Tom asz Kawski
Udział wydarzeń muzycznych w życiu kulturalnym
Żydów na Kujawach i Pomorzu
w latach 1918/20-1939
N a w stępie kilka uw ag natury m etodycznej. Za „w ydarzenia m uzyczne” uzna no w ydarzenia odbiegające od schem atyzm u życia codziennego. Założona została tym sam ym ich w yjątkow ość, w odróżnieniu od kultury m uzycznej z ja k ą stykano się w trakcie np. świąt, w esel, rytuałów synagogalnych. Ludność żydow ską utoż sam iono z ludnością w yznania m ojżeszow ego. N aw et jeśli spow odow ało to po m inięcie niewielkiej grupy w yznaw ców judaizm u uznających siebie za N iem ców czy Polaków , to w ogólnej liczbie nie zm ieniało obrazu całości. Terytorialnie P o m orze utożsam iono z w ojew ództw em pom orskim w granicach po 1 IV 1938 roku, czyli w pow iększonym kształcie m.in. o powiaty: kujaw skie (w łocław ski, nie- szaw ski, inow rocław ski, bydgoski), dobrzyńskie (lipnow ski, rypiński) i w ielko polskie (szubiński, w yrzyski).
A ktyw ność kulturalna kujaw sko-pom orskich Żydów była uzależniona w dużej m ierze od czynnika dem ograficznego. W 1921 roku w w ojew ództw ie pom orskim Żydzi stanow ili grupę liczącą zaledw ie około 3 tys. osób (co stanow iło 0,3% ogó łu ludności). W 1926 roku ich liczba zm niejszyła się do około 2,1 tys. W 1934 roku w zrosła do 3,4 tys., w 1937 - 8,5 tys. (0,7% ), po 1 kw ietnia 1938 roku do około 45 tys. (2,3% ). Do pow iększenia w końcu lat 30. granic w ojew ództw a naj w iększe skupiska Żydów na Pom orzu nie przekraczały 600-800 osób (Toruń, G rudziądz). Średnie liczyły nie więcej niż 200-300 osób (Brodnica, Golub, S taro gard), a dom inow ały niew ielkie - liczące poniżej 200 osób. Ew enem entem był gw ałtow ny rozwój skupiska w Gdyni, które rozrosło się w latach 30. do około 3 tys. Także na K ujaw ach zachodnich, z w yjątkiem Bydgoszczy liczącej około 1,5- 2 tys., były niewielkie. N a tym tle K ujaw y w schodnie i ziem ia dobrzyńska były gęsto zasiedlone przez ludność żydow ską, która w końcu m iędzyw ojnia liczyła ponad 35 tys. D em ograficzne przesłanki spraw iły, że organizow anie „w ydarzeń m uzycznych” ograniczało się do zbiorow ości najw iększych i najprężniejszych, a te znajdow ały się we W łocław ku (13 tys.), Bydgoszczy, Rypinie, Lipnie (2-3
266 Tomasz Kawski
tys.), Kowalu, A leksandrow ie K ujaw skim , D obrzyniu nad D rw ęcą (ok. 1-1,5 tys.) czy Toruniu (0,8 ty s.)1.
