Anna Stos-Roman
MIEJSCE KAPITAàU INTELEKTUALNEGO W BILANSIE PRZEDSIĉBIORSTWA
1. WPROWADZENIE
O zdolnoĞciach konkurencyjnych przedsiĊbiorstwa, dziaáającego w gospodar-ce opartej na wiedzy, nie Ğwiadczą zgromadzone aktywa materialne i finansowe (maszyny, budynki, gotówka, papiery wartoĞciowe), lecz atrybuty niematerial-ne, unikalne zdolnoĞci i kompetencje, dziĊki którym istnieje ono na rynku i rozwija siĊ, nawet u boku gigantów z tej samej branĪy1. W nowej gospodarce najistotniejszy zasób gospodarczy – wiedza przedsiĊbiorstwa – nie jest w caáoĞci bezpoĞrednio uchwycony w strukturze bilansu, poniewaĪ wspóáczesna rachunko-woĞü nie wypracowaáa metody ewidencji takiego zasobu gospodarczego. Coraz czĊĞciej moĪna zaobserwowaü dysproporcjĊ pomiĊdzy wartoĞcią rynkową przedsiĊbiorstwa a jego wartoĞcią ksiĊgową. ĝwiadczy to o tym, iĪ istnieje pewien ukryty potencjaá – kapitaá intelektualny (aktywa intelektualne), który przyczynia siĊ do generowania przepáywów pieniĊĪnych, a tym samym do generowania wartoĞci przedsiĊbiorstwa2. Jednym z elementów tego potencjaáu jest zbiorowa wiedza, która jako zasób strategiczny, niematerialny generuje nową wartoĞü w przedsiĊbiorstwie. Celem artykuáu jest przedstawienie wybranych koncepcji ujĊcia kapitaáu intelektualnego w strukturze bilansowej przedsiĊbiorstwa.
2. POJĉCIE KAPITAàU INTELEKTUALNEGO
W literaturze przedmiotu i w praktyce gospodarczej na okreĞlenie innych zasobów niĪ materialne, generujące wartoĞü przedsiĊbiorstwa, stosuje siĊ róĪne terminy3: wartoĞci niewymierne, aktywa intelektualne, aktywa
niematerial-
Mgr, Katedra PrzedsiĊbiorczoĞci i Polityki Przemysáowej, Wydziaá Zarządzania
Uniwersy-tetu àódzkiego.
1
M. Marcinkowska, Kapitaá intelektualny jako Ĩródáo przewagi konkurencyjnej wspóáczesnej
firmy, [w:] Wycena i zarządzanie wartoĞcią firmy, red. A. Szablewski, R. Tuzimek, POLTEXT, Warszawa 2005, s. 61.
2
M. DoliĔska, Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy, PWE, Warszawa 2010, s. 103.
3 D. Dobija, Metodyka szacowania wiedzy, WyĪsza Szkoáa PrzedsiĊbiorczoĞci i Zarządzania
ne, kapitaá intelektualny oraz aktywa oparte na wiedzy4. Pojawiáy siĊ wiĊc pewne tendencje uĪywania terminów dotyczących zasobów niematerialnych (czynników niematerialnych), a mianowicie5:
x kategoria wartoĞci niematerialne wykorzystywana jest powszechnie w rachunkowoĞci,
x pojĊcie aktywa wiedzy (aktywa oparte na wiedzy) czĊĞciej uĪywane jest w ekonomii,
x kapitaá intelektualny wykorzystywany jest w naukach o zarządzaniu i w praktyce zarządzania,
x pojĊcie aktywa niematerialne jest najczĊĞciej uĪywane w rachunkowoĞci. Wymienione wyĪej okreĞlenia są stosowane w róĪnych kontekstach do opisu róĪnorodnych, niematerialnych Ĩródeá przyszáych ekonomicznych korzyĞci6.
Wzrost udziaáów zasobów niematerialnych w strukturze majątkowej danego przedsiĊbiorstwa moĪe przyczyniü siĊ do uzyskania lub utrzymania przez dáuĪszy okres staáej przewagi konkurencyjnej. Zasoby niematerialne wykazują bowiem wszystkie cechy zasobów strategicznych wymienionych przez J. Bar-neya. Oto wymienione przez niego warunki, jakie powinny speániaü zasoby, aby mogáy stanowiü podstawĊ trwaáej przewagi konkurencyjnej7:
x byü strategicznie wartoĞciowe – na ich podstawie przedsiĊbiorstwo jest w stanie realizowaü strategiĊ umoĪliwiającą wykorzystanie szans pojawiających siĊ w otoczeniu lub przeciwstawiaü siĊ zagroĪeniom;
x charakteryzowaü siĊ rzadkoĞcią posiadania przez dzisiejszych i przy-száych, potencjalnych konkurentów;
x byü trudne do kopiowania przez konkurentów;
x byü trudne do substytucji przez inne rodzaje zasobów.
