Marek Wójtowicz, Krystyna Czernik-Kołodziej
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Zakład Roślin Oleistych w Poznaniu
Reakcja zarejestrowanych odmian rzepaku
ozimego na poziom agrotechniki
Response of registered winter oilseed rape cultivars to the level
of agronomical practices
Słowa kluczowe: odmiana, rzepak, plony nasion, tłuszczu i białka
Key words: cultivar, oilseed rape, seed yield, fat yield, protein yield
W pracy oceniono plon nasion, tłuszczu i białka odmian rzepaku znajdujących się w Rejestrze Odmian w latach 1999–2001. Do obliczeń po-służono się danymi opublikowanymi przez COBORU. Wykazano duże zróżnicowanie plonu nasion analizowanych odmian. Różnica pomiędzy najwyżej a najniżej plonującą odmianą wynosiła ponad 20%, co w przypadku uprawy mniej in-tensywnej odpowiadało 9,5 dt/ha, a w przypadku agrotechniki na poziomie wysokim — 12,5 dt/ha. Odmiany w różnym stopniu reagowały na po-ziom intensywności agrotechniki. Zwiększenie intensywności uprawy spowodowało wzrost plonów nasion o 8,1–13,9%, co odpowiadało 4,1–6,9 dt/ha. Plon tłuszczu i białka był głównie zależny od plonu nasion.
In the paper seed yield, fat yield and protein yield of oilseed rape cultivars presented in Cultivar Register in 1999–2001 were estimated. For calculations data published by COBORU were used. Large difference of seed yield between cultivars was shown. Difference between the highest and the lowest yielding cultivar amounted to 20%, and what in the case of lower level of agronomical practices corresponded with 9.5 dt/ha and in the case of the high level of agronomical practices it corresponded with 12.5 dt/ha. Cultivars differed in response to the level of agronomical practices. Increase of cultivation intensity caused growth of seed yield from 8.1 to 13.9%, and it corresponded with 4.1–6.9 dt/ha. Yield of fat and protein was mainly depended on seed yield.
Wstęp
Bardzo istotnym elementem prawidłowej agrotechniki rzepaku jest wybór odmiany do uprawy. Odmiany rzepaku różnią się znacząco cechami rolniczymi i użytkowymi (Allen i Morgan 1972; Heimann 1990, 1992; Wójtowicz i Wielebski 2000). Różna jest też reakcja odmian na warunki środowiskowe i zabiegi agrotechniczne. Marska i Seidler (1990) wykazały, że odmiany różnią się wiernością plonowania w zależności od efektywności gospodarki wodnej. Zróż-nicowaną rekcję odmian na warunki wilgotnościowe siedliska dowiedli także McPherson (1987), Barszczak i in. (1989, 1990), Muśnicki (1989), Szukalski i in.Marek Wójtowicz ... 86
(1989) oraz Wójtowicz i Wielebski (1998). Z kolei Gerath i Schweiger (1991), Barszczak i in. (1990, 1991a, 1991b) oraz Spasibionek i in. (1996) dowodzą, że odmiany i rody rzepaku różnią się zdolnością do wykorzystania azotu. Wybór odmiany do uprawy będzie zatem znacząco wpływał na osiągane plony.
Celem niniejszego opracowania jest ocena plonu nasion, tłuszczu i białka odmian rzepaku uprawianych w doświadczeniach porejestrowych COBORU w la-tach 1999–2001.