Innym zjaw iskiem rzutującym na m obilność kulturow ą kujaw sko-pom orskich Żydów była dychotom ia kulturow a będąca konsekw encją podziału w 1815 roku regionu m iędzy Prusy a Rosję. W części pruskiej Żydzi szybko utożsam ili się z narodem i kultu rą niem iecką. W raz z o d budow ą II Rzeczypospolitej m asow o w yjeżdżali do Niem iec. Istniejące organizacje kulturalne z pow odu braku człon ków na ogół upadały. Część niem ieckiego żydostw a, która pozostała w Polsce, działała na ogół w organizacjach kulturalnych ogólno-niem ieckich, stąd aktyw ność „czysto” żydow skich organizacji, które inicjow ały w ydarzenia m uzyczne była ograniczona w porów naniu z okresem sprzed I w ojny światow ej. M ożna w śród nich wym ienić: Verein fü r jü d isch e G eschichte und L iteratur w Inow ro cław iu i Chojnicach czy bydgoski Jüdischer Jugendverein. O żyw ienie ich działal ności nastąpiło w drugiej połow ie lat 20. i w latach 30. w raz z m igracją do w oje w ództw zachodnich Żydów z ziem byłego zaboru rosyjskiego, rzadziej austriac kiego. Z czasem uzyskali dom inujący w pływ na ich działalność, co więcej podej m ow ali trud tw orzenia szeregu now ych organizacji kulturalno ośw iatow ych np.: Żydow skiego Klubu Tow arzyskiego w G dyni, Żydow skiego T ow arzystw o K ultu ralno O św iatow ego w Grudziądzu. N iezależnie od nich prom ow aniem kultury zajm ow ało się szereg organizacji społeczno-politycznych, rzadziej gospodar czych. O rganizow ano im prezy w których m uzyka odgryw ała istotną rolę. Co w ię cej pełniła rolę „łącznika” pom iędzy skonfliktow anym i grupam i żydostw a m iej scow ego i napływ ow ego. Stopniow o kultura w yrażana w języku jidysz, rzadziej w języku hebrajskim czy polskim zaczyna dom inow ać nad ku ltu rą języ k a nie m ieckiego.
Na K ujaw ach w schodnich i ziem i dobrzyńskiej problem y tego rodzaju nie w y stępow ały. Dały o sobie znać, na niespotykaną wcześniej skalę, um iejętności or ganizacyjne. Ich skutkiem było pow stanie wielu organizacji. Część z nich z zało żenia zajm ow ała się w yłącznie prom ow aniem kultury m uzycznej. W e W łocław ku działały: Stow arzyszenie „Żydow ska Scena A rtystyczna” (1921-1931), Tow arzy stw o Ż ydow skich Chórów Ludow ych (1931-1939), które finansow ało działalność C hóru Ludow ego (liczył w 1932 roku 45 członków ), Żydow skie Tow arzystw o Teatralne (1934-1939), Tow arzystw o „Lira” (1921), T ow arzystw o Śpiew acze „H azom ir” (1922-1939). W Rypinie - C hór A m atorski. Tam tejszy oddział
„Bun-1 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy [dalej: APB], Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu „Bun-1920-„Bun-1939 [dalej: UWPT], sygn. 2758; J. Sziling, Gminy Wyznaniowe Żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920-1939 (Liczebność i roz
mieszczenie), w: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939),
red. M. Wojciechowski, Toruń 1991; Gminy Wyznaniowe Żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojen
nym (1920-1939), red. J. Szling, Toruń 1995; T. Łaszkiewicz, Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919- 1939), Inowrocław 1997; Z. Biegański, Mniejszość żydowska w Bydgoszczy 192-1939, Bydgoszcz 1999; T. Kawski, Ku- jawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918/20-1950, Toruń 2006; T. Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski,
du” patronow ał A m atorskiem u Teatrow i D ram atycznem u „Szm a Izrael” . W L ip nie w latach 20. działało Stow arzyszenie K ulturalno-O św iatow e „Progress” . Obok nich w iele organizacji m łodzieżow ych, sportow ych czy bibliotek organizo w ało im prezy m uzyczne. Ich przygotow yw aniem zajm ow ały się koła, sekcje: dram atyczne, chóralne, kulturalne, teatralne. Jed n ą z najlepiej zorganizow anych struktur prom ujących m uzykę posiadały K luby G im nastyczno-Sportow e „M aka- b i” w K ow alu, Lipnie, B ydgoszczy, Izbicy K ujaw skiej, Rypinie, W łocław ku2. W tym ostatnim podw aliny pod św ietność klubu położyło Ż ydow skie Tow arzy stwo G im nastyczne, które po rozw iązaniu przekazało klubow i m ajątek2. Pow oła no m.in. sekcje: m uzyczną i ch ó raln ą w ram ach których istniał chór i orkiestra dętą. Ta ostatnia w końcu lat 30. przekształciła się w orkiestrę sym foniczną. Przy Ż ydow skim K lubie Sportow ym „K raft” we W łocław ku utw orzono w 1930 roku sekcję m andolinistów 4. W C iechocinku przy B ibliotece Żydow skiej działała S ek cja D ram atyczna im. Racheli K am ińskiej. L atem dla żydow skich kuracjuszy gry w ały teatry żydow skie głów nie z W arszaw y, Łodzi i W ilna, w ystępow ały zespoły m uzyczne pod kierunkiem m.in. Jerzego Petersburskiego. W ystępow ali: Jakub W eislic, Borys Tom aszew ski, Jó zef Kamen. W D obrzyniu nad D rw ęcą przy K lu bie Syjonistycznym „H atechija” działało Stow arzyszenie Teatralne5. W B ydgosz czy najw ażniejszą rolę odgryw ał przekształcony z Jüdischer Jugendverein - Zw iązek M łodzieży Żydow skiej (początkow o Tow arzystw o M łodzieży), przy którym działało kółko teatralne6.
C zasem tw orzono instytucje doraźnie, na potrzebę chwili. Taki charakter m iała utw orzona 30 IV 1939 roku Sekcja Balow a przy K om itecie N iesienia Pom ocy U chodźcom z N iem iec w B ydgoszczy, która organizow ała im prezy zbierając
2 Archiwum Państwowe miasta Stołecznego Warszawy [dalej: APmW], Posterunek Policji Państwowej w Lipnie 1918- 1923 [dalej: PPPL], sygn. 423, Raport Komendanta Posterunku za sierpień 1919', Archiwum Państwowe w Toruniu. Od dział we Włocławku [dalej: APToW], Komeda Powiatowa Policji Państwowej we Włocławku 1931-1933 [dalej: KPPW], sygn. 87; APToW, Starostwo Powiatowe w Nieszawie 1918-1939 [dalej: SPN], sygn. 7; APToW, Starostwo Powiatowe we Włocławku 1918-1939 [dalej: SPW], sygn. 387, 393, 482, 690; My Town. In Memory o f the communities Dobrzyn-Golob, ed. M. Harpaz, Tel Aviv 1969, s. 298, 327; Ripin. A Memorial to the Jews Community o f Ripin (Poland), ed. S. Kanc, Tel Aviv 1962, s. 659-664, 703, 802; Włocławek we ha Swiwa. Sefer Zikkaron, ed. K. F. Tchursz, M. Korzeń (bmw) 1967, s. 757-758, 808; „Materiały Monograficzne Województwa Warszawskiego”, 1930, t. 4, s. 90-91; „Włocławker Wochenblat” nr 40, 11 X 1935, s. 4.
3 APToW, SPW, sygn. 470. Inwentarz z 1922 roku zawierał spis inwentarza muzycznego na który składały się: fortepian, dekoracje sceniczne, estrada, 2 komety, 2 klarnety, 2 trąby, 2 altówki, waltomię, tenorę, baryton, 2 basy, duży bęben, parę talerzy do dużego bębna, bęben mały, postument do dużego bębna, 15 pulpitów, 22 książki muzyczne duże, 22 książki muzyczne małe, fisharmonię z pokrowcem.
4 T. Kawski, Twórcy i animatorzy muzyki wyznania mojżeszowego na Kujawach w X IX i X X wieku, w: Twórcy i animatorzy
muzyki na Pomorzu i Kujawach, red. V. Przech, Bydgoszcz 2002, s. 154-157.
5 APmW, PPPL, sygn. 423, Raport Komendanta Posterunku za sierpień 1919', APToW, KPPW, sygn. 87; APToW, SPN, sygn. 7; APToW, SPW, sygn. 387, 393, 482, 690; My Town..., op. cit., s. 298, 327; R ipin..., op. cit., s. 659-664, 703, 802;
Włocławek we h a ..., op. cit., s. 757-758, 801-808; „Materiały Monograficzne Województwa Warszawskiego”, 1930, t. 4, s.
90-91 ; „Włocławker Wochenblat” nr 40, 11 X 1935, s. 4.