W tym miejscu naleĪy równieĪ podkreĞliü znaczącą rolĊ zasobów niemate-rialnych w kreowaniu oraz wdraĪaniu innowacji.
Dociekając istoty zasobów niematerialnych przedsiĊbiorstwa, ich badacze zwracają uwagĊ, Īe umoĪliwią one tworzenie wartoĞci dziĊki wykorzystaniu szeregu czynników intelektualnych. Nie wystarczy sama tylko wiedza, intelekt czy umiejĊtnoĞci, by wygenerowaü nową wartoĞü; podobnie jak nie wystarczy samo tylko posiadanie maszyny, by stworzyü produkt, który moĪna bĊdzie
4
G. Urbanek, Wycena aktywów niematerialnych przedsiĊbiorstwa, PWE, Warszawa 2008,
s. 36–37.
5
M. Mroziewski, Kapitaá intelektualny wspóáczesnego przedsiĊbiorstwa. Koncepcje, metody
wartoĞciowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 25. 6
G. Urbanek, Wycena aktywów…, s. 31–44.
7
B. Godziszewski, Potencjaá konkurencyjnoĞci polskich przedsiĊbiorstw w Ğwietle zaáoĪeĔ
zasobowej teorii przedsiĊbiorstw, Katedra Zarządzania Strategicznego, Szkoáa Gáówna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2000, s. 38.
sprzedaü na rynku. Potencjaáem tworzenia wartoĞci przedsiĊbiorstwa oraz jego rozwoju jest tzw. kapitaá intelektualny, zawierający w sobie wszystkie formy wiedzy wystĊpujące w przedsiĊbiorstwie – od czysto abstrakcyjnej do konkret-nej i spisakonkret-nej. Podstawowym Ĩródáem kapitaáu intelektualnego jest wiedza: jej zdobywanie, posiadanie, rozpowszechnianie, a nade wszystko – wykorzystanie8. Istnieje wiele definicji kapitaáu intelektualnego. Niektóre z nich zostaáy przed-stawione w tab. 1.
Tabela 1. Wybrane definicje i obszary kapitaáu intelektualnego Autor Definicja kapitaáu intelektualnego
1 2
T. A. Stewart
Kapitaá intelektualny „to suma wszystkiego, co wszyscy w twojej firmie
wiedzą i co daje ci przewagĊ konkurencyjną”. Skáadają siĊ na niego:
kapitaá ludzki, kapitaá strukturalny oraz kapitaá klientów W. J. Hudson
Kapitaá intelektualny to osobisty zasób kaĪdego czáowieka. Jest on
kombinacją: genetycznych uwarunkowaĔ, edukacji, doĞwiadczeĔ,
pos-taw wobec Īycia i biznesu
A. Brooking Kapitaá intelektualny to zasoby rynku, zasoby związane z czáowiekiem,
z wáasnoĞcią intelektualną, zasoby wynikające z struktury
L. Edvinsson,
M. Malonea
Kapitaá intelektualny jest kapitaáem niefinansowym odzwierciedlającym
ukrytą lukĊ pomiĊdzy wartoĞcią rynkową i ksiĊgową, to suma ukrytych
aktywów nie ujĊtych w bilansie firmy
L. Edvinssonb
Kapitaá intelektualny to wiedza, doĞwiadczenie, technologia, relacje
z klientami, profesjonalne umiejĊtnoĞci, które dają organizacji przewagĊ
konkurencyjną na rynku
K. E. Sveiby
Na kapitaá intelektualny skáadają siĊ: kapitaá strukturalny wewnĊtrzny
(patenty, koncepcje, modele, systemy komputerowe, administracyjne, kulturĊ organizacji), kapitaá strukturalny zewnĊtrzny (relacje z
klienta-mi, i dostawcaklienta-mi, marki handlowe, reputacjĊ, wizerunek firmy), kapitaá
ludzki (kompetencje pracowników, wiedzĊ, doĞwiadczenie)
B. Lowendahl Kapitaá intelektualny to kompetencje oraz zasoby realne
K. M. Wiigc
Kapitaá intelektualny skáada siĊ z aktywów powstaáych w skutek
czyn-noĞci intelektualnych, rozciągających siĊ od nabywania nowej wiedzy
(uczenie siĊ) przez inwencjĊ do tworzenia cennych relacji z innymi
Stowarzyszenie The
Society of
Manage-ment of Canadad
„Aktywa intelektualne to te aktywa oparte na wiedzy, które są
wáasno-Ğcią firmy i które w przyszáoĞci bĊdą Ĩródáem korzyĞci dla firmy”
8
Tabela 1 (cd.)
1 2
G. Urbaneke
„Kapitaá intelektualny to zarówno wiedza sama w sobie, jak i rezultat jej transformacji na aktywa niematerialne”, to „niewidzialny zasób przedsiĊbiorstwa, który tworzy widzialne efekty”
L. Prusakf
Kapitaá intelektualny to materia intelektualna, która zostaáa
zmateriali-zowana, uchwycona i wykorzystana do stworzenia wysoko warto
Ğcio-wych aktywów
M. Mroziewskig
Kapitaá intelektualny to koncepcja zdolnoĞci przedsiĊbiorstwa i osób
w nim zatrudnionych do osiągania dochodów i budowania potencjaáu
konkurencyjnoĞci w przyszáoĞci, w szczególnoĞci w oparciu o aktywa
intelektualne i relacje spoáeczne, ukierunkowane na poszukiwanie
wiedzy, jej przetwarzanie, wzbogacanie i przekazywanie
interesariu-szom w postaci artefaktów rodzących róĪnorodne korzyĞci i postĊp
spoáeczno-gospodarczy
a
L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitaá intelektualny, Wydawnictwo PWN, Warszawa
2001, s. 39; b L. Edvinsson, Developing a Model for Managing Intellectual Capital at Skandia,
„Long Range Planning”, vol. 3, nr 3, s. 368; c K. M. Wiig, Integrating Intellectual Capital with
Knowledge Management, „Long Range Planning”, June 1997, s. 10; d A. Jarugowa, J. Fija
ákow-ska, RachunkowoĞü i zarządzanie kapitaáem intelektualnym – koncepcje i praktyka, OĞrodek
Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., GdaĔsk 2002, s. 58; e G. Urbanek, Wycena aktywów…,
s. 31–44; fL. Prusak, D. A. Klein, Characterizing Intellectual Capital Multi – Client Program
Working Paper, Ernst & Young 1994; g M. Mroziewski, Kapitaá intelektualny…, s. 48.
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie www.bsc.edu.pl/index.php?option= com_content&task=view&id=50&Itemid=39#_ftn27 (odczyt 21.04.2010) oraz M. Mroziewski, Kapitaá intelektualny wspóáczesnego przedsiĊbiorstwa. Koncepcje, metody wartoĞciowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 26–28.
M. Mroziewicz na podstawie analizy chronologicznego ukáadu rozwoju ba-daĔ istoty kapitaáu intelektualnego wyodrĊbniá dwa podejĞcia badawcze9
:
1) indywidualne; w tym podejĞciu kapitaá intelektualny jest analizowany z perspektywy pojedynczego czáowieka;
2) organizacyjne; kapitaá intelektualny jest tutaj analizowany jako zestaw szeroko pojĊtych zasobów przedsiĊbiorstwa, mających niematerialny charakter.
Autor z podejĞcia organizacyjnego wyróĪniá nastĊpujące koncepcje kapitaáu intelektualnego10:
1) koncepcjĊ marketingową; podkreĞla, iĪ gáównym wyznacznikiem war-toĞciowania skáadowych kapitaáu intelektualnego oraz ksztaátowania struktury aktywów intelektualnych jest zaspokajanie potrzeb klienta;
2) koncepcjĊ holistyczno-statyczną; koncentruje siĊ na zidentyfikowaniu autonomicznych czynników niematerialnych, wywierających wpáyw na dziaáal-noĞü przedsiĊbiorstwa – dotyczy sfer funkcjonalno-zasobowych przedsiĊbiorstwa;
9
Ibidem, s. 28–29. 10
3) koncepcjĊ socjologiczną (holistyczno-dynamiczna); uwzglĊdnia w ak-tywach niematerialnych aktywnoĞü samej organizacji, wprowadza do kapitaáu intelektualnego kapitaá spoáeczny wynikający z jakoĞci relacji miĊdzyludzkich;
4) koncepcjĊ spoáeczną kapitaáu intelektualnego; zwraca uwagĊ na tzw. spoáeczny kapitaá innowacyjny, który jest najbardziej wartoĞciową i poĪądaną formą kapitaáu innowacyjnego, jest on punktem wyjĞcia do tworzenia innych form kapitaáu i wáasnoĞci intelektualnych;
5) koncepcjĊ rachunkową; podejmuje próbĊ ewidencji kapitaáu intelektu-alnego w ksiĊgach rachunkowych przedsiĊbiorstwa.
3. WYBRANE KONCEPCJE PREZENTACJI KAPITAàU INTELEKTUALNEGO W BILANSIE PRZEDSIĉBIORSTWA
Wedáug International Federation of Accountants (MiĊdzynarodowej Federa-cji KsiĊgowych) wiedza staáa siĊ dominującym czynnikiem produkcji nowej gospodarki (gospodarki opartej na wiedzy, nowej ekonomii) oraz wiodącym zasobem organizacji11. G. Urbanek zawraca uwagĊ, iĪ w nowej gospodarce wiedza zastĊpuje pracĊ i kapitaá jako podstawowe Ĩródáo tworzenia wartoĞci12. Autor podkreĞla, iĪ „tendencje rynkowe wskazują, Īe znaczenie aktywów niematerialnych opartych na wiedzy bĊdzie jeszcze bardziej rosáo”.
KaĪde przedsiĊbiorstwo róĪni siĊ ze wzglĊdu na specyfikĊ prowadzonej dziaáalnoĞci oraz rodzaj posiadanych zasobów gospodarczych (czynników produkcji). System rachunkowoĞci jest platformą porozumienia przedsiĊbiorstwa z otoczeniem, systemem informacyjnym umoĪliwiającym przedstawienie tego, co siĊ dzieje w przedsiĊbiorstwie w sposób zrozumiaáy dla odbiorców tego typu informacji. Peána ewidencja zasobów gospodarczych przedsiĊbiorstw funkcjonu-jących w warunkach nowej ekonomii powinna zawieraü zarówno ewidencjĊ zasobów materialnych, jak i zasobów niematerialnych przedsiĊbiorstwa, tj. aktywów intelektualnych/kapitaáu intelektualnego. W literaturze przedmiotu istnieje wiele argumentów przemawiających za znalezieniem skutecznych metod prezentacji kapitaáu intelektualnego w strukturze bilansu oraz jego pomiaru. Zdaniem G. Urbanka argumenty te moĪna podzieliü na trzy grupy: poprawĊ wewnĊtrznego zarządzania przedsiĊbiorstwem, poprawĊ jakoĞci raportowania na zewnątrz, potrzeby statutowe i transakcyjne13.
Szczególną rolĊ w interpretacji kapitaáu intelektualnego i jego pomiaru ode-graá L. Edvinsson, byáy dyrektor Kapitaáu Intelektualnego szwedzkiej firmy
11 J. Czekaj, M. JabáoĔski, Analiza kapitaáu intelektualnego organizacji, http://www.univ.
rzeszow.pl/ekonomia/Zeszyt6/03_Czekaj_Jablonski.pdf, s. 33 (odczyt 12.04.2010).
12
G. Urbanek, Wycena aktywów…, s. 17.
13
ubezpieczeniowej Skandia. L. Edvisson zaprezentowaá model wartoĞci rynkowej Skandii, na który skáadaá siĊ kapitaá finansowy oraz kapitaá intelektualny14
. Struktura kapitaáu intelektualnego zaproponowana przez Edvinssona, pomimo kilku drobnych zmian (np. umiejscowienie kapitaáu klienckiego na równi z kapitaáem ludzkim i strukturalnym), do dziĞ jest podstawą do dokonywania wszelkich analiz dotyczących tego zagadnienia. Rysunek 1 prezentuje omawianą strukturĊ kapitaáu intelektualnego.
Rysunek 1. Model wartoĞci Skandii
ħródáo: L. Edvinsson, M. S. Malone, Kapitaá intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 45.
MyĞlą przewodnią kapitaáu intelektualnego Skandii byáa idea, iĪ prawdziwa wartoĞü przedsiĊbiorstwa leĪy w jego zdolnoĞci do generowania staáej wartoĞci, poprzez wdraĪanie wizji i wynikającej z niej strategii oraz pochodnych czynni-ków sukcesu, które muszą byü maksymalizowane. Czynniki te ksztaátują piĊü obszarów badaĔ: finanse, klienci, procesy, odnawianie i rozwój, ludzie. Wy-szczególnione czynniki umoĪliwiáy skonstruowanie modelu sprawozdawczoĞci i rachunkowoĞci (tzw. Nawigator), który skutkuje w porównaniu do tradycyjnej metody, bardziej systematycznym opisem zdolnoĞci przedsiĊbiorstwa i jego potencjaáu do przeksztaácania kapitaáu intelektualnego w finansowy15. W za-áoĪeniach modelu wartoĞci rynkowej Skandii oraz w definicji kapitaáu intelektu-alnego prezentowanej przez L. Edvinssona (tab. 1) dopatrywaü siĊ moĪna rachunkowego podejĞcia. L Edvinsson podjąá nawet próbĊ ujĊcia kapitaáu intelektualnego w bilansie przedsiĊbiorstwa Skandia16. Rysunek 2 przedstawia odzwierciedlenie kapitaáu intelektualnego w bilansie.
14
B. Godziszewski, Potencjaá konkurencyjnoĞci…, s. 36.
15
Ibidem, s. 37–38. 16
Aktywa Pasywa oficjalny bilans majątek intelektualny WartoĞü firmy (goodwill) Technologia UmiejĊtnoĞci Kapitaá intelektualny
ukryte wartoĞci
Rysunek 2. Kapitaá intelektualny w bilansie przedsiĊbiorstwa
ħródáo: M. Mroziewski, Kapitaá intelektualny wspóáczesnego przedsiĊbiorstwa. Koncepcje, metody wartoĞciowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 36.
PowyĪsze ujĊcie oparte jest na nastĊpujących zaáoĪeniach17:
x informacje dotyczące kapitaáu intelektualnego są dodatkową, uzupeánia-jącą, ale nie podrzĊdną informacją w stosunku do informacji finansowych;
x kapitaá intelektualny jest kapitaáem niefinansowym, odzwierciedlającym ukrytą lukĊ miĊdzy wartoĞcią rynkową a ksiĊgową;
x kapitaá intelektualny ma charakter zobowiązania, a nie majątku (ak-tywów).
Z trzecim zaáoĪeniem nie zgadzają siĊ T. Janusz i D. Stos, którzy uwaĪają, iĪ nie moĪna jednoznacznie stwierdziü, Īe kapitaá intelektualny ma wyáącznie charakter zobowiązania. Dla objaĞnienia swojego stanowiska dokonują oni rozróĪnienia pojĊciowego aktywów intelektualnych oraz kapitaáu intelektual-nego. Ich zdaniem aktywa intelektualne (traktowane jako zasoby gospodarcze przedsiĊbiorstwa) nie mają swojego Ĩródáa w pasywach tradycyjnego bilansu, a kapitaá intelektualny (traktowany jako Ĩródáo finansowania zasobów gospodar-czych) nie ma z kolei pokrycia w aktywach tradycyjnych (w aktywach ksiĊgo-wych). Zaznaczają jednoczeĞnie, Īe czĊĞü aktywów intelektualnych jest od-zwierciedlona w aktywach tradycyjnego bilansu – jako wartoĞci niematerialne i prawne – a czĊĞü „wypiera” aktywa tradycyjne, gdyĪ wiedza, innowacje, organizacja zmniejszają zapotrzebowanie na tradycyjne aktywa. JednoczeĞnie naleĪy mieü na uwadze, iĪ tkwiący w tradycyjnych aktywach czynnik intelektu-alny pokrywa kapitaá intelektualny – kapitaá intelektualny w pewnej czĊĞci
17
T. Janusz, D. Stos, Wybrane aspekty wyceny aktywów innowacyjnych jako przedmiotu aportu, [w:] Zarządzanie kapitaáem intelektualnym. Istota, pomiar i instrumenty wdraĪania, red.
stanowi element pasywów wáasnych. Mamy wiĊc do czynienia z trzema typami aktywów intelektualnych18:
1) „zachodzące” na aktywa ksiĊgowe (wartoĞci niematerialne i prawne), 2) „wypierające” aktywa ksiĊgowe (substytuty aktywów ksiĊgowych), 3) kreujące aktywa przedsiĊbiorstwa (komplementarne z aktywami ksiĊ-gowymi).
Odzwierciedlenie „zachodzenia” aktywów i kapitaáu intelektualnego na tra-dycyjne aktywa i pasywa prezentuje rys. 3.
Aktywa Pasywa
Trwaáe Wáasne
Aktywa intelektualne
Kapitaá intelektualny
Obrotowe
Obce Aktywa i pisywa tradycyjne
Rysunek 3. Odzwierciedlenie „zachodzenia” aktywów i kapitaáu intelektualnego na tradycyjne aktywa i pasywa bilansowe
ħródáo: T. Janusz, D. Stos, Wybrane aspekty wyceny aktywów innowacyjnych jako przedmio-tu aporprzedmio-tu, [w:] Zarządzanie kapitaáem intelektualnym. Istota, pomiar i instrumenty wdraĪania, red. M. CzerwiĔska, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu GdaĔskiego, GdaĔsk 2007, s. 127.
Z kolei G. Urbanek uwaĪa19, iĪ z zagadnieniem funkcjonowania kapitaáu intelektualnego wiąĪe siĊ tzw. niewidzialny bilans przedsiĊbiorstwa. Koncepcja „niewidzialnego” bilansu zostaáa przedstawiona na rys. 4.
Prezentowana koncepcja przedstawia strukturĊ majątkową przedsiĊbiorstwa z punktu widzenia inwestora. Z rys. 5 wynika, iĪ na majątek przedsiĊbiorstwa skáadają siĊ: czĊĞü „materialna” bilansu, która jest ujmowana w klasycznym bilansie (aktywa bilansowe) oraz czĊĞü „niematerialna” w wiĊkszoĞci nieod-zwierciedlona w bilansie, obejmująca aktywa niematerialne pozabilansowe oraz Ĩródáo ich finansowania – niewidzialny kapitaá intelektualny(kapitaá wáasny). Inwestorzy są Ğwiadomi, iĪ wartoĞü przedsiĊbiorstwa (danego przedsiĊwziĊcia) naleĪy szacowaü, biorąc pod uwagĊ jego wartoĞü bilansową oraz pozabilansową. Problemem jest jednak identyfikacja oraz pomiar potencjaáu przedsiĊbiorstwa (przedsiĊwziĊcia) nieujĊtego w klasycznej strukturze bilansowej.
18
Ibidem, s. 126–128. 19
Aktywa Finansowanie
Kapitaá wáasny
Aktywa trwaáe
Zobowiązania dáugoterminowe A k ty w a b il an so w e Aktywa obrotowe Zobowiązania bieĪące Kapitaá strukturalny Kapitaá relacyjny A k ty w a p o za b il an so-w e Kapitaá ludzki Niewidzialny kapitaá wáasny
Rysunek 4. „Niewidzialny” bilans przedsiĊbiorstwa
ħródáo: G. Urbanek, Wycena aktywów niematerialnych przedsiĊbiorstwa, PTE, Warszawa 2008, s. 88.
Zdaniem A. Jarugowej i J. Fijaákowskiej moĪna wyróĪniü dwa podejĞcia mające na celu kompleksową prezentacje majątku przedsiĊbiorstwa. Pierwsze polega na dodaniu do tradycyjnych sprawozdaĔ finansowych odrĊbnych dokumentów, które bĊdą pokazywaáy „miĊkki” potencjaá przedsiĊbiorstwa. Drugie dotyczy rozszerzenia instrumentarium rachunkowoĞci zarządczej – wprowadzenia mierników niefinansowych, które pozwolą odwzorowaü realizo-waną przez przedsiĊbiorstwo strategiĊ. Zastosowanie powyĪszych rozwiązaĔ mogáoby doprowadziü do zmniejszenia asymetrii informacyjnej miĊdzy grupami interesu wewnątrz i na zewnątrz przedsiĊbiorstwa co do jego wartoĞci20.
Wáączenie kapitaáu intelektualnego (aktywów intelektualnych) do sprawoz-dawczoĞci finansowej przedsiĊbiorstwa jest uwarunkowane moĪliwoĞcią jego pomiaru i wyceny. Oszacowanie kapitaáu intelektualnego umoĪliwia wyliczenie wartoĞci ksiĊgowej przedsiĊbiorstwa zbliĪonej do jego wartoĞci rynkowej, wartoĞci istotnej dla potencjalnego inwestora. Skorygowanie wartoĞci ksiĊgowej przedsiĊbiorstwa o wartoĞü kapitaáu intelektualnego ma szczególne znaczenie w przedsiĊbiorstwach opartych na wiedzy oraz w przedsiĊbiorstwach innowacyjnych.
Oszacowanie wartoĞci kapitaáu intelektualnego w praktyce moĪe napotkaü na nastĊpujące ograniczenia21:
20
Ibidem, s. 88–89.
21 A. SopiĔska, Ograniczenia w pomiarze kapitaáu intelektualnego przedsiĊbiorstw, [w:]
x brak jednolitej definicji,
x niejednoznacznoĞü klasyfikacji skáadników kapitaáu intelektualnego, x brak jednostki miary– uniwersalnej metody pomiaru kapitaáu intelektual-nego.
W literaturze przedmiotu moĪna spotkaü wiele metod pomiaru i wyceny kapitaáu intelektualnego; wĞród nich za K. E. Sveiby moĪna wyróĪniü22: metody oparte na kapitalizacji rynkowej, wskaĨniku zwrotu z aktywów (ROA), metody bezpoĞredniego pomiaru kapitaáu intelektualnego, metody kart punktowych.
W dziedzinie metod pomiaru i wyceny kapitaáu intelektualnego moĪna wy-róĪniü dwa zasadnicze nurty23
:
1) analityczny, który stara siĊ okreĞliü poszczególne elementy aktywów intelektualnych i dla kaĪdego elementu okreĞliü jednostkĊ miary i oszacowaü jego wartoĞü, a áączną wartoĞü przyjmowaü jako sumĊ poszczególnych miar i wartoĞci (metody kart punktowych);
2) syntetyzujący, który wskazuje na kluczowe atrybuty aktywów intelek-tualnych (metody oparte na wskaĨniku zwrotu z aktywów).
T. Janusz oraz D. Stos, wpisując siĊ w nurt syntetyzujący, przedstawiają nową propozycjĊ szacowania kapitaáu intelektualnego, tzw. czas trwania przewagi konkurencyjnej osiągniĊtej dziĊki zastosowaniu aktywów innowa-cyjnych przedsiĊbiorstwa. Zaprezentowana przez autorów metodologia pomiaru aktywów innowacyjnych jest rezultatem badaĔ czterech przypadków aportu do spóáki tzw. know-how (co stanowi jeden z waĪniejszych elementów aktywów innowacyjnych). Analiza przypadków pozwoliáa okreĞliü synte-tyczny miernik przewagi konkurencyjnej, który zostaá nazwany okresem wyprzedzenia konkurencji. W swoich rozwaĪaniach przyjĊli nastĊpujące zaáoĪenia24:
1) aktywa innowacyjne (kapitaá innowacyjny) stanowią jeden z elementów aktywów intelektualnych; waĪnym kryterium aktywów jest noĞnik wartoĞci;
2) wyceniając aktywa intelektualne, naleĪy rozróĪniü wiedzĊ osobistą pra-cowników, której wartoĞü w postaci kapitaáu intelektualnego ma charakter zobowiązaĔ i wiedzĊ organizacji, jaką organizacja przejĊáa od pracowników i której równowartoĞü w pasywach ma charakter pasywów wáasnych;
3) noĞnikiem innowacji są pomysáy, receptury lub modele produktu stano-wiącego innowacjĊ i pozwalające przedsiĊbiorstwu pozyskującemu je osiągnąü przewagĊ konkurencyjną. Syntetycznym miernikiem oceny innowacji jest „okres wyprzedzenia konkurencji”;
22 J. StaĔczyk, Z. KryĔski, Metody pomiaru wartoĞci kapitaáu intelektualnego
przedsiĊbior-stwa, http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/Zeszyt10/17.pdf (odczyt 05.05.2011), s. 228. 23
T. Janusz, D. Stos, Wybrane aspekty wyceny..., s. 128.
24
4) aktywa innowacyjne nie wpáywają na wartoĞü rezydualną, gdyĪ ich po-tencjaá wyczerpuje siĊ po k-okresach – aktywa innowacyjne amortyzują siĊ;
5) „okres wyprzedzenia konkurencji” to okres, w którym innowacja upo-wszechnia siĊ na tyle, Īe kaĪde przedsiĊbiorstwo moĪe podjąü produkcjĊ opartą na danej technologii bez potrzeby zakupu licencji. Okres upowszechniania siĊ innowacji okreĞla okres amortyzacji aktywów innowacyjnych.
W okresie wyprzedzenia konkurencji przedsiĊbiorstwo uzyskuje nie tylko dodatkowe przepáywy pieniĊĪne zwiĊkszające jego wartoĞü, ale równieĪ wiĊksza jest ich wartoĞü zdyskontowaną w stosunku do firm, które nie są innowacyjne. Potencjaá wartoĞci tkwiący w aktywach innowacyjnych moĪe wiĊc byü wyce-niony i zaewidencjonowany w procesie przeksztaáceĔ kapitaáowych mających na celu pozyskanie kapitaáu na finansowanie wdroĪeĔ innowacji, np. poprzez okreĞlenie ceny objĊcia udziaáów przez wspólnika z uwzglĊdnieniem tej wyceny.
4. PODSUMOWANIE
Jedną z istotnych cech wspóáczeĞnie dziaáających przedsiĊbiorstw jest umie-jĊtnoĞü wykorzystywania zgromadzonej wiedzy do tworzenia kapitaáu intelektu-alnego, czyli ukrytego potencjaáu przedsiĊbiorstwa. Kreowanie kapitaáu intelek-tualnego (aktywów intelektualnych) oraz umiejĊtne zarządzanie kapitaáem intelektualnym przyczynia siĊ do podnoszenia innowacyjnoĞci, konkurencyjno-Ğci przedsiĊbiorstwa oraz dogenerowania jego wartokonkurencyjno-Ğci. Kapitaá intelektualny w ocenie przytoczonych autorów posiada typowe cechy kapitaáu i moĪe staü siĊ wartoĞcią mierzalną.W opracowaniu przedstawiono wybrane koncepcje ujĊcia kapitaáu intelektualnego w strukturze bilansowej przedsiĊbiorstwa oraz metody jego pomiaru. Wybór optymalnej metody szacowania kapitaáu intelektualnego jest uzaleĪniony m.in. od celu pomiaru oraz od odbiorcy informacji. Istnieje wiele motywów związanych z szacowaniem kapitaáu intelektualnego (aktywów intelektualnych). Zagadnienie pomiaru oraz wyceny kapitaáu intelektualnego nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy przedsiĊbiorstwo poszukuje zewnĊtrznych Ĩródeá finansowania swojej dziaáalnoĞci opartej na innowacyjnych przedsiĊwziĊciach. Przyszli inwestorzy dziĊki oszacowaniu kapitaáu intelektual-nego przedsiĊbiorstwa uzyskują informacjĊ o drzemiącym w nim potencjale innowacyjnoĞci; potencjale rozwoju oraz minimalnej wysokoĞci kapitaáu, jaki muszą zaangaĪowaü w owe przedsiĊwziĊcie. Informacja dotycząca wartoĞci zgromadzonego w przedsiĊbiorstwie kapitaáu intelektualnego (aktywów intelek-tualnych) powinna byü równieĪ istotna dla kadry menedĪerskiej w celu optyma-lizacji procesu zarządzania.
BIBLIOGRAFIA
Czekaj J., JabáoĔski M., Analiza kapitaáu intelektualnego organizacji, http://www.univ.rzeszow.pl/
ekonomia/Zeszyt6/03_Czekaj_Jablonski.pdf (odczyt 12.04.2010).
Dobija D., Metodyka szacowania wiedzy, WyĪsza Szkoáa PrzedsiĊbiorczoĞci i Zarządzania
im. Leona KoĨmiĔskiego, Warszawa 2003.
DoliĔska M., Innowacje w gospodarce opartej na wiedzy, PWE, Warszawa 2010.
Edvinsson L, Developing a Model for Managing Intellectual Capital at Skandia, „Long Range
Planning”, vol. 3 no. 3.
Edvinsson L, Malone M. S., Kapitaá intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2001.
Godziszewski B., Potencjaá konkurencyjnoĞci polskich przedsiĊbiorstw w Ğwietle zaáoĪeĔ
zasobowej teorii przedsiĊbiorstw, Katedra Zarządzania Strategicznego, SGH, Warszawa 2000.
Janusz T., Stos D., Wybrane aspekty wyceny aktywów innowacyjnych jako przedmiotu aportu, [w:] Zarządzanie kapitaáem intelektualnym. Istota, pomiar i instrumenty wdraĪania, red. M. CzerwiĔska, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu GdaĔskiego, GdaĔsk 2007.
Jarugowa A., Fijaákowska J., RachunkowoĞü i zarządzanie kapitaáem intelektualnym – koncepcje
i praktyka, OĞrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., GdaĔsk 2002.
Marcinkowska M., Kapitaá intelektualny jako Ĩródáo przewagi konkurencyjnej wspóáczesnej firmy,
[w:] Wycena i zarządzanie wartoĞcią firmy, red. A. Szablewski, R. Tuzimek, POLTEXT,
Warszawa 2005.
Mroziewski M., Kapitaá intelektualny wspóáczesnego przedsiĊbiorstwa. Koncepcje, metody
wartoĞciowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008.
Prusak L., Klein D. A., Characterizing Intellectual Capital Multi – Client Program Working Paper, Ernst & Young 1994.
SopiĔska A., Ograniczenia w pomiarze kapitaáu intelektualnego przedsiĊbiorstw, [w:] Zarządzanie
kapitaáem intelektualnym. Istota, pomiar i instrumenty wdraĪania, red. M. CzerwiĔska,
Fun-dacja Rozwoju Uniwersytetu GdaĔskiego, GdaĔsk 2007.
StaĔczyk J., KryĔski Z., Metody pomiaru wartoĞci kapitaáu intelektualnego przedsiĊbior-stwa,http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/Zeszyt10/17.pdf (odczyt 05.05.2011).
Urbanek G., Wycena aktywów niematerialnych przedsiĊbiorstwa, PWE, Warszawa 2008.
Wiig K. M., Integrating Intellectual Capital with Knowledge Management, „Long Range Planning” 1997, June.
Anna Stos-Roman
PLACE INTELLECTUAL CAPITAL IN COMPANY BALANCE
One of the main characteristics of modernoperating enterprises is its ability to use gathered knowledge to create intellectual capital, that is, enterprise potential. The creation of intellectual capital (innovative assets) and skilled management of intellectual capital contributes to a rise in innovation and competitiveness of an enterprise, as well as it generates its value. The paper presents chosen concepts of a role of intellectual capital in property structure and methods of its measurement.
