Małgorzata Kardasz, Lucyna Ostrowska, Ewa Stefańska
OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA PACJENTÓW
HEMODIALIZOWANYCH Z PRAWIDŁOWĄ MASĄ CIAŁA, Z NADWAGĄ I OTYŁOŚCIĄ
Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Kierownik: dr hab. n. med. L. Ostrowska
W pracy oceniono wartość energetyczną dziennych racji pokarmowych oraz zawartość głównych składników odżywczych pacjentów hemodializowanych z należną masą ciała, nadwagą i otyłością. Wykazano, iż dzienne racje pokarmo-we kobiet i mężczyzn pokarmo-we wszystkich badanych grupach cechowały niewłaścipokarmo-we proporcje w spożyciu białka, tłuszczów, węglowodanów oraz błonnika pokar-mowego.
Hasła kluczowe: hemodializa, żywienie, otyłość, dorośli. Key words: hemodialysis, nutrition, obesity, adults.
W ciągu ostatnich lat obserwuje się wzrost częstości występowania przewlekłej choroby nerek, co przyczyniło się do konieczności stosowania na coraz większą skalę leczenia nerkozastępczego. Do uszkodzenia tego narządu przyczynia się wiele schorzeń, ale wiele dowodów wskazuje na to, iż w patogenezie uszkodzenia nerek istotną rolę odgrywa nadmierna masa ciała (1). Ma to ogromne znaczenie w czasach, kiedy nadwaga i otyłość staje się jednym z najistotniejszych proble-mów społecznych i indywidualnych. Otyłość prowadzi do wzrostu przepływu krwi przez nerki i fi ltracji kłębuszkowej w następstwie rozszerzenia naczyń doprowadza-jących kłębuszków nerkowych, co stanowi prawdopodobnie konsekwencję zwięk-szenia resorpcji zwrotnej sodu w pętli Henlego (1, 2). Zaburzenia te wiążą się ze stwierdzonym u osób otyłych wzrostem insulinooporności, wzmożoną aktywnością układu renina – angiotensyna – aldosteron oraz wzrostem ciśnienia w obrębie jamy brzusznej, które może prowadzić do wzrostu wewnątrznerkowego ciśnienia hydro-statycznego (1, 2).
Główną przyczyną nadwagi i otyłości są nieprawidłowe nawyki żywieniowe oraz mała aktywność fi zyczna. Brak równowagi w ustroju między dowozem wartości energetycznej diety i wydatkiem energii prowadzi do powiększania masy tkanki tłuszczowej. Prawidłowe żywienie w okresie leczenia nerkozastępczego odgrywa bardzo ważną rolę, ponieważ zaburzenia odżywiania mogą wywierać negatywny wpływ na przebieg dializ, samopoczucie oraz stan kliniczny pacjenta. Dlatego pa-cjenci poddani dializie powinni zapewnić organizmowi odpowiednią wartość ener-getyczną, ilość składników odżywczych takich jak białko, tłuszcze, węglowodany, witaminy, makroelementy i mikroelementy, oraz właściwą ilość płynów.