6 APP, UWP, sygn. 5658, Sprawozdania sytuacyjne za kwiecień-czerwiec 1932\ „Włocławker Wochenblat“ nr 12, 22 III 1935, s. 4.
268 Tomasz Kawski
środki na pom oc w ydalonym z N iem iec Ż ydom 7. W Lubieniu 31 X II 1921 roku odbyła się tzw. zabaw a śpiew acza z udziałem 56 osób. Środki pochodzące ze sprzedaży biletów - 2 700 mkp w płacono do Kasy K om itetu Ratunkow ego dla Pogorzelców m iasta K owala przy G m inie Żydow skiej m iasta K ow ala8. Także w Lubieniu 29 X 1932 roku środki uzyskane z przedstaw ienia oratorsko- m uzycznego H oża Sierota w w ysokości 35 zł przekazano najbiedniejszym m iesz kańcom m iasta9. Rew izjoniści w Przedczu 11 II 1933 roku naprędce przygotow ali dla 60 osób koncert pieśni synagogalnych w w ykonaniu Jakuba Basisty, kantora z Tom aszow a M azow ieckiego. U czestnicy złożyli dobrow olne ofiary na składkę, która m iała um ożliw ić mu podróż do P alestyny10. W Bydgoszczy, 3 V 1932 roku, podobny cel przyśw iecał koncertow i nadkantora A bram a U ssm ana zorganizow a nemu przez Zw iązek M łodzieży Ż yd o w sk iej1 '.
W większości miast istniały oddziały organizacji: „Tarbut” , „H aszom er H acair”, „H anoar H acijoni”, „Frajheit” , „Brit Trum peldor”, „H echaluc”, które w mniejszym czy w iększym stopniu organizowały im prezy muzyczne. Najczęściej działały w po wiązaniu z różnorodnym i środowiskami politycznym i. Prym wiodły ugrupow ania syjonistyczne i lewicowe (O rganizacja Syjonistyczna, Poalej Syjon Praw ica, Poa- lej Syjon Lew ica, „H itachduth”, Syjoniści - Rew izjoniści, „B und”). Inicjow anie w ydarzeń m uzycznych odgryw ało istotną rolę: aktyw izow ało społeczeństw o, sta now iło doskonałą okazję do w erbow ania now ych członków i pozyskiw ania do datkow ych środków um ożliw iających prow adzenie bieżącej działalności. Klub Syjonistyczny „H atechija” w D obrzyniu nad D rw ęcą organizow ał kursy nauki tańców i pieśni hebrajskich przy okazji propagując znajom ość języ k a hebrajskie go i zaznajam iając z bieżącym i problem am i P alestyn y1“. Liga Pom ocy Pracującej Palestynie starała się w szelkim i sposobam i propagow ać ideę budow y państw ow o ści w Palestynie. C zasem zyskiw ali w sparcie organizacji teoretycznie apolitycz nych np. żydow skich kom batantów zrzeszonych w Zw iązku Żydów U czestników W alk o N iepodległość Państw a Polskiego. Dzięki tej w spółpracy udało się zapro sić do B ydgoszczy m uzyków i aktorów z Palestyny. W dniach 28-30 X I 1937 roku odbyli kilka w ystępów , które obejrzało 200 o só b 17. Corocznie członkow ie organizacji uroczyście obchodzili Święto N iepodległości kończące się nabożeń stw em w synagodze i pochodem z orkiestrą. Na ogół zapraszano reprezentantów
7 Z. Biegański, Mniejszość..., op. cit., s. 79. 8 APToW, SPW, sygn. 343.
9 APToW, SPW, sygn. 387. 10 APToW, SPW, sygn. 338a, passim.
11 APP, UWPT, sygn. 5658, Sprawozdanie za maj 1932. 12 My Town..., op. cit., s. 356.
13 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie - Rembertowie [dalej: CA W], Dowództwo Okręgu Korpusu NT VIII w Toruniu 1933-1937, sygn. 371.8.279, Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w województwie poznańskim za
z innych miast np. z G rudziądza, Torunia, Poznania, W łocław ka14. Postaw y pa triotyczne dem onstrