Stan badań nad optymalizacją procesu przetwórstwa nasion rzepaku. I. Wydobywanie oleju.

Daniela Rotkiewicz, Iwona Konopka, Sylwia Żylik

Uniwersytet Warmińsko-Mazurskiw Olsztynie, Katedra Przetwórstwa i Chemii Surowców Roślinnych

Stan badań nad optymalizacją procesu

przetwórstwa nasion rzepaku

I. Wydobywanie oleju

State of works on the rapeseed oil processing optimalization

I. Oil obtaining

ekstruzja, ekstrakcja

Key words: rapeseed processing improvement, conditioning, enzymatic pretreatment, extrusion, extraction

Praca jest monografią opartą o przegląd piśmien-nictwa światowego. Dokonano w niej analizy tradycyjnej technologii wydobywania oleju rze-pakowego oraz omówiono prace badawcze pro-wadzone nad jej optymalizacją. Optymalizację opisano według procesów jednostkowych przed-stawiając technologię przygotowania nasion do wydobywania oleju na drodze enzymatycznego trawienia, kondycjonowania całych nasion oraz ekstruzji. Spośród prac dotyczących technologii wydobywania oleju przedstawiono tłoczenie na zimno nasion całych i obłuszczonych, ekstrakcję przy użyciu izopropanolu, nadkrytycznego CO2,

systemów rozpuszczalników oraz wody.

The paper is a monograph based on a survey of professional literature. The methods of traditional processing of rapeseed and of research works on the improvement of this process are analysed. The improvement of the elementary processes such as preparation of seeds to oil production by enzymatic pre-treatment, whole seeds conditioning and extrusion are presented. Among the papers concerning the oil production technology the cold pressing of whole and hulled rapeseeds, extraction by use of isopropanol, supercritical CO2, systems of solvents and of

water are described.

Tradycyjna technologia wydobywania oleju

Tradycyjny sposób przetwarzania nasion rzepaku w Polsce opiera się o tło-czeniowo-ekstrakcyjną technologię wydobywania oleju oraz o czterostopniową rafinację alkaliczną (Niewiadomski 1993, Unger 1990).

Nasiona, o jakości standardowej zgodnej z PN-90/R-66151, poddaje się najpierw kondycjonowaniu wstępnemu, tj. suszeniu bądź nawilżaniu do wilgot-ności 6% i ogrzewaniu do temperatury około 40°C. Proces ten, stosowany obecnie

przez większość zakładów tłuszczowych, okazał się być niezbędny w przypadku przerobu nasion rzepaku podwójnie ulepszonego (canola), które mają skłonność do tworzenia pyłów podczas rozdrabniania. Unger (1990) uzasadnia to dwojako: jako szczególną cechę odziedziczoną po rzepaku jarym odmiany Bronowski, będącym formą rodzicielską przy hodowli rzepaku canola, bądź jako cechę charak-terystyczną dla rzepiku odmiany Candle, będącym najwcześniej uprawianą odmianą canoli. Odmiana Candle charakteryzowała się cieńszą okrywą nasienną i niższą zawartością włókna, stąd inaczej zachowywała się podczas płatkowania i tłoczenia (Unger 1990). Kondycjonowanie wstępne znacząco polepsza proces płatkowania, wydajność tłoczenia i ekstraktywność oraz usuwanie rozpuszczalnika ze śruty. Po wstępnym kondycjonowaniu nasiona poddaje się rozdrabnianiu do postaci płatków o grubości 0,2–0,4 mm, a następnie kondycjonowaniu właściwemu (prażeniu) miazgi nasiennej. Kondycjonowanie to polega na powolnym (około 45 min.) ogrzewaniu miazgi nasiennej do temperatury 95–105°C, przy optymalnej wilgotności, wynoszącej 9% na początku (nawilżanie) i 6% na końcu procesu (suszenie) (Niewiadomski 1993).

Kondycjonowanie polepsza wydobycie oleju, co dokonuje się głównie na drodze termicznej destrukcji fosfolipidowo-białkowych membran sferozomów i koalescencji kropelek tłuszczu oraz obniżeniu jego lepkości. Poza tym inaktywuje endogenne enzymy (lipazy, mirozynaza) oraz niszczy mikroflorę powierzchniową nasion. Tak przygotowana miazga nasienna poddawana jest tłoczeniu na prasach wstępnego tłoczenia, umożliwiających wydobycie około połowy oleju (Niewia-domski 1993, Unger 1990).

Wytłok, zawierający 15–20% tłuszczu, poddawany jest ekstrakcji rozpusz-czalnikiem. W Polsce powszechnie stosuje się benzynę ekstrakcyjną klasy I, rzadziej klasy II (PN-56/C-96022), na świecie natomiast heksan techniczny. Ekstrakcję benzyną prowadzi się w temperaturze 50–55°C, przez okres około 45 min. Otrzymaną miscelę (olej w rozpuszczalniku) poddaje się odbenzynowaniu na wyparkach a „mokrą śrutę” w tosterach. Usuwanie rozpuszczalnika wymaga stosowania temperatur wyższych od punktu wrzenia frakcji najwyżej wrzącej, co w przypadku benzyny klasy I i II oznacza konieczność ogrzewania odpowiednio do 105 i 115°C. Takie temperatury oddziałują ujemnie na olej (częściowa izomery-zacja trans, powstawanie barwników melanofosfatydowych) i śrutę (ubytek lizyny przyswajalnej) (Leszkiewicz i Kasperek 1988, Niewiadomski 1993).

Postęp technologiczny w przetwarzaniu nasion rzepaku

Przygotowanie materiału do tłoczenia i/lub ekstrakcji

• Obłuskiwanie

W Polsce, jak dotąd, nie obłuskuje się nasion rzepaku na skalę przemysłową, prowadzi się natomiast badania nad tym problemem (Zadernowski i in. 1994, Rotkiewicz i Zadernowski 1997). Nieliczne kraje, w tym Francja, posiadają pilotowe linie technologiczne przerabiające nasiona obłuszczone (Youngs 1991). Potrzebę obłuskiwania potwierdzają badania prowadzone nad chemizmem frakcji morfologicznych nasion rzepaku oraz nad jakością oleju z tych frakcji (Rotkiewicz i Zadernowski 1997). Obłuszczanie polepsza nie tylko jakość tłuszczu, ale także wartość odżywczą śruty, obniżając w niej zawartość ligninowo-taninowej frakcji włókna pokarmowego (Ochodzki 1998, Pastuszewska i Rakowska 1989). Szersze informacje dotyczące obłuskiwania nasion rzepaku podano wcześniej (Rotkiewicz i Zadernowski 1997).

• Rozdrabnianie i kondycjonowanie

Optymalizacja procesu rozdrabniania nasion prowadzona jest indywidualnie przez poszczególne zakłady przemysłowe i dotyczy zazwyczaj wielkości cząstek po rozdrobnieniu.

Najwięcej zastrzeżeń budzi proces kondycjonowania nasion, stąd najwięcej prac badawczych poświęcono jego optymalizacji. Tradycyjne kondycjonowanie zwiększa ilość zanieczyszczeń rozpuszczalnych w oleju, takich jak: fosfolipidy, barwniki, WKT i związki siarki. Przyczynia się do tego działalność enzymów (lipazy, mirozynaza) we wcześniejszych etapach procesu oraz termiczna destrukcja związków kompleksowych, z których uwalniają się nietriacyloglicerolowe składniki lipidów (Kozłowska i in. 1977, Smiles i in. 1988, Prior i in. 1991). Obiecującym polepszeniem procesu kondycjonowania wydaje się być hydro-termiczna obróbka całych nasion rzepaku opracowana przez Rotkiewicz (1991). W badaniach tych stwierdzono, że 8-minutowe ogrzewanie nasion w strumieniu pary o temperaturze 106°C powoduje całkowitą inaktywację mirozynazy, a wraz z nią, prawdopodobnie, innych enzymów, np.: lipaz, które są uznawane za mniej stabilne termicznie. Obróbka termiczna całych nasion spełnia cele prażenia przemysłowego, ułatwiając wydobycie oleju i zapewniając inaktywację enzymów oraz ogranicza uwalnianie rozpuszczalnych w tłuszczach związków nietria-cyloglicerolowych.