Celem pracy była ocena sposobu żywienia kobiet i mężczyzn hemodializowa-nych z normowagą, nadwagą i otyłością z uwzględnieniem wartości energetycznej dziennych racji pokarmowych oraz zawartości głównych składników odżywczych (białek, tłuszczów i węglowodanów) oraz błonnika pokarmowego.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto 85 chorych hemodializowanych z województwa podlaskiego leczonych w Klinice Nefrologii i Transplantologii z Ośrodkiem Dializ w Białym-stoku. Na podstawie wskaźnika masy ciała BMI (kg/m2
) oceniono stan odżywienia badanych, a następnie dokonano podziału na badane grupy; wśród kobiet: grupa z należną masą ciała (BMI ≤ 24,9 kg/m2, grupa K 1), z nadwagą (BMI ≥ 25,0 kg/m2 ≤ 29,9 kg/m2, grupa K 2) i z otyłością (BMI ≥ 30,0 kg/m2, grupa K 3) a wśród męż-czyzn: grupa z należną masą ciała (BMI ≤ 24,9 kg/m2, grupa M 1), z nadwagą (BMI ≥ 25,0 kg/m2 ≤ 29,9 kg/m2, grupa M 2) i z otyłością (BMI ≥ 30,0 kg/m2, grupa M 3). Następnie badane cechy poddano ocenie statystycznej pomiędzy grupami w obrębie danej płci. Średni wiek w grupie kobiet z należną masą ciała wynosił 62,6 ± 13,1 lat, w grupie kobiet z nadwagą 64,4 ± 13,7 lat, a w grupie kobiet z otyłością 64 ± 11,6 lat. Średni wiek mężczyzn w grupie z należną masą ciała wynosił 64,8 ± 14,5 lat, w grupie mężczyzn z nadwagą 68,3 ± 12,2 lat, a w grupie mężczyzn z otyłością 68,1 ± 9,9 lat.
Do oceny sposobu żywienia chorych dializowanych wykorzystano metodę wy-wiadu 24 godz. obejmującego dzień poprzedzający dializy. W celu prawidłowego i rzetelnego podawania informacji o wielkości spożywanych porcji pacjent posłużył się „Albumem fotografi i produktów i potraw” ilustrujący gramaturę spożytych po-siłków (3).
Wartość energetyczną oraz spożycie głównych składników odżywczych analizo-wano za pomocą programu komputerowego Dietetyk 2 Instytutu Żywności i Żywie-nia w Warszawie. Otrzymane wyniki wartości energetycznej i białka porównano wg norm The European Society for Enteral and Parenteral Nutrition (4), tłuszczów i wę-glowodanów wg European Dialysis and Transplant Nurses Association/European Renal Care Association (5), natomiast w przypadku cholesterolu i błonnika pokar-mowego odniesiono do zalecanych norm żywieniowych (6). Analizę statystyczną wyników przeprowadzono za pomocą programu komputerowego „Statistica 7,1” wykorzystując test t dla dwóch prób niezależnych oraz test U dla dwóch wskaźni-ków struktury. Obliczenia statystyczne wykonano na poziomie istotności p < 0,05.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
W badanej grupie osób prawidłową masę ciała miało 38,1% kobiet (n = 16) – grupa K 1 i 41,9% mężczyzn (n = 18) – grupa M 1 hemodializowanych, nadwaga występowała u 40,5% kobiet (n = 17) – grupa K 2 i 39,5% mężczyzn (n = 17) – grupa M 2, a otyłość u 21,4% kobiet (n = 9) – grupa K 3 i 18,6% mężczyzn (n = 8) – grupa M 3. W badaniach Siddiqui i współpr. (7) wśród pacjentów
hemodializo-wanych 57,8% stanowiły osoby z należną masą ciała, a 37,5% z niedowagą. Bada-nia przeprowadzone przez Bossola i współpr. (8) wykazały, że najwięcej pacjentów hemodializowanych było z prawidłową masą ciała – 50,0%, następnie z nadwagą – 30,2% i otyłością – 17,2%, a przedstawicielem najmniej licznej grupy byli pa-cjenci z niedowagą – 2,6%. Postorino i współpr. (9) dowodzą, że niedożywienie może być maskowane podwyższonym wskaźnikiem BMI. Otyłość jest czynnikiem ryzyka zwiększonej chorobowości i śmiertelności w populacji ogólnej, ponieważ ma niekorzystny wpływ na progresję niewydolności nerek i wzrost ryzyka wystę-powania nadciśnienia tętniczego (10, 11). Natomiast u osób leczonych hemodializą bardziej niekorzystnym czynnikiem rokowniczym jest obecność niedowagi niż nad-wagi i otyłości (12) – tab. I.
