S v e t l a n a A . Ł o k t i o n o w a
Kirgisko-Rosyjski Uniwersytet Słowiański w Biszkeku, Kirgistan
SZKOLNICTWO WYŻSZE KIRGISTANU
NA TLE ŚWIATOWYCH TENDENCJI EDUKACYJNYCH
Sekretarz generalny ONZ, Kofi Annan, w swoim wystąpieniu na Szczycie Tysiąc-lecia podkreślał: „nasze powojenne uczelnie były zakładane w świecie międzyna-rodowym, a obecnie żyjemy w świecie globalnym. Efektywne reagowanie na ten zwrot jest głównym zadaniem instytucjonalnym, stojącym dziś przed światowymi liderami”. Wielu badaczy twierdzi, że początków globalizacji należy upatrywać w wielkich odkryciach geografi cznych, kiedy to związki handlowe objęły swoim zasięgiem całą planetę. Później rewolucja industrialna, postęp techniczny i zmiany demografi czne rozszerzyły i przyspieszyły proces globalizacji.
Proces ten jest w dużej mierze tajemniczy i potężny, nadciąga nieubłagalnie i oczekiwanie przejawia się niezwykłymi oznakami, w związku z czym wywołuje nie-jednoznaczną reakcję oraz szerokie spektrum poglądów i ocen. Zarówno tych, któ-rzy odrzucają globalizację, jak i tych, któktó-rzy ją popierają, łączy jedno, a mianowicie – i jedni, i drudzy są zmuszeni do uważnego obserwowania tego fenomenu i uak-tywnienia się w badaniach naukowych. Niniejszy artykuł nie stanowi wyjątku w tym temacie i jest jedynie próbą ukazania wpływu zmian globalnych na społeczno-eko-nomiczny rozwój Kirgistanu, w szczególności na sektor szkolnictwa wyższego.
1. Charakterystyka sektora
Od momentu uzyskania przez Kirgistan niepodległości w 1991 roku, wykształce-nie wyższe w tym kraju zyskało charakter masowy, jednak na dużą część
czterdzie-stotysięcznej armii absolwentów, którzy corocznie opuszczają z dyplomami mury uczelni, nie ma zapotrzebowania na rynku pracy.
Na całym świecie, począwszy od połowy lat 60. XX wieku do chwili obecnej, kształcenie na poziomie wyższym w coraz większym stopniu stawało się zjawi-skiem masowym. W niektórych państwach pojawiły się nawet głosy o zbliżeniu się do niemalże do upowszechnienia edukacji wyższej. W rozwiniętych krajach zachodnich proces ten był rezultatem kardynalnych zmian na rynku pracy, na którym pojawił się popyt na wysoko wykwalifi kowaną, elastyczną i mobilną siłę roboczą, a także wzrostu zróżnicowanego zapotrzebowania społecznego na wy-kształcenie wyższe w związku z poprawą ogólnego poziomu życia. Społeczeństwa zachodnie dawno już porzuciły strategie rozwoju jednostki zasadzające się na dłu-gich, nieprzerwanych cyklach edukacji. W krajach rozwiniętych, które wkroczyły w stadium rozwoju postindustrialnego, podstawą uczyniono kształcenie całoży-ciowe, a także na wykorzystanie wiedzy i umiejętności w sferze gospodarczej. Wie-le prac studialnych zachodnich uczonych wskazuje na korzyści ekonomiczne pły-nące z inwestycji w kapitał ludzki, które docelowo się zwracają i owocują innowacjami, przełomami technologicznymi i wzrostem wydajności pracy.
Globalny obraz szkolnictwa wyższego uległ znaczącym zmianom w skali świa-towej. Mowa tu o wyżu demografi cznym widocznym w środowisku studenckim, wzroście liczebności nie tylko tradycyjnych studentów (w wieku mniej więcej od 18 do 24 lat), ale i innych kategorii, takich jak: pracujący dorośli, matki i osoby niepełnosprawne. Dostępnych jest wiele form edukacji na odległość przy wyko-rzystaniu najnowszych technologii informatyczno-komunikacyjnych. Program i proces nauczania są w coraz większym stopniu adaptowane do indywidualnych potrzeb studentów, a najnowsze metody nauczania bardzo zyskują na znaczeniu.
W Kirgistanie znaczący rozwój edukacji wyższej przypada na okres po uzyska-niu niepodległości. Głównym problemem systemu szkolnictwa wyższego jest obecnie brak współpracy z rynkiem pracy. Prowadzi to do zachwiania równowagi pomiędzy różnymi specjalizacjami, co przejawia się w dewaluacji kierunków hu-manistycznych i defi cycie całego szeregu specjalistów, na przykład w dziedzinie nauk technicznych. W związku z tym sytuację młodzieży w Kirgistanie można scharakteryzować pod różnym kątem. Przede wszystkim zwiększyły się możliwo-ści edukacji zawodowej w kraju i za granicą, a także ułatwiono dostęp do świato-wych osiągnięć cywilizacyjnych poprzez nowoczesne środki telekomunikacji. Po-za tym podróżowanie po świecie staje się coraz łatwiejsze. Jednakże jednym z najważniejszych wskaźników, świadczących o realizacji możliwości młodzieży, jest poziom zatrudnienia i bezrobocie wśród absolwentów uczelni wyższych. Bar-dzo wielu młodych ludzi, szczególnie mieszkających na wsiach, nie ma
wystarcza-jąco dużych możliwości znalezienia pracy i samorealizacji, co prowadzi do maso-wej migracji do miast Kirgistanu (głównie do Biszkeku) lub do krajów sąsiadujących. Niedostateczne wykształcenie zawodowe lub jego profi l nieodpo-wiadający zapotrzebowaniom rynku, brak doświadczenia, oderwanie od dobrze znanego środowiska socjalnego prowadzą do tego, że znaczna część młodzieży jest skazana na niekwalifi kowaną, niestałą i źle płatną pracę.
Madeleine Reeves – badaczka Azji Środkowej – zauważyła, że w Kirgistanie po upadku ZSRR, kiedy samo pojęcie rynku w szerszym sensie jako system stosunków ekonomicznych i uczelni wyższych dopiero zaczynało się kształtować, sfera edu-kacji stała się swojego rodzaju polem eksperymentalnym dla kształtowania się rynku1. W tym według niej tkwi różnica w stosunku do państw zachodnich, gdzie pojęcia i mechanizmy rynkowe istniały wcześniej w innych sektorach i zaczęły być stosowane później w dziedzinie szkolnictwa wyższego. Większość studentów, wy-kładowców uniwersyteckich i rodziców wskazuje na obecność stosunków „rynko-wych” w edukacji wyższej i prawie całkowitą komercjalizację szkolnictwa jako na jaskrawy przejaw dominacji płynących stąd reguł. Rzeczywiście, prawie 90% stu-dentów kirgiskich uczelni płaci za swoje studia. Biorąc pod uwagę źródło i schemat fi nansowania uczelni państwowych w naszym kraju, których ilość trzykrotnie przewyższa ilość uczelni prywatnych, należy stwierdzić, że są one państwowe je-dynie z nazwy, ponieważ środki przekazywane na nie z budżetu nie przekraczają 10–15% ogółu.
2. Dylematy szkolnictwa wyższego
Republika Kirgiska jest obciążona długiem zewnętrznym, wskutek którego pań-stwo nie jest w stanie udzielać pełnowartościowego wsparcia systemowi szkolnic-twa wyższego, który jest fi nansowany w stopniu szczątkowym (około 0,98% PKB). Łączna wartość przekazanych środków w 1992 roku, wynosiła 0,09 mln dolarów, a w 2002 roku wzrosła do poziomu 11,96 mln. Jednocześnie udział fi nansowania z budżetu państwa wzrósł nieznacznie, a mianowicie z 0,09 mln (1992r.) do 3,51 mln dolarów (2002) i wynosi 29,4% budżetów uczelni wyższych. Pozostała kwota pokrywana jest przez usługi płatne i inwestycje. W roku 2007 wielkość wpływów z bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kirgiskiej gospodarce zwiększyła się w porównaniu do roku 2006 o 17,4% i wyniosła 393,9 mln dolarów. 1 M. Reeves, Of Credits, Kontrakty and Critical Th inking: Encountering „Market Reforms” in
Saldo dodatnie wpływów wyniosło 207,6 mln. dolarów. W tym samym roku wpły-wy z inwestycji zagranicznych z Austrii zostały zarejestrowane na poziomie 15 033 tys. dolarów, z Wielkiej Brytanii na poziomie 60 095,1 tys. dolarów, z Niemiec w kwocie 28 634,7 tys. dolarów, z Chin na poziomie 29 090,3 tys. dolarów, z Turcji 16 557,7 tys. dolarów, a Kazachstanu na poziomie 18 2712 tys. dolarów2. W ciągu ostatnich czterech lat wielkość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w gospo-darce Kirgistanu zwiększała się corocznie o średnio ponad 40%. O ile w 2004 roku bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Kirgistanie wyniosły około 210 mln dola-rów, o tyle w roku 2008 osiągnęły one już poziom 866 mln doladola-rów, co oznacza ponad czterokrotny wzrost.
Podobnie analiza porównawcza wielkości fi nansowania szkolnictwa wyższego z budżetu państwa w Republice Kirgiskiej z innymi państwami świata pokazuje, iż w Kirgistanie wskaźnik ten nie osiąga nawet 1% PKB – jest zatem znacząco niższy niż gdzie indziej.
Warto zaznaczyć, że kwoty odpłatności za naukę na uczelniach wyższych wa-hają się od 150 do 1800 dolarów (pierwsza wartość dotyczy niektórych uczelni takich regionów republiki, jak np. Obwodu Issykkulskiego i Dżalalabadzkiego, druga natomiast dotyczy Uniwersytetu Amerykańskiego w Azji Środkowej)3.
Niewystarczające nakłady na system edukacji stanowią fundamentalny pro-blem, warunkujący istnienie szeregu innych trudności w rozwoju szkolnictwa. W takim układzie przywrócenie poziomu fi nansowania z ostatnich lat istnienia Związku Radzieckiego uda się jedynie w przypadku zaistnienia sprzyjającego zbie-gu okoliczności i ukierunkowanej polityki państwa w zakresie wsparcia sfery edu-kacji. W tym celu potrzebne będzie na przykład średnie tempo przyrostu PKB w wysokości 6% rocznie i zwiększenie udziału wydatków na edukację do 6,5% PKB. Przy czym należy brać pod uwagę, iż zapotrzebowanie na system edukacji, dający nowoczesne wykształcenie, z całą pewnością wzrośnie.
Rynek edukacji jest bardzo specyfi czny. Zdaniem niektórych badaczy4 edukacja ma dwa podstawowe wymiary: produkcyjny (dostarcza wiedzy, specjalistów) i konsumpcyjny (jej „produkcja” jest wykorzystywana przez rynek pracy, a więc pracodawców). Kolejny problem szkolnictwa wyższego w Kirgistanie polega na tym, że funkcjonuje ona tylko w jednym wymiarze – produkcyjnym, czyli są
stu-2 Dwojnoj dipłom w kontiekstie obiespieczenija obrazowanija „Materiały mieżdunarodnogo
seminaria” 2007, nr 5, s. 62.
3 Portal internetowy z ofertami pracy w Kirgistanie, www.job.kg/news/1527.
4 G.G. Gazimagomedow, Rynok i obrazowatielnaja politika rossijskogo gosudarstwa [w:]
Kom-munikacyja i obrazowanije, S.I. Dudnik (red.), Sankt-Petersburg 2004, s. 365–383;
denci, o których w ramach swoich możliwości walczą liczne uczelnie. Większość szkół wyższych swoje zadanie rozumie jako „przekazanie studentom wiedzy”, nie biorąc odpowiedzialności za późniejsze szanse swoich absolwentów na rynku pra-cy i ich sukcesy zawodowe. Technologie kształcenia pozostają niezmienne, pojęcie kompetentnego podejścia praktycznie nie istnieje, a programy sporządzane są w postaci ilości godzin, zgodnie z modelem radzieckim.
3. Propozycje rozwiązań
W związku z tym nasuwa się pytanie, czy państwo powinno regulować sferę szkol-nictwa wyższego? Obecnie Kirgistan nie ma określonej, konkretnej polityki w kwe-stii kształtowania cen za usługi oświatowe. Jednak w 2007 roku na wniosek mini-stra edukacji na posiedzeniu rektorów została powołana grupa robocza (w jej skład weszło siedmiu rektorów) mająca za zadanie opracowanie mechanizmów w zakre-sie określenia ceny minimalnej i określenia na kirgiskich uczelniach limitu na „miejsca budżetowe”, czyli opłacane z państwowych grantów. Każda uczelnia pań-stwowa powinna doprowadzić do tego, aby stopnie naukowe były zrozumiałe i uznawane nie tylko przez studentów i wykładowców w kraju, ale i atrakcyjne dla obcokrajowców oraz instytucji zagranicznych, ponieważ eksport wykształcenia stał się wyjątkowo intratną gałęzią biznesu. Cel ten można osiągnąć jedynie po-przez ukierunkowane działania w zakresie internacjonalizacji szkolnictwa wyższe-go, polegającej na zwiększeniu mobilności studentów i wykładowców, stworzenie międzynarodowych sieci uczelnianych i zawarcie umów o współpracy. W celu integracji z Międzynarodowym Obszarem Szkolnictwa Wyższego w 2003 roku została przyjęta nowa ustawa „O systemie oświaty”, uwzględniająca zasady proce-su bolońskiego. W ramach proceproce-su bolońskiego system szkolnictwa przechodzi na system dwustopniowy (studia licencjackie oraz magisterskie)5. Przejście przewi-duje też jakościową zmianę treści kształcenia. Natomiast w kontekście ekonomicz-nym korzyści przyłączenia się Kirgistanu do procesu bolońskiego pozwolą na dwukrotne lub trzykrotne zwiększenie wynagrodzeń dla kadry uniwersyteckiej bez powiększania budżetu uniwersytetu. Przy orientacyjnym rocznym koszcie nauki w wysokości 1000 euro z opłat za naukę do gospodarki Republiki Kirgiskiej rocz-nie wpłyrocz-nie 100 mln euro. Obecrocz-nie system szkolnictwa wyższego Kirgistanu two-rzy sieć złożona z 52 uczelni wyższych, z których 36 jest państwowych, a 16
watnych, w tym 10 fi lii uczelni zagranicznych (z Rosji i Kazachstanu). Na uczelniach wyższych w Republice Kirgiskiej studiuje ponad 221 tys. studentów (w tym zaocz-nie 99 367 studentów), z czego na uczelniach państwowych uczy się 198,4 tys. studentów, a w prywatnych 15,8 tys.
W uczelniach państwowych oprócz edukacji fi nansowanej przez państwo pro-wadzone jest również kształcenie płatne. Zgodnie z danymi 2004 roku z takiej for-my nauki skorzystało ponad 193 tys. osób, co stanowi 87% wszystkich studentów6.
W celu zintegrowania systemów edukacji różnych państw w Kirgistanie utwo-rzono 8 międzypaństwowych uczelni wyższych (podlegających formalnie obydwu stronom), takich jak: Kirgisko-Rosyjski Uniwersytet Słowiański, Uniwersytet Kir-gisko-Uzbecki, Kirgisko-Turecki Uniwersytet im. Manasa, a także prywatne uczel-nie takie, jak: Uniwersytet Amerykański w Azji Środkowej, Kirgisko-Rosyjska Akademia Edukacji, Uniwersytet Wschodni, Międzynarodowy Uniwersytet Alatoo (Turcja), Uniwersytet Aga-Chana. Oprócz nich działa również 10 fi lii uczelni z in-nych państw WNP. Polityka państwa w zakresie współpracy zagranicznej w dzie-dzinie edukacji jest nastawiona na integrację i stopniowe wchodzenie Kirgistanu do Międzynarodowego Obszaru Szkolnictwa Wyższego, a zwłaszcza na przyłącze-nie się do Procesu Bolońskiego. Uczelniom wyższym na krajowym posiedzeniu rektorów Kirgistanu w 2007 roku postawiono zadanie polegające na podwyższeniu jakości usług w zakresie nauczania i integracji systemu szkolnictwa wyższego Kir-gistanu z Międzynarodowym Obszarem Szkolnictwa Wyższego z uwzględnieniem zdobytego doświadczenia i tradycji narodowych. W tym celu prowadzony jest ogrom prac w zakresie badania tendencji ogólnoświatowych w rozwoju systemów edukacji, a także wdrożenia procesu bolońskiego w ramach projektu pilotażowego prowadzonego na siedmiu uczelniach. Polityka państwa przewiduje również in-ternacjonalizację szkolnictwa wyższego jako jeden z ważnych kierunków mających na celu integrację kirgiskich uczelni z Międzynarodowym Obszarem Szkolnictwa Wyższego.
Obecnie głównymi kierunkami działań w tym zakresie są starania o: – uznanie dyplomów Republiki Kirgiskiej za granicą;
– akredytację kirgiskich uczelni w organizacjach międzynarodowych;
– podniesienie jakości edukacji, poprzez jej dostosowanie do najlepszych stan-dardów europejskich.
6 Nacyonalnyj dokład: O sostojanii i putiach razwitija Kyrgyzskoj Respubliki. Mieżdunarodnyj
forum „Obrazowanije dla ustojcziwogo razwitija: na puti k obszczestwu znanija”, http://cis.bsu.by/
Polityka Kirgistanu w dziedzinie edukacji skupia się również na organizacji całościowego systemu współpracy międzynarodowej. Proces reformowania syste-mu szkolnictwa skupia się na stworzeniu jednolitego (wspólnego) obszaru szkol-nictwa wyższego w ramach WNP i wejście do Międzynarodowego Obszaru Szkol-nictwa Wyższego. Warto zaznaczyć, iż w Kirgistanie istnieją wszelkie przesłanki ku temu, aby twierdzić, że ten cel zostanie osiągnięty, ponieważ wielopoziomowy system szkolnictwa wyższego z wykorzystaniem nowoczesnych technologii edu-kacyjnych stwarza realne możliwości do włączenia kirgiskiej młodzieży do mię-dzynarodowego programu w dziedzinie szkolnictwa wyższego. Uczestnictwo mło-dzieży i wykładowców w międzynarodowych programach edukacyjnych, a także wymiana doświadczeń w pracy z ośrodkami naukowo-badawczymi, pozwoli po-zytywnie wpłynąć na rynek pracy i usług edukacyjnych.
Problemów w systemie oświaty Kirgistanu jest bardzo wiele, a przeprowadza-ne reformy w praktyce rzadko kiedy dawały pożądaa przeprowadza-ne rezultaty. Taka sytuacja jest poniekąd uzasadniona, ponieważ odzwierciedla ona stan naszego społeczeństwa, brnącego w trudnych poszukiwaniach własnej drogi rozwoju. Jednakże najpraw-dopodobniej nadeszła chwila, kiedy to społeczeństwo powinno się określić, co do roli i znaczenia wykształcenia w rozwoju kraju w perspektywie długoterminowej. Innymi słowy, należy zdecydować, ile edukacji, jakiej jakości; jakie kierunki są szczególnie potrzebne z punktu widzenia celów strategicznych kraju.
*
Podsumowując powyższe rozważania, należy mieć na uwadze to, że systemowi edukacji każdego państwa towarzyszy pewien konserwatyzm. Odnosi się on do samej istoty systemu i w związku z tym reformy wymagają długotrwałych zmian o charakterze strukturalnym i merytorycznym. Warunkiem kluczowym realizacji takich działań jest efektywne zarządzanie na szczeblu państwowym mające na uwadze długoterminowe interesy narodu.
Dlatego też jednym z możliwych rozwiązań niektórych problemów, takich jak np. wejście kirgiskich wyższych uczelni do Międzynarodowego Obszaru Szkolnictwa, może być uznanie przez inne państwa wydawanych dyplomów ukończenia uczelni wyższych. Rozwiązanie tego problemu jest również możliwe pod warunkiem dosto-sowania się do wymogów Międzynarodowej Standardowej Klasyfi kacji Kształcenia przyjętej przez UNESCO, a także wymogów Wielkiej Karty Uniwersytetów Europej-skich, które określiły warunki przystępowania uczelni wyższych różnych krajów do procesu bolońskiego. Włączenie się do procesu bolońskiego może stać się efektyw-nym bodźcem do reorganizacji systemu uczelnianego Kirgistanu, a także integracji naszego kraju z Międzynarodowym Obszarem Szkolnictwa Wyższego.
L I T E R A T U R A :
Gazimagomedow G.G. , Rynok i obrazowatielnaja politika rossijskogo gosudarstwa [w:]
Kommunikacyja i obrazowanije, S.I. Dudnik (red.), Sankt-Petersburg 2004,
http://an-thropology.ru/ru/texts/gazimagomed/educomm_18html.
Dwojnoj dipłom w kontiekstie obiespieczenija obrazowanija, „Materiały mieżdunarodnogo
seminaria” 2007, nr 5.
Dokład UNCTAD o mirowych inwiesticyjach, 2004,
http://www.unctad.org/ru/docs/wi-r2004overview_ru.pdf
Nacyonalnyj dokład: O sostojanii i putiach razwitija Kyrgyzskoj Respubliki. Mieżdunarodnyj forum „Obrazowanije dla ustojcziwogo razwitija: na puti k obszczestwu znanija”, http://
cis.bsu.by/second.aspx?uid=1&type=Paper.
Reeves M., Of Credits, Contracts and Critical Th inking: Encountering “Market Reforms” in Kyrgyzstan Higher Education, „European Educational Research Journal” 2005, No. 4.
SUMMARY
Th e article describes the condition of the Kyrgyz higher education. Its characteristics is to promote access to this level of education, lack of investment whole sector, and inadequate education profi les to fi t the needs of the labor market. General recommendation is to raise the quality of educational services by entering the International Higher Education Area.
