komunikat z badań CBOS, Warszawa 1998. Kurzynowski A., Aktywność zawodowa kobiet a rodzina, Raport IPiSS, z. 7, Warszawa 1995. Labour Force Survey, Yearbook of Labour Statistic 2004, Eurostat, Geneva 2005. Lisowska E., Przedsiębiorczość kobiet w zjednoczonej Europie, Wydawnictwo SGH, Warszawa 1999. Miluska J., Kultura jako wyznacznik pozycji zawodowej kobiet, „Rynek Pracy” 1998, nr 9. Rocznik statystyczny pracy, GUS, Warszawa 2001. Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2005. Sytuacja kobiet na rynku pracy. Aspekty prawne, ekonomiczne i społeczne, red. A. Nehring, Oficyna Wydawnicza Obrys, Kraków 2001. The Situation of Women on the Labour Market in Poland and Other European Union Countries Work is a source of economic independence for women, providing security and enabling social and individual development. The problem of the occupational position of women is currently being addressed due to the rise in unemployment among women in recent decades. This article is a description and a statistical analysis of the situation of women in Poland and other European Union countries. In the first part of the article, the authors discuss the development of the labour market in Poland, its character, size and structure, according to various criteria. In the second part, the authors focus on the characteristics of the EU labour market. They address an issue connected with entrepreneurship and present a programme for combating unemployment..

(24)

Cytaty

Powiązane dokumenty

Celem badań była analiza możliwości zastosowania wi- rującego pola magnetycznego (WPM) w  celu zwiększe- nia efektywności procesu produkcji oraz modyfikacji wy- branych

Oskarowi Kaneckiemu W dniu 9 stycznia 2019 roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardy- nała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie odbyła się publiczna obrona rozprawy

Trudną i wymagającą oddzielnego opisania sprawą jest moderniza­ cja pisowni i interpunkcji. Wobec ustaleń norm y pozostaje au ­ tor Sobótki jakby ciągle

Nic więc dziwnego, że Barda pisał w stanie silnego w zburzenia, które stopniowo przeradzało się w głęboką depresję psychiczną, czego św ia­ dectw o o d n

Dzia³ania podejmowane w Unii Europejskiej w zakresie aktywizacji zawodowej osób znajduj¹cych siê w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, do których zalicza siê tak¿e,

Wiersze Jarosława Marka Rymkiewicza można przeczytać jako poetyckie ko­ mentarze do socjologiczno-psychologicznych diagnoz na temat sytuacji podmiotu w nowoczesnym świecie. Sytuacja

Obecnie działalność informacyjna Biblioteki to wyszukiwanie informacji w internecie – Polska Bibliografia Lekarska, katalogi on-line GBL-u, bibliotek

● Prezentacja informacji o usługach i własnych zasobach elektronicznych na stronie domowej Biblioteki.. ● Tworzenie bazy czasopism elektronicznych, „katalog