Istotną rolę wśród pacjentów hemodializowanych odgrywa prawidłowo zbilan-sowana dieta, dlatego dostarczenie odpowiedniej wartości energetycznej oraz skład-ników odżywczych pozwala na utrzymanie dobrego stanu odżywienia. Tymczasem w grupie badanych zaobserwowano niekorzystną tendencję dostarczania niskiej kaloryczności ze spożywanych dziennych racji pokarmowych. Bardzo ważne jest utrzymanie odpowiedniej podaży kalorii u chorych hemodializowanych, ponieważ niska wartość energetyczna dziennej racji pokarmowej ogranicza przyswajanie białka, a wysoka oszczędza własne zasoby i ułatwia przyswajanie spożytych bia-łek. Wartość energetyczną oraz zawartość podstawowych składników odżywczych w dziennych racjach pokarmowych badanych pacjentów hemodializowanych przed-stawiono w tabeli I. Średnia wartość energetyczna dziennej racji pokarmowej (dzrp) we wszystkich grupach badanych kobiet była niższa od zaleceń żywieniowych po-mimo występowania nadwagi i otyłości, i wynosiła kolejno: śr. 1580,7 ± 833,5 kcal/ dobę w grupie kobiet K 1 (70,2% realizacji normy), śr. 1410,0 ± 544,5 kcal/dobę w grupie kobiet K 2 (62,6% realizacji normy), śr. 1065,0 ± 451,4 kcal/dobę w grupie kobiet K 3 (47,3% realizacji normy). Różnice wartości energetycznych dzrp wszyst-kich grup badanych kobiet są statystycznie nieistotne. Średnia wartość energetyczna dziennej racji pokarmowej we wszystkich grupach badanych mężczyzn wynosiła: śr. 2236,3 ± 922,6 kcal/dobę w grupie mężczyzn M 1, śr. 1897,0 ± 894,6 kcal/dobę w grupie mężczyzn M 2, śr. 1936,0 ± 1163,7 kcal/ dobę w grupie mężczyzn M 3. Jedynie wśród mężczyzn z prawidłową masą ciała średnie zapotrzebowanie energe-tyczne mieściło się w zalecanych normach i wynosiło 99,4% realizacji normy. War-tość energetyczna całodziennej racji pokarmowej mężczyzn z nadwagą stanowiło 84,3% realizacji normy. Natomiast wśród mężczyzn z otyłością stwierdzono 86,0% realizacji normy na energię. Różnice wartości energetycznych dzrp wszystkich grup badanych mężczyzn poddanych hemodializie nie były istotne statystycznie. Bada-nia Lou i współpr. (13) wykazały również tendencję do dostarczaBada-nia niskiej kalo-ryczności spożywanych diet przez pacjentów hemodializowanych, gdzie dzienna średnia wartość energetyczna w racjach pokarmowych wynosiła śr. 2018,5 ± 104,0 kcal/dobę (29,5 ± 2,1 kcal/kg/d – 84% realizacji normy), natomiast w badaniach
Rocco i współpr. (14) – śr. 1566 ± 636 kcal/dobę. Niniejsze badania wykazały
niż-szą wartość energetyczną diet kobiet i mężczyzn z nadwagą i otyłością niż u kobiet i mężczyzn z prawidłową masą ciała.
Ocena wartości odżywczej dziennych racji pokarmowych wykazała, że średnie spożycie białka wśród wszystkich badanych kobiet było niskie. Najniższe średnie
T
abela I
.
W
artość energetyczna oraz zawartość podstawowych składników odżywczych w dziennych racjach pokarmowych badanych pacjentów hemodi
alizowanych
T
able I
.
The energetic value and the content of basic nutrients in the daily food rations of the study hemodialysis patients
Składnik W skaźniki Grupa hemodializowanych Zalecane spożycie kobiety n=42 mężczyźni n=43 normowaga n =1 6 nadwaga n = 17 otyłość n = 9 normowaga n = 18 nadwaga n = 17 otyłość n = 8
Energia (kcal/ dobę)
Średnia ± SD 1580,7±833,5 1410,0±544,5 1065,0±451,4 2236,3±922,6 1897,0±894,6 1936,0±1163,7 >35 (kcal/kg/dobę) 2000–2500 Min.–Max. 632,4–3300,3 533,0–2399,0 353,0–1726,0 403,0–3781,0 594,0–4300,0 748,0–4471,0 Norma 2 250 2 250 2 250 2 250 2 250 2 250 % realizacji normy 70,2 62,6 47,3 99,4 84,3 86,0 Białko (g/dobę) Średnia ± SD 52,8±29,5 50,6±16,0 41,2±22,4 82,3±44,8 67,2±29,8 62,5±27,7 1,2–1,4 (g/kg nmc/dobę) 75–110 Min.–Max. 15,1–133,9 17,9–81,8 12,5–75,7 19,4–167,9 20,3–122,7 17,8–97,6 Norma 92 92 92 92 92 92 % realizacji normy 57,4 55,0 44,8 89,4 73,0 67,9 Tłuszcz (g/dobę) Średnia ± SD 74,1 2±52,4 65,9 3±33,7 35,3 2, 3 ±15,5 103,3±52,1 86,5±56,9 96,2±90,3 30–35% 70–100 Min.–Max. 16,3–203,9 24,7–133,5 11,2–64,9 13,9–211,9 20,2–251,7 42,1–313,2 Norma 85 85 85 85 85 85 % realizacji normy 87,2 77,5 41,5 121,5 101,7 113,2 W ę glo-wodany (g/dobę) Średnia ± SD 187,7±99,6 165,3±68,6 154,5±71,9 261,1±126,3 230,6±116,6 220,6±115,0 50–55% 300–400 Min.–Max. 57,2–476,3 29,6–289,1 57,1–282,1 50,8–572,4 93,5–508,1 55,9–380,3 Norma 350 350 350 350 350 350 % realizacji normy 53,6 47,2 44,1 74,6 65,8 63,0 Błonnik (g/dobę) Średnia ± SD 12,7±5,1 12,3±6,2 10,5±4,6 17,6±9,7 18,8±7,5 15,5±8,2 20–40 Min.–Max. 6,2–24,1 1,7–25,7 5,8–21,1 1,6–39,6 5,4–32,1 5,3–27,8 Norma 30 30 30 30 30 30 % realizacji normy 42,3 41,0 35,0 58,6 62,6 51,6
spożycie białka stwierdzono u kobiet hemodializowanych z otyłością (41,2 ± 22,4 g/dobę), co stanowiło 44,8% realizacji normy. Również średnie spożycie białka u wszystkich badanych mężczyzn było niewystarczające (śr. 82,3 ± 44,8 g/dobę w grupie mężczyzn z należną masą ciała, śr. 67,2 ± 29,8 g/dobę w grupie mężczyzn z nadwagą, śr. 62,5 ± 27,7 g/dobę w grupie mężczyzn z otyłością). Udział ener-gii pochodzącej z białka w dziennej racji pokarmowej w grupach badanych kobiet wynosił od 13,4% (nie realizowano normy na białko) do 15,4% (nieznacznie nie realizowano normy na białko), natomiast u mężczyzn hemodializowanych od 12,7% do 14,7% i także nie realizowano normy na białko. Podobnie jak w grupie kobiet hemodializowanych z otyłością tak w grupie mężczyzn hemodializowanych z oty-łością było najniższe średnie spożycie białka i wynosiło 67,9% realizacji normy. W obu badanych grupach kobiet i mężczyzn hemodializowanych średnie spożycia białka nie było istotne statystycznie. Morais i współpr. (15) również wykazali, iż średnie spożycie białka przez pacjentów hemodializowanych było niewystarczające i wynosiło śr. 74,3 ± 16,6 g/dobę, a udział energii pochodzącej z białka wynosił 20,2 ± 4,5%. Lacquaniti i współpr. (16) oraz Raffaitin i współpr. (17) dowodzą, iż zmniejszenie spożycia bogatoenergetycznych i bogatobiałkowych składników od-żywczych bezpośrednio wpływa na nieprawidłowy stan odżywienia u znacznego odsetka chorych.
W przeprowadzonych badaniach wykazano, iż średnie spożycie tłuszczu we wszystkich grupach badanych kobiet hemodializowanych było niewystarcza-jące, ale w grupie kobiet z otyłością (śr. 35,3 ± 15,5 g/dobę) było istotnie niższe w porównaniu ze spożyciem tego składnika pokarmowego przez kobiety z nadwagą (śr. 35,3 ± 15,5 vs śr. 65,9 ± 33,7 g/dobę, p < 0,02) oraz w porównaniu z śred-nim spożyciem tłuszczu przez kobiety z należną masą ciała (śr. 35,3 ± 15,5 g/dobę vs śr. 74,1 ± 52,4 g/dobę, p < 0,04). Średnie spożycie tłuszczu w diecie mężczyzn hemodializowanych było wyższe niż u kobiet hemodializowanych, ale zgodne z za-lecanym zapotrzebowaniem (w grupie M 2 śr. 86,5 ± 56,9 g/dobę, w grupie M 3 śr. 96,2 ± 90,3 g/dobę), nieznacznie zostało przekroczone średnie spożycie tłuszczu u mężczyzn w grupie M 1 – śr. 103,3 ± 52,1 g/dobę (nie było różnic istotnych staty-stycznie we wszystkich grupach badanych mężczyzn hemodializowanych). Średni procent energii pochodzącej z tłuszczów u kobiet hemodializowanych w grupie K 1 (42,2%) i K 2 (42,0%) przekraczał zalecane normy, natomiast kobiety z grupy K 3 dostarczały 29,8% średniej energii pochodzącej z tłuszczów. We wszystkich gru-pach mężczyzn hemodializowanych średni procent energii pochodzącej z tłuszczów przewyższał zalecane normy (w grupie M 1 – 41,6%, w grupie M 2 – 41,0%, w gru-pie M 3 – 44,7%). W badaniach Morais i współpr. (15) wykazano niskie spożycie tłuszczu przez pacjentów hemodializowanych śr. 37,9±25,3 g/dobę, co stanowiło 23,2 ± 15,5% średniej energii pochodzącej z tłuszczów.
Niezadowalająca była średnia zawartość węglowodanów w dziennej racji pokar-mowej pacjentów leczonych nerkozastępczo zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn (w grupie K 1 – śr. 187,7 ± 99,6 g/dobę, w grupie K 2 – śr. 165,3 ± 68,6 g/dobę, w grupie K 3 – śr. 154,5 ± 71,9 g/dobę, w grupie M 1 – 261,1 ± 126,3 g/dobę, w grupie M 2 – 230,6 ± 116,6 g/dobę, w grupie M 3 – 220,6 ± 115,0 g/dobę). Nie obserwowano różnic istotnych statystycznie we wszystkich badanych grupach ko-biet oraz mężczyzn. Średni procent energii pochodzący z węglowodanów wśród
kobiet i mężczyzn hemodializowanych w grupie z należną masą ciała (grupa K 1 – 47,5%, grupa M 1 – 46,7%) i nadwagą (grupa K 2 – 46,9%, grupa M 2 – 48,6%) był nieznacznie niższy od zalecanych norm. Natomiast u kobiet hemodializowanych w grupie z otyłością wartość ta wynosiła 58%, czyli przekraczała zalecane normy, a wśród mężczyzn w grupie z otyłością stanowiła 45,6% i była najniższa. Niedosta-teczne spożycie węglowodanów ogółem u pacjentów hemodializowanych odnoto-wano również w badaniach innych autorów (15, 18, 19).
U pacjentów leczonych nerkozastępczo często dochodzi do niedoborów błon-nika pokarmowego spowodowane ograniczeniem spożycia owoców i warzyw, co też wykazano w badaniach własnych. Średnie spożycie błonnika w grupie kobiet hemodializowanych wynosiło od 10,5 ± 4,6 g/dobę do 12,7 ± 5,0 g/dobę. Niezado-walająca była również średnia zawartość błonnika pokarmowego w dziennej racji pokarmowej mężczyzn leczonych hemodializami (od 15,5 ± 8,2 g/dobę do 18,8 ± 7,5 g/dobę). Najniższe spożycie błonnika pokarmowego było u kobiet i u mężczyzn w grupie z otyłością (różnice nieistotne statystycznie we wszystkich grupach ba-danych kobiet oraz mężczyzn podba-danych hemodializie). Podobne wyniki uzyskali
Yasuda i współpr. (20) oraz Małgorzewicz i współpr. (21).
WNIOSKI
1. Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie w zawartości poszczególnych składników odżywczych (jedynie całodzienne racje pokarmowe kobiet z otyłością charakteryzowały się istotnie niższą zawartością tłuszczów ogółem w porównaniu z racjami pokarmowymi kobiet z nadwagą i należną masą ciała) w dziennych ra-cjach pokarmowych kobiet i mężczyzn z należną masą ciała, nadwagą i otyłością.
2. W trakcie szkoleń pacjentów należałoby zwrócić szczególną uwagę na zwięk-szenie zawartości białka, węglowodanów złożonych (w tym błonnika pokarmowe-go).
3. Wyniki badań wskazują na potrzebę edukacji żywieniowej we wszystkich ba-danych grupach hemodializowanych kobiet i mężczyzn niezależnie od ich stanu od-żywienia ze względu na licznie popełniane błędy żywieniowe w spożyciu głównych składników odżywczych.
M. K a r d a s z, L. O s t r o w s k a, E. S t e f a ń s k a
ASSESSMENT OF DIETARY HABITS IN HEMODIALYSIS PATIENTS WITH NORMAL MASS, OVERWEIGHT AND OBESITY
S u m m a r y
The study involved 85 haemodialysed patients who, based on BMI (kg/m2
), were allocated into three research groups of women: normal-weight group n =16 (38,1%), overweight group n= 17 (40,5%) and obesity group n = 9 (21,4%) and 3 groups of men: normal-weight group n = 18 (41,9%), overweight group n = 17 (39,5%) and obesity group n = 8 (18,6%). The evaluation of daily food rations was based on a 24-hour recall (according to energetic value and the content of basic nutrients). Daily food rations were analysed using the computer program “Dietetyk 2” of the Institute of Food and Nutrition in Warsaw.
Calculations were performed using the Statistica 7.1 program. The diet was characterized by low energetic value and low contents of proteins, carbohydrates and dietary fi ber in all the study groups of women and men irrespective of nutrition status. High dietary contents of fats was observed in all the study groups of men but low in all the study groups of women. The mean intake of fat in the daily food rations of women with normal weight (74,1±52,4 g/day) and overweight (65,9±33,7 g/day) were found to have a signifi -cantly higher as compared to the mean intake of fat in the daily food rations of hemodialysed women with obesity (35,3±15,5 g/day).
PIŚMIENNICTWO
1. Praga M., Morales E.: Obesity, proteinuria and progression of renal failure. Curr. Opin. Nephrol. Hypertens., 2006; 15: 481-486. – 2. Sandhu J. S., Singla M., Ahuja A., Soni A., Chopra P.: Renal Risks of Obesity. JIACM, 2004; 5(4): 335-338. – 3. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografi i pro-duktów i potraw. Wydanie IŻŻ, Warszawa 2000. – 4. Cano N., Fiaccadori E., Tesinky P. et al.:. ESPEN Guidelines on enteral nutrition: adult renal failure. Clinical Nutrition, 2006; 25: 295-310. – 5. European Guidelines for the Nutritional Care of Adult Renal Patients. EDTNA/ERCA, 2002: 1-52. – 6. Jarosz M.,
Bułhak–Jachymczyk B.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych.
Wyd. PZWL, Warszawa, 2008. – 7. Siddiqui U.A., Halim A., Hussain T.: Nutritional profi le and infl am-matory status of stable chronic hemodialysis patients at nephrology department, military hospital Rawal-pindi. J. Ayub. Med. Coll. Abbottabad., 2007; 19, 4: 29-31. – 8. Bossola M., Giungi S., Panocchia N.: Body mass index and cardiovascular risk factors and biomarkers in hemodialysis patients. J. Nephrol., 2008; 21, 2: 197-204. – 9. Postorino M., Marino C., Tripepi G., Zoccali C. et al.: Abdominal obesity and all – cause and cardiovascular mortality in end – stage renal disease. J. Am. Coll. Cardiol., 2009; 53(15): 1265-1272. – 10. Praga M., Morales E.: Obesity, proteinuria and progression of renal failure. Curr. Opin. Nephrol. Hypertens., 2006; 15: 481-486.
11. Drechsler C., Mutsert R., Grootendorst D. et al.: Association of Body Mass Index With Decline in Residual Kidney Function After Initiation of Dialysis. Am. J. Kidney Disease, 2009; 53(6): 1014-1023. – 12. Schmidt D., Salahudeen A.: The Obesity-Survival Paradox in Hemodialysis Patients: Why Do Overweight Hemodialysis Patients Live Longer? Nutrition in Clinical Practice, 2007; 22(1): 11-15. – 13.
Lou L.M., Campos B., Gimeno J.A. et al.: Main dietary intake defi cis in hemodialysis patients: approach
to a healthy dietary model based on the Mediterranean diet. Nefrologia, 2007; 27(1): 38-45. – 14. Rocco
M.V., Paranandi L., Burrowes J.D., Cockram D.B., Dwyer J.T. et al.: Nutritional status in the HEMO
Study cohort at baseline. Hemodialysis. Am. J. Kidney Dis., 2002; 39(2): 245-256. – 15. Morais A.A.C.,
Silva M.A.T., Faintuch J. et al.: Correlation of nutritional status and food intake in hemodialysis patients.
Clincs, 2005; 60(3): 185-192. – 16. Lacquaniti A., Bolignano D., Campo S., Perrone C.: Malnutrition in the Elderly Patient on Dialysis. Renal Failure, 2009; 31(3): 239-245. – 17. Raffaitin C., Lasseur C.,
Chauveau P., Barthe N.: Nutritional staus in patients with diabetes and chronic kidney disease: a
prospec-tive study. Am. J. Clin. Nutr., 2007; 85: 96-101. – 18. Sahin H., Ýnanc N., Katrancý D., Aslan N.O.: Is there a correlation between subjective global assessment and food intake, anthropometric measurement and biochemical parameters in nutritional assessment of haemodialysis patients? Pak. J. Med. Sci., 2009; 25(2): 201-206. – 19. Galland R., Traeger J., Arkouche W., Cleaud C., Delawari E. and Fouque D.: Short daily hemodialysis rapidly improves nutritional status in hemodialysis patients. Kidney International, 2001; 60: 1555-1560. – 20. Yasuda G., Shibata K., Takizawa T. et al.: Prevalence of constipation in con-tinous ambulatory peritoneal dialysis patients and comparison with hemodialysis patients. Am. J. Kidney Diseases, 2002; 39(6): 1292-1299.
21. Małgorzewicz S., Lichodziejewska-Niemierko M., Rutkowski R., Łysiak–Szydłowska W.: Ocena spo-sobu żywienia pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek w okresie leczenia nerkozastępczego. Żyw. Człow. Metab., 2004; 31(3): 211-218.