Metodyka
Do obliczeń posłużono się danymi z lat 1999–2001 opublikowanymi przez COBORU (Heimann 2002). W pracy oceniono plony nasion, tłuszczu i białka odmian znajdujących się w tych latach w Rejestrze Odmian. Plon nasion określono na dwóch poziomach agrotechniki: przeciętnym i wysokim. Wysoki poziom agrotechniki w porównaniu z przeciętnym zapewniał ochronę przed chorobami oraz wyższe o 50 kg N/ha nawożenie azotowe. Zawartość tłuszczu i białka anali-zowano z nasion roślin uprawianych mniej intensywnie (przeciętny poziom agro-techniki). Analizę statystyczną przeprowadzono przy pomocy szeregów rozdziel-czych oraz analizy ścieżek.Wyniki
Odmiany różniły się znacznie wysokością plonowania (rys. 1). Różnica pomiędzy średnimi plonami, z lat 1999–2001, odmian najplenniejszych a najniżej plonujących wynosiła ponad 20%. Bez względu na poziom intensywności uprawy, najwyżej plonowały cztery odmiany mieszańcowe złożone: Mazur, Kaszub, Pomorzanin, Lubusz; jeden mieszaniec zrestorowany: Kronos oraz jedna odmiana populacyjna: Liclasic. Wśród odmian najwyżej plonujących uprawianych metodą mniej intensywną znalazło się także pięć odmian populacyjnych: Californium, Cazek, Lisek, Carina i Amor. Odmiany te uprawiane metodą intensywną plonowały o 5,1–10% niżej niż najlepiej plonująca odmiana Mazur. W tym przedziale szeregu rozdzielczego, niezależnie od poziomu intensywności uprawy, znalazły się również: Buffalo, Bristol, Contact, Rasmus, Kasimir, Capio, Diplomat i Bosman. Także odmiany: Rafaela, Wotan i Batory uprawiane metodą przeciętnej agrotechniki plonowały o 5,1–10% gorzej od odmiany Mazur. Bez względu na zastosowaną agrotechnikę odmiany Romana, Bazyl, Bermuda, Lirajet i Spencer plonowały o 10,1–15% niżej od odmiany Mazur. W tej grupie były także upra-wiane intensywnie Rasmus, Kasimir, Rafaela, Wotan i Batory. Niezależnie od poziomu intensywności uprawy najniżej plonowała odmiana Marita (o ponad 20% słabiej od odmiany Mazur). Odmiany Kana, Silvia i Gara plonowały o 15,1–20% poniżej plonu odmiany Mazur na obu poziomach agrotechniki.0 2 4 6 8 10 12 Lic zb a od mi an Num ber o f c u lt iv ars 0-5% 5,1-10% 10,1-15 % 15,1-20% pon ad 2 0 % K Ma zu r F 1 z Kr on os F1 Ka sz ub F1 z Po m orza ni n F 1 z Lu bu sz F1 z Lic las ic Ca ze k A mo r Bu ff alo F1 C alif or niu m Li sek Bo sm an Ca rin a Bris to l Co nta ct Ca pi o Di pl om at Ra sm us Ka si m ir F 1 Ra fa el a R om ana Wo ta n Ba to ry Ba zy l Be rm ud a Lir aj et Sp e nc e r NL L Silvia Ga ra Ka na Ma rit a Ma rit a K ana Silvia Ga ra Ma zu r F 1 z Kas zub F1 z Pom o rzan in F1 z K ron os F 1 Lic las ic C al iforni um Lub us z F 1 z Ca ze k Lis ek Ca rin a A mo r Bu ff alo F1 Bris to l Co nta ct Ra sm us Ka si m ir F 1 Ca pi o Di pl om at Bo sm an Ra fa el a Wo ta n Ba tory Ro m ana B azyl Be rm uda Lir aj et Sp en ce r NL L Poziom pr zeci ętny — A v erage le vel Poziom w ysoki — High le vel Ró żnica wyra żon a w procentach w stosunku do o dmian y naj wy żej plonuj ącej Difference expre
ssed in per cent in co
m
p
a
rison with the highest yielded cultivar
Podkre ślono od mian y, które znal az ły s ię w t ym sa m ym przedziale klasowy m szereg u rozdzielczego w o bu w a riantach agrotechniki Cultivars from t h e sam e
class interval of divide se
ri
es in both variants of agrono
m
ic
a
l practices were underlined
R ys . 1 . Us zereg owanie odm ian wed ług w ysok oś ci plonowania w zale żno ści od poziomu agr otechn iki (wg d an ych COBORU) — arrangement according to yield a nd the level o f a g ronomical practic es ( a ccording to COBORU data)
Marek Wójtowicz ... 88