• Ekstruzja

Ekstruzja w produkcji olejów jadalnych została po raz pierwszy zastosowana w 1964 r. do wydobywania oleju z otrąb ryżowych (Bear i in. cyt. przez Williams’a 1995). W późniejszym czasie ekstruzję zaczęto stosować w przetwarzaniu

surowców olejarskich o niskiej zawartości oleju (soja, bawełna) (Lusas i Watkins 1988, Nelson i in. 1987). Najpóźniej ekstruzji użyto do surowców o wysokiej (około 40%) zawartości oleju (rzepak, słonecznik) (Williams 1995).

W procesie ekstruzji miazga nasienna poddawana jest działaniu pary wodnej, która podnosi wilgotność do 10–13% i ciśnieniu, które podnosi temperaturę materiału do około 100°C. Czas ekstruzji wynosi zazwyczaj 7–20 s, a podczas opuszczania ekstrudera materiał ulega gwałtownemu rozprężeniu, co nadaje mu porowatą i trwałą teksturę, ułatwiającą perkolację rozpuszczalnika i drenaż złoża (Williams 1995). Szybkie osiąganie temperatury w ekstrudowanym materiale przyczynia się ponadto do inaktywacji enzymów, co pozwala na otrzymanie lepszej jakości oleju. Według Williams`a (1995) olej otrzymany z ekstrudowanych nasion rzepaku posiada 48 ppm fosforu, podczas gdy olej z nasion prażonych 350 ppm. Stosowanie ekstruzji wpływa ponadto na spadek zawartości w oleju WKT z 0,71% do 0,31% i chlorofilu z 34 do 16 ppm.

Trwała tekstura ekstrudatu chroni złoże przed zlegiwaniem i zapewnia jednakowe warunki ekstrakcji, przez co wymywanie oleju jest bardziej efektywne, a zatrzymywanie rozpuszczalnika w materiale mniejsze (Lusas i Watkins 1988).

Ekstrudery można stosować przed tłoczeniem, po tłoczeniu a przed ekstrakcją rozpuszczalnikiem lub jako zamienniki pras ślimakowych. W najnowszych opracowaniach technologicznych łączy się tłoczenie wstępne i ekstruzję w jedną operację, wpływając tym samym na obniżenie zapotrzebowania na energię (Ohlson 1992). Zastępujący prasę ślimakową ekstruder szczelinowy (typu „slotted-wall”) posiada klatkę drenażową ze szczelinami zamontowaną w bębnie, przez którą następuje wyciek uwolnionego oleju. Zaletą tych ekstruderów jest to, że są tańsze w obsłudze niż tradycyjne prasy, gdyż mają niższy pobór mocy przy jednocześnie 2-krotnie wyższej wydajności. Ekstrudery typu ”adjustable jaws” są używane do przygotowania nasion oleistych do tłoczenia. Nasiona, przechodząc przez szczelinę pomiędzy obracającym się stożkiem, a jego obudową, ulegają spłatkowaniu (Williams 1995). Wielkość szczeliny decyduje o grubości płatków oraz stopniu dezintegracji struktur komórkowych.

• Obróbka enzymatyczna nasion rzepaku przed wydobywaniem oleju

W tej technologii, do przygotowania nasion do tłoczenia lub ekstrakcji, używa się enzymów (Sosulski i in. 1988, Sosulski i Sosulski 1990). Grupę enzymów, takich jak celulaza, β-glukanaza i pektynaza, dodaje się do spłatkowanych nasion rzepaku i inkubuje w temp. 50°C w obecności wody, po czym miazgę suszy się do 6% wilgotności. Traktowanie enzymami prowadzi do rozkładu ścian komórko-wych i zwiększa stopień wydobycia oleju. Oleje uzyskiwane z nasion poddanych obróbce enzymatycznej posiadają wprawdzie zwiększoną zawartość zanieczysz-czeń, ale autorzy pomysłu twierdzą, że są one łatwiejsze do usuwania. Sugerują przy tym, by w stosunku do nasion poddanych obróbce enzymatycznej stosować raczej technologię tłoczenia (Sosulski i Sosulski 1990).