Także reakcja odmian na poziom intensywności uprawy nie była jednakowa (rys. 2). Najniższym przyrostem plonu (8,1–10%) pomiędzy przeciętnym a wyso-kim poziomem agrotechniki charakteryzowały się odmiany: Californium, Kasimir, Batory, Rasmus, Carina i Lisek. Najsilniej na zwiększenie intensywności uprawy zareagowała odmiana Bosman (13,9%), a następnie Kronos, Mazur, Gara, Silvia, Spencer, Lirajet, Romana, Buffalo i Lubusz. Przyrost plonu pozostałych odmian wynosił 10,1–12%. 0 2 4 6 8 10 12 14 16 Liczba odmian Number of cultivars 10,1–12% 8,1–10% 12,1–14% Lisek Carina Rasmus Batory Kasimir F1 Californium Capio Diplomat Kaszub F1z Pomorzanin F1z Amor Kana Bristol Contact Rafaela Wotan Liclasic Cazek Bazyl Bermuda Marita Bosman Kronos F1 Mazur F1z Gara Silvia Spencer NLL Lirajet Romana Buffalo F1 Lubusz F1z
Przyrost plonu rzepaku pomiędzy przeciętnym a wysokim poziomem agrotechniki Yield increase of oilseed rape between average and high level of agronomical practices
Rys. 2. Uszeregowanie odmian według ich intensywności wyrażonej przyrostem plonu (wg danych COBORU) — Cultivar arrangement according to intensity expressed by yield increase (according
to COBORU data)
Ze względu na wysokość plonowania oraz intensywność wyrażającą reakcję odmian na poziom agrotechniki, odmiany zakwalifikowano do ośmiu grup (tab. 1). Odmiany różniły się zawartością tłuszczu i białka w nasionach. Różnica pomiędzy odmianami charakteryzującymi się największą i najmniejszą zawartością tłuszczu wynosiła 5,1%. Natomiast rozstęp dotyczący zawartości białka w nasionach wynosił 2,3%. Odmiany znacznie bardziej różniły się wielkością plonu tłuszczu i białka (rys. 3). Różnica pomiędzy odmianą o największym plonie tłuszczu (Kaszub) i odmianą o najmniejszym plonie tłuszczu (Marita) wynosiła ponad 20%. Z kolei rozstęp pomiędzy odmianami o największym i najmniejszym plonie białka wynosił 19,9%. Wskazuje to na większą zależność plonu tłuszczu i białka od plonu nasion niż od zawartości w nasionach tłuszczu i białka, co zostało potwierdzone analizą ścieżek (tab. 2). Analiza ścieżek wykazała, że na wielkość plonu tłuszczu i białka decydujący wpływ ma plon nasion, bowiem efekty bezpośrednie plonu nasion znacznie przewyższały efekty bezpośrednie zawartości tłuszczu i białka w nasionach.
Tabela 1 Klasyfikacja odmian w zależności od wysokości plonowania i ich reakcji na poziom agrotechniki — Cultivars classification according to yield and their response to the level
of agronomical practices
Reakcja odmian na poziom agrotechniki
Response of cultivars to the level of agronomical practices
Plon
Yield słaba — poor
przyrost plonu 8,1–10% increase of yield 8,1–10% przeciętna — average przyrost plonu 10,1–12% increase of yield 10,1–12% silna — strong przyrost plonu 12,1–14% increase of yield 12,1–14% Wysoki High Californium (2002) Carina (2002) Lisek (1998) Cazek (2002) Liclasic (2002) Amor (2002) Pomorzanin (2002) Kaszub (2001) Lubusz (2002) Mazur (2002) Kronos (2001) Średni Average Kasimir (1999) Batory (2001) Rasmus (2000) Bermuda (1997) Bazyl (2001) Wotan (1996) Rafaela (2000) Contact (2001) Bristol (1997) Diplomat (2002) Capio (2001) Buffalo (1999) Romana (1999) Lirajet (1994) Spencer (2002) Bosman (2002) Niski
Low Marita Kana (1997) (1994) Silvia (1995) Gara (1999)
W nawiasie podano rok wpisania do Rejestru Odmian — In brackets a year of registration is presented Uszeregowanie odmian według plonu tłuszczu i białka przedstawiono na rysun-ku 3. Najwyższym plonem tłuszczu odznaczały się odmiany: Kaszub, Mazur, Lubusz, Pomorzanin, Bristol, Liclasic i Contact. Natomiast najwyższym plonem białka charakteryzowały się odmiany: Cazek, Pomorzanin, Californium i Mazur. Zatem odmiany Pomorzanin i Mazur odznaczały się zarówno wysokim plonem tłuszczu jak i białka. Z kolei najniższym plonem tłuszczu i białka odznaczały się odmiany Gara i Marita.
Dyskusja
Wykazano duże zróżnicowanie plonu nasion analizowanych odmian. Różnica pomiędzy najwyżej a najniżej plonującą odmianą wynosiła ponad 20%, co w przy-padku uprawy mniej intensywnej odpowiadało 9,5 dt/ha a w przyprzy-padku agro-techniki na poziomie wysokim 12,5 dt/ha. Natomiast zwiększenie intensywności uprawy spowodowało wzrost plonów nasion o 8,1–13,9% co odpowiadało 4,1–6,9 dt/ha. Zestawienie powyższych danych wskazuje jak duże znaczenie ma wybór odmiany do uprawy. Podobne zależności można znaleźć w pracy WójtowiczaMarek Wójtowicz ... 90
Tabela 2 Analiza współczynników korelacji prostej w analizie ścieżek dla plonu tłuszczu i białka i ich składowych — Simple correlation coefficient in path analysis for fat and protein yield
and their components
Cecha Traits Plon nasion Seed yield Zawartość tłuszczu Fat content R2 [%]
Plon nasion — Seed yield 0,948** –0,081
Zawartość tłuszczu — Fat content –0,036 0,408** 99,97
Plon tłuszczu — Fat yield* 0,912** 0,327
Plon nasion Seed yield Zawartość białka Protein content R2 [%]
Plon nasion — Seed yield 0,992** –0,246
Zawartość białka — Protein content –0,129 0,518** 99,93
Plon białka — Protein yield* 0,863** 0,272
Wartości podkreślone oznaczają efekt bezpośredni danej cechy, wartości przedstawione czcionką normalną efekty pośrednie — Underlined values denote direct effect of each trait, normal fonts
values denote adequate indirect effects
* Współczynniki korelacji prostej pomiędzy plonem tłuszczu lub białka i ich składowymi Simple correlation coefficients between fat and protein yield and their components ** istotność na poziomie α = 0,01 — significant at the level α = 0.01
i in. (2002), którzy wykazali, że zwiększenie nawożenia azotowego o 40 kg N/ha w przedziale od 60 do 220 kg N/ha powodowało wzrost plonu rzepaku od 0,9 do 2,1 dt/ha, a różnice w plonie pomiędzy badanymi w tym doświadczeniu odmianami i formami hodowlanymi wynosiły od 1,1 do 4,6 dt/ha. Również doświadczenie przeprowadzane przez Budzyńskiego i in. (1985) wykazało większe różnice pomię-dzy plonem badanych odmian (5,7 dt/ha) niż średnim przyrostem plonu pod wpływem nawożenia azotowego zwiększonego ze 135 do 180 kg N/ha (1,7 dt/ha). Znaczenie odmiany podkreśla również fakt, że dziesięć odmian najwyżej plonu-jących uprawianych mniej intensywnie plonowało wyżej od czterech najniżej plonujących odmian uprawianych intensywnie.
Należy zwrócić także uwagę na to, że wybór odmiany do uprawy jest przed-sięwzięciem niskonakładowym. Według Jankowskiego (2001) koszty zakupu materiału siewnego i wysiewu nasion stanowią zaledwie 3% kosztów uprawy rzepaku. Z kolei nawożenie pochłania około 30% całkowitych kosztów. Podobne dane podaje Wałkowski i in. (2002).
W 2000 r. cena 1 kg azotu wahała się od 1,15 zł w moczniku do 2,84 zł w saletrze wapniowej (Artyszak 2000). Zatem zwiększenie nawożenia azotowego o 50 kg/ha powodowało wzrost kosztów nawozów o 57,5–142 zł/ha.