Wydobywanie oleju

• Technologia tłoczenia na zimno

Ostatnio obserwuje się wzrost zainteresowania produkcją i spożyciem olejów z nasion tłoczonych na zimno. W Kanadzie oleje tłoczone na zimno stanowią około 10% wszystkich sprzedawanych olejów (Fitch-Haumann 1997). Technologia tłoczenia na zimno jest czysta ekologicznie, prosta i nie wymagająca dużych nakładów energii. Wydajność tego procesu jest jednak niższa niż w przypadku technologii tłoczeniowo-ekstrakcyjnej. W wytłokach pozostaje 6–15% tłuszczu, ale stosując tę technologię unika się kosztów związanych z ekstrakcją rozpusz-czalnikiem i chroni przy tym środowisko naturalne. Tłoczenie w temperaturze 40°C pozwala uzyskać olej o dobrych właściwościach odżywczych, choć o inten-sywniejszej barwie niż olej rafinowany (Rotkiewicz i in. 1995, Rotkiewicz i Konopka 1998a). Barwa oleju tłoczonego na zimno z nasion w pełni dojrzałych, prawidłowo suszonych i przechowywanych jest intensywnie żółta (Rotkiewicz i Konopka 1998a). Brunatna barwa oleju tłoczonego na zimno wskazuje zawsze na procesy termiczne jakim poddano nasiona (zbyt wysoka temperatura suszenia, ogrzewanie przed tłoczeniem) i obecność pochodnych chlorofilu (Suzuki i Nishioka 1993, Wilska-Jeszka 1994). Czasami proponuje się bielenie oleju tłoczonego na zimno, jednak proces ten obniża zawartość takich cennych składników odżywczych jak: fosfolipidy, tokoferole i karotenoidy, co nie jest korzystne z żywieniowego punktu widzenia (Ziemlański i Budzyńska-Topolowska 1991). Ponadto ziemie bielące nadają olejowi nieprzyjemną woń, przez co traci on na atrakcyjności. Olej rzepakowy tłoczony na zimno posiada niższą trwałość przechowalniczą niż olej rafinowany (Rotkiewicz i in. 1995). Można ją jednak przedłużać stosując dodatki przeciwutleniaczy, np. w postaci tokoferoli (Krygier i in. 1995), suszów owocowo-warzywnych (Rotkiewicz i Konopka 1997), bądź sterując warunkami przechowywania (Rotkiewicz i Konopka 1999).

Najlepsze oleje tłoczone na zimno uzyskuje się z obłuszczonych nasion rzepaku, choć wydajność ich tłoczenia jest niska (Zadernowski i in. 1994). Wydaj-ność tłoczenia można zwiększać przez dodatek otrąb, na co wskazują badania Fornala i in. (1994) oraz Zadernowskiego i in. (1994). Dodatki otrąb podnosiły nieznacznie zawartość związków fosforu i ilość WKT obniżając równocześnie stabilność oleju (Zadernowski i in. 1994). Próba użycia surowych zarodków pszennych jako dodatku do tłoczonych na zimno nasion rzepaku (Rotkiewicz i Konopka 1998a), mająca na celu wprowadzenie większej ilości tokoferoli, nie dała dobrych rezultatów. Olej wytłoczony z mieszaniny rzepaku i surowych zarodków pszennych, zawierał wprawdzie więcej tokoferolu α, ale jednocześnie więcej kwasów wielonienasyconych oraz WKT, które obniżały jego stabilność. Lepsze, aczkolwiek niezadowalające, rezultaty otrzymano używając zarodków pszennych poddanych termicznej stabilizacji (Rotkiewicz i Konopka 1998a).

• Ekstrakcja

W procesie ekstrakcji najczęściej stosuje się węglowodory alifatyczne, a przede wszystkim heksan techniczny i benzynę ekstrakcyjną. Są one rozpusz-czalnikami łatwopalnymi, a ich pary mogą tworzyć mieszaniny wybuchowe z powietrzem (np. stężenie wybuchowe heksanu w powietrzu wynosi 1,2–1,7% objętości) (Niewiadomski i Szczepańska 1989). Podczas przerobu rzepaku straty rozpuszczalnika, równoznaczne z ich emisją do powietrza, wynoszą 2–3 l/tonę surowca (Dahlen i Lindh, cyt. przez Niewiadomskiego 1993).

Podczas poszukiwań rozpuszczalników alternatywnych przetestowano rów-nież inne węglowodory, takie jak heptan, izoheksan, neoheksan, cykloheksan i cyklopentan (Wan i in.1995), ale nie okazały się one być lepsze od heksanu, a ponadto są, tak jak heksan, szkodliwe (Galvin i Kirwin 1995).

Rosnąca świadomość zagrożeń ekologicznych oraz wprowadzanie restryk-cyjnych wymagań co do zawartości oparów rozpuszczalników w powietrzu skłoniły do poszukiwań rozpuszczalników mniej palnych i mniej toksycznych. Alternatywnym dla heksanu rozpuszczalnikiem wydaje się być izopropanol (Lusas 1994). Badania testowe nad zastosowaniem izopropanolu w technologii przetwa-rzania nasion oleistych przeprowadzono na nasionach bawełny. Izopropanol, jako związek polarny, jest całkowicie rozpuszczalny w wodzie (Haris i in., cyt. przez Lusas’a 1994), więc stosowany do ekstrakcji pochłania wodę z ekstrahowanego materiału i ulega rozcieńczeniu tracąc na ekstraktywności i wymagając, co jakiś czas, rektyfikacji. Surowce ekstrahowane izopropanolem winny więc być odwodnione, np. w procesie suszenia lub suchego ekspandowania (Lusas 1994). Ekstrakcja izopropanolem jest bardziej kosztowna, ale większe bezpieczeństwo stosowania oraz lepsza jakość uzyskiwanego oleju mogą być skuteczną tego przeciwwagą. Zwiększenie wydajności procesu przy jednoczesnym zmniejszeniu zużycia rozpuszczalnika osiągnięto poprzedzając ekstrakcję procesem ekstruzji. Dobre efekty uzyskano stosując mieszaninę izopropanolu z wodą (95 : 5 v/v), lub azeotropową o proporcji 88 : 12 (v/v). By uniknąć wysokich kosztów oddesty-lowania izopropanolu z misceli proponuje się wykonanie separacji na zimno. Podczas rozdziału w temp. 5°C lipidy neutralne przechodzą do fazy dolnej, a fosfolipidy, WKT, cukry, itp. do fazy górnej, bogatej w izopropanol. Wówczas w fazie dolnej otrzymuje się stężenie oleju ok. 85%, a w fazie górnej około 5%. Olej otrzymuje się przez destylacyjne usuwanie izopropanolu z fazy dolnej. Taki olej posiada nieco mniejszą zawartość WKT i fosfolipidów, dzięki czemu proces rafinacji może być prowadzony mniejszym nakładem kosztów (Lusas 1994).

Rozpuszczalnikami nie tylko rozważanymi, ale i stosowanymi w ekstrakcji olejów, są ciecze nadkrytyczne, które charakteryzują się właściwościami fizyko-chemicznymi pośrednimi między właściwościami cieczy i gazów, a ekstrakcję przy ich zastosowaniu nazywa się destrakcją. Najczęściej stosowanym przemysłowo płynem nadkrytycznym jest CO2, którego powszechnie używa się do dekofeinizacji

kawy, a ostatnio wykorzystuje do ekstrakcji tłuszczu z nasion oleistych (Buskov i in. 1997, List i Friedrich 1989, Fattori i in. 1988). CO2 jest niepalny i nietok-syczny, a jego temperatura krytyczna i ciśnienie są niskie (31°C; 7,38 MPa).

Oleje otrzymane metodą destrakcji odznaczają się jaśniejszą barwą i mniejszą zawartością WKT, ale większą podatnością na oksydację. Jedną z przyczyn szybszego oksydatywnego psucia się olejów uzyskanych przez destrakcję jest niska

zawartość w nich fosfolipidów, które są słabo rozpuszczalne w CO2 (List

i Friedrich 1989, Buskov i in. 1997). Poprawę rozpuszczalności fosfolipidów

w nadkrytycznym CO2 można uzyskać przez zwiększenie jego polarności

dodatkiem etanolu jako współrozpuszczalnika. Fakt, iż oleje otrzymywane metodą destrakcji posiadają mało fosfolipidów, wykorzystano do pozyskiwania dobrej jakościowo lecytyny (Dunford i Temelli 1995). Uzyskuje się ją przez dwustop-niową destrakcję, polegającą na użyciu najpierw CO2 i wyekstrahowaniu oleju do 15% zawartości w materiale, a następnie destrakcji nadkrytycznym CO2 z 10% dodatkiem etanolu. Pozwala to na otrzymanie oleju zawierającego powyżej 5% fosfolipidów, z którego otrzymuje się lecytynę.

• Ekstrakcja systemami rozpuszczalników

Ten rodzaj ekstrakcji polega na użyciu dwóch systemów rozpuszczalników: polarnego i niepolarnego, (Diosady i Rubin 1991, Shahidi i Naczk 1989). W rozpuszczalniku polarnym, którym najczęściej jest mieszanina metanolu, amoniaku i wody, rozpuszczają się niskocząsteczkowe cukry, niebiałkowe związki azotu, fosfolipidy hydratujące i glukozynolany, co polepsza zarówno jakość śruty, jak i oleju (Thobani i Diosady 1997). W rozpuszczalniku niepolarnym, np. hek-sanie, rozpuszcza się olej. Mieszaninę polarną stosuje się zazwyczaj w pierwszej kolejności, po czym ekstrahowany materiał, po ewentualnym wysuszeniu, zadaje się rozpuszczalnikiem niepolarnym (Shaidi i Naczk 1990, Diosady i Rubin 1991). Uzyskaną zawiesinę filtruje się otrzymując fazę stałą (śruta, mączka) i ciekłą. Faza ciekła rozdziela się na część metanolową, z której można wydzielić śluzy, i miscelę, z której uzyskuje się olej (Thobani i Diosady 1997). Ostatnio proces dwufazowej ekstrakcji zmodyfikowano zastępując amoniak wodorotlenkiem sodu. Wpływa to wprawdzie na niższy odzysk oleju, spowodowany prawdopodobnie częściowym zmydleniem triacylogliceroli oraz wyższą zawartością glukozyno-lanów w mączce, ale eliminuje toksyczny ekologicznie amoniak. W Kanadzie dwufazowej ekstrakcji użyto w skali pilotowej do ekstrakcji 10 kg nasion rzepaku (Thobani i Diosady 1997). Nasiona rozdrobniono na mokro, w rozpuszczalniku polarnym, stosując młyn orbitalny Szego, wcześniej używany do rozdrabniania nasion oleistych w innych rozpuszczalnikach, np. we freonie (Diosady i in. 1983). • Ekstrakcja wodno-enzymatyczna

W tej technologii całe nasiona rzepaku poddawane są najpierw obróbce termicznej w wodzie w celu inaktywacji mirozynazy (temperatura 85–90°C przez

okres 20 min) (Jensen i in. 1990). Następnie wykonuje się rozdrabnianie na mokro, chłodzi do temperatury 50°C i dodaje 0,5% enzymu SP-311, po czym prowadzi 4 godz. inkubację w celu enzymatycznej destrukcji ścian komórkowych. Po zakoń-czonej inkubacji z roztworu dekantuje się okrywy nasienne, a olej, wysoko-białkową mączkę i „syrop” separuje w trzyetapowym procesie wymywania wodą i wirowania. Końcowym etapem procesu jest suszenie otrzymanych frakcji. Opisany proces wodno-enzymatycznej ekstrakcji prowadzono głównie w celu otrzymania mączki o niskiej zawartości glukozynolanów, których znakomita większość przeszła do frakcji syropu. Uzyskany olej posiadał mało zanieczyszczeń (Jensen i in. 1990).

Zmodyfikowaną technologię wodno-enzymatycznej ekstrakcji nasion rzepaku opracowała firma Novo Industri A/s (Ohlson 1992). Proces ten różni się od opisanego wyżej suchym rozdrabnianiem nasion rzepaku.

Literatura

Buskov S., Sorensen H., Sorensen J. Ch., Sorensen S. 1997. Quantitative extraction of oil from plant material with supercritical carbon dioxide. J. Food Nutr. Sci., 6/47 (3): 115-124.

Diosady L. L., Rubin L. J., Ting N., Trass O. 1983. Rapid extraction canola oil. JAOCS, 60 (1): 60-65. Diosady L. L., Rubin L. J. 1991. A new approach to canola procesing. GCIRC Congres: 776-781. Dunford N. T., Temelli F. 1995. Extraction of phospholipids from canola with supercritical carbon

dioxide and methanol. JAOCS, 72 (9): 1009-1015.

Fattori M., Bulley N. R., Meisen A. 1988. Carbon dioxide extraction of canola seed: oil solubility and effect of seed treatment. JAOCS, 65 (6): 968-974.

Fitch-Hauman B. 1997. Mechanical extraction: capitalizing on solvent-free processing. INFORM, 8 (2): 165-174.

Fornal J., Piskuła M., Ostaszyk A., Walewski J., Kozłowska H. 1994. Charakterystyka procesu tłoczenia nasion rzepaku w prasie 02 PVO. Rośliny Oleiste, XV (2): 161-170.

Galvin J. B., Kirwin C. J. 1995. Risk assessment of hydrocarbon solvents. JAOCS, 6 (8): 951-952. Jensen K. S., Olsen H. S., Sorensen H. 1990. Chapter 19 in „Canola and rapeseed”. Edited by

F. Shahidi, published by Van Nostrand Reinhold, New York.

Kozłowska H., Nowak D. H., Zadernowski R., Szulc R., Cichon R. 1977. Aktywność mirozynazy w procesie technologicznym przerobu rzepaku. Przem. Spoż., 31: 436-438.

Krygier K., Ratusz K., Supeł B. 1995. Jakość i stabilność olejów tłoczonych na zimno. Rośliny Oleiste, XVI (2): 307-313.

Leszkiewicz B., Kasperek M. 1988. The effect of heat treatment on fatty acids of rapeseed oils. JAOCS, 65 (9): 1511-1515.

List G. R., Friedrich J. P. 1989. Oxidative stability of seed oils extracted with supercritical carbon dioxide. JAOCS, 66 (1): 98-101.

Lusas E. W. 1994. New isopropanol system shows promise. INFORM, 5 (11): 1245-1253.

Nelson A.I., Wijeratne W.B., Yet S.W., Wel T.M., Wei L.S. 1987. Dry extrusion as an aid to mechanical expelling of oil from soybeans. JAOCS, 64 (9): 1341-1348.

Niewiadomski H. 1993. Technologia tłuszczów jadalnych. PWN Warszawa.

Niewiadomski H., Szczepańska H. 1989. Produkty uboczne i odpady tłuszczowe: Wykorzystanie i wpływ na środowisko. PWN Warszawa.

Ochodzki P. 1998. Badania nad składem chemicznym, enzymatycznym frakcjonowaniem i biolo-gicznym działaniem włókna pokarmowego nasion rzepaku. Rozprawa doktorska.

Ohlson R. 1992. Modern processing of rapeseed. JAOCS, 69 (3): 195-198.

Pastuszewska B., Rakowska M. 1989. Możliwości zwiększenia wartości pokarmowej śruty z rzepaku podwójnie uszlachetnionego przez dobór odpowiednich warunków produkcji. Zesz. Problemowe IHAR. Wyniki badań za rok 1988, cz. II: 350-362.

Prior E.M., Vadke V.S., Sosulski F.W. 1991. Effect of heat treatment on canola press oils. II. Oxidative stability. JAOCS, 68 (6): 407-411.

Rotkiewicz D. 1991. Inaktywacja mirozynazy w nasionach rzepaku jako sposób poprawy jakości śruty i oleju. Zesz. Naukowe ART Olsztyn.

Rotkiewicz D., Konopka I. 1998a. Badania nad możliwością użycia zarodków pszennych jako do-mieszki do oleju rzepakowego tłoczonego na zimno. Biuletyn Nr 4 w Przeg. Zboż.-Młyn.: 28-30. Rotkiewicz D., Konopka I. 1998b. Trwałość olejów rzepakowych tłoczonych na zimno z nasion

o zróżnicowanej jakości. Rośliny Oleiste, XIX (2) 583-592.

Rotkiewicz D., Konopka I. 1999. Przechowalnicze możliwości zwiększania stabilności oleju rzepa-kowego. Natural Science (w druku).

Rotkiewicz D., Konopka I., Sobieski G. 1995. Stabilność olejów tłoczonych i ekstrahowanych na zimno. Rośliny Oleiste, XVI (2): 193-300.

Rotkiewicz D., Zadernowski R. 1997. Obłuskiwanie nasion rzepaku. Rośliny Oleiste, XVIII (2): 493-503.

Shahidi F. 1990. Canola and rapeseed. Van Nostrand Reinhold, New York.

Shahidi F., Naczk M. 1990. Chapter 17 in „Canola and rapeseed”. Edited by F. Shahidi, published by Van Nostrand Reinhold, New York.

Smiles J., Kakuda Y., Mac Donald B. 1988. Effect of degumming reagents on the recovery and nature of lecithins from crude canola, soybean and sunflower oils. JAOCS, 65 (7): 1151-1155.

Sosulski K., Sosulski F.W., Coxworth E. 1988. Carbohydrase hydrolysis of canola to enhance oil extraction with hexane. JAOCS, 65 (3): 375-361.

Sosulski K, Sosulski F.W. 1990. Chapter 16 in „Canola and rapeseed”. Edited by F. Shahidi, published by Van Nostrand Reinhold, New York.

Sosulski K., Sosulski F.W. 1993. Enzyme-aided vs. two-stage processing of canola: technology, product quality and cost evaluation. JAOCS, 70 (9): 825-829.

Suzuki K., Nishioka A. 1993. Behaviour of chlorophyll derivatives in canola processing. JAOCS, 70 (9): 837-841.

Thobani M., Diosady L.L. 1997. Two-phase solvent extraction of canola. JAOCS, 74 (3): 207-214. Unger E.H. 1990. Chapter 14 in „Canola and rapeseed” Ed. F. Shahidi, published by Van Nostrand

Reinhold, New York.

Wan P.J., Pakarinen D.R., Hron R.J., Richard O.L., Conkerton E.J. 1995. Alternative hydrocarbon solvents for cottonseed extraction. JAOCS, 72 (6): 653-659.

Wilska-Jeszka J. 1994. Barwniki. Rozdział 13 w Chemiczne i funkcjonalne właściwości składników żywności, pod red. Z. E. Sikorskiego, WNT Warszawa.

Youngs C. G. 1991. 9th Project Report, research and canola seed and oil and meal. Canada Council of Canada, Winnipeg.

Zadernowski R., Nowak-Polakowska H., Lossow B., Markiewicz K. 1994. Technologia tłoczenia oleju z obłuskanych nasion rzepaku. Rośliny Oleiste, XV (2): 171-178.

Ziemlański Ś., Budzyńska-Topolowska J. 1991. Tłuszcze pożywienia i lipidy ustrojowe. PWN Warszawa.