0 2 4 6 8 10 12 Lic zba od m ian Num ber o f c ultivar s 0– 5% 5,1– 10 % 10 ,1 –1 5% 15 ,1 –2 0% po na d 20% Kas zub F1 z Maz ur F 1 z Lubu sz F1 z Pom or za nin F1 z Bris to l Li cl as ic Cont ac t Cali fo rni um Car ina Kr onos F1 A mo r Lis e k Bos m an Di pl om at Caz ek Ras m us B uffa lo F1 Baz yl Rom ana Kas im ir Capio Raf ael a Ber m u da Bat or y Wo ta n Spe nc e r NLL Li ra je t Silv ia Ka na Ga ra Mar ita Caz ek Pom or za nin F1 z Cali fo rni um Maz ur F 1z Kas zub F 1 z Buf falo F 1 Lubu sz F 1z Kas im ir F 1 Capio Kro nos F1 Cont ac t Li se k Rasm us Car ina Di p lom at Li cl as ic Bat ory Bos m an Bris to l A mo r Baz yl Ber m u da Lir aj et Wo ta n Rom ana Spe nc e r NLL Raf a el a Kan a Ga ra Silvia Mar ita Plon t łu szcz u — Fa t y ield [dt/ ha ] Plon bia łka — Pro tein yield [d t/h a] Ró żnica wyra żon a w procentach w stosunku do o dmian y o naj wy ższy m plonie t
łuszczu lub bia
łka
Difference expre
ssed in per cent in com
p
a
rison with
cultivar with the highest fat or p
rotein yield Podkre ślono od mian y, które znal az ły s ię w t ym sa m ym przedziale klasowy m szereg u rozdzielczego dot yc zą cego plo nu t łuszczu i b ia łka Cultivars from t h e sam e f requenc y tabulation class re lative to fat an
d protein yield were unde
rlined R ys. 3. Uszereg owanie odmian wed ług plonu t łus zczu i bi ał ka (wg dan ych COBORU) —
Cultivar arrangement accord
ing to
yield of fat and
protein (
a
ccording to COBORU
Marek Wójtowicz ... 92
Klasyfikacja odmian w zależności od wysokości plonowania i ich reakcji na poziom agrotechniki ułatwia wybór odmiany do uprawy oraz dostosowanie intensywności uprawy do danej odmiany rzepaku. Wysoko plonujące odmiany: Californium, Carina, Lisek słabiej reagowały na zwiększenie intensywności uprawy w porównaniu z odmianami bardziej intensywnymi: Cazek, Liclasic, Amor, Pomorzanin, Kaszub, a zwłaszcza Lubusz, Mazur i Kronos.
Na podkreślenie zasługuje także fakt, że wśród odmian najwyżej plonujących znalazły się odmiany zarejestrowane w latach 2001 i 2002 oraz odmiana Lisek wpisana do Rejestru w roku 1998. Dominacja odmian wpisanych do Rejestru w latach 2001 i 2002 w grupie odmian najwyżej plonujących wskazuje na postęp w hodowli. Wysoka pozycja odmiany Lisek dowodzi dużej wartości tej odmiany i sprawia, że jej nasiona są poszukiwane przez producentów rzepaku.
Odmiany różniły się znacznie plonem tłuszczu i białka. Różnica pomiędzy odmianami o największej i najmniejszej wartości badanej cechy wynosiła około 20%. Plon tłuszczu i białka był determinowany głównie przez plon nasion. Na tę zależność zwrócił uwagę w swoich badaniach Budzyński i in. (1985). O większym uwarunkowaniu plonu tłuszczu i białka od plonu nasion przekonuje również ana-liza danych zawartych w pracy Barszczaka i in. (1994).
Zimy w okresie 1999–2001 były łagodne i dlatego uzyskane wyniki nie charakteryzują zimotrwałości odmian i ich plonowania w warunkach niekorzyst-nych dla przezimowania rzepaku. Analizując dane prezentowane w pracy nie należy o powyższym fakcie zapominać. Opracowanie danych uzyskanych w sezonie 2002/2003, w którym wystąpiły niesprzyjające warunki przezimowania i wilgot-nościowe, uzupełni charakterystykę odmian o tak ważne cechy jakimi są zimo-trwałość i odporność na niedobór opadów.
Wnioski
1. Badane odmiany różniły się znacznie plonem nasion, tłuszczu i białka. Różnica pomiędzy odmianami o największej i najmniejszej wartości badanej cechy wynosiła około 20%.2. Odmiany w różnym stopniu reagowały na poziom intensywności agrotechniki.
3. Plon tłuszczu i białka zależał głównie od plonu nasion.
Conclusions
1. Investigated cultivars differed in yield of seeds, fat and protein. Difference between cultivars with the highest and the lowest value of analysed trait amounted to 20%.2. Cultivars differed in response to the level of agronomical practices. 3. Yield of fat and protein depended mainly on seed yield.
Literatura
Allen E.J., Morgan D.J. 1972. A quantitative analysis of the effects of nitrogen on the growth,development and yield of oilseed rape. J. Agric. Sci., Camb. 78: 315-324.
Artyszak A. 2000. Tanie, tańsze, najtańsze. Jak obliczyć cenę czystego składnika w nawozach jedno- i wieloskładnikowych. Farmer 6: 30 i 32.
Barszczak Z., Barszczak T., Kot A. 1989. Wrażliwość odmian i rodów rzepaku ozimego na zakwa-szenie i okresowy niedobór wody w glebie. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste 1: 182-190. Barszczak Z., Barszczak T., Górczyński J. Kot A. 1990. Wpływ wilgotności, zakwaszenia gleby
i dawki azotu na cechy morfologiczne roślin i plony odmian rzepaku ozimego. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste 1: 173-182.
Barszczak Z., Barszczak T., Górczyński J., Kot A. 1991a. Wpływ okresowej suszy, zakwaszenia gleby i dawki azotu na masę i skład chemiczny nasion rzepaku ozimego. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste 1: 221-229.
Barszczak Z., Barszczak T., Górczyński J., Kot A. 1991b. Effect of moisture, nitrogen doses and soil acidity on seed yield, chemical composition and thousand seed weight of some winter oilseed rape cultivars. Proc. of the 8th Intern. Rapeseed Congress, Saskatoon, 4: 1181-1185.
Barszczak Z., Barszczak T., Kosjanowicz W. 1994. Wpływ okresowej suszy i dawek azotu na plony i skład chemiczny nasion odmian rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste, XV (2): 9-16.
Budzyński W., Majkowski K., Horodyski A., Jasińska Z., Jodłowski M., Muśnicki Cz., Orłowska T., Owczarek W. 1985. Wpływ poziomu i terminu wiosennego nawożenia azotem na plonowanie odmian rzepaku ozimego. Biul. IHAR 157: 123-134.
Gerath H., Schweiger W. 1991. Improvement of the use of nutrients in winter rape – a strategy of economically and ecologically responsible fertilizing. Proc. 8th Intern. Rapeseed Congress, Saskatoon, 4: 1197-1201.
Heimann S. 1991. Rzepak ozimy – synteza wyników doświadczeń odmianowych za rok 1991. Zesz. Odm. COBORU, 911.
Heimann S. 1992. Rzepak ozimy – synteza wyników doświadczeń odmianowych za rok 1992. Zesz. Odm. COBORU, 938.
Heimann S. 2002. Aktualne problemy dotyczące badania odmian rzepaku na cele konsumpcyjne oraz biopaliwo i makuchy. Forum producentów roślin zbożowych, kukurydzy i rzepaku, Polagra-farm 2002, 47-52.
Janowski K. 2001. Economic efficiency of different technologies of production of raw materials for oil production. Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Intenivani olejniny”, Praga, 11-12.12. 2001: 38-43.
Marska E., Seidler M. 1990. Gospodarka wodna i struktura plonu rzepaku ozimego w warunkach zmiennej wilgotności gleby. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste. 1: 211-221.
McPherson H., Scarth R., Rimmer S.R., McVetty P.B.E. 1987. The Effect of Drought Stress on Yield Determination in Oilseed Rape. Proc. of the 7th Intern. Rapeseed Congress, Poznań, 3: 822-827.
Marek Wójtowicz ... 94
Muśnicki Cz. 1989. Charakterystyka botaniczno-rolnicza rzepaku ozimego i jego plonowanie w zmien-nych warunkach środowiskowo-agrotechniczzmien-nych. Rocz. AR w Poznaniu. Rozp. naukowe, 191: 154. Spasibionek S., Ogrodowczyk M., Krzymański J., Wójtowicz M. 1996. Reakcja nowych rodów
rzepaku ozimego na poziom nawożenia azotem. Rośliny Oleiste XVII (1): 85-94.
Szukalski H., Sikora H., Szukalska-Gołąb W. 1989. Reakcja różnych odmian rzepaku na wilgotność gleby. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste 1: 297-302.
Wałkowski T., Bartkowiak-Broda I., Krzymański J., Wielebski F., Wójtowicz M., Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A., Ochodzki P. 2002. Rzepak ozimy. Poznań.
Wójtowicz M., Wielebski F. 1998. Ocena plonowania wybranych odmian rzepaku podwójnie ulepszonego w latach 1991-95. Rośliny Oleiste XIX (2): 429-435.
Wójtowicz M., Wielebski F. 2000. Porównanie zrestorowanych odmian mieszańcowych z odmianą wyprowadzoną z linii podwojonych haploidów i odmianami populacyjnymi rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste XXI (1): 55-64.
Wójtowicz M., Wielebski F., Czernik-Kołodziej K. 2002. Wpływ wiosennego nawożenia azotem na cechy rolnicze i użytkowe nowych form hodowlanych rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste XXIII (2): 337-350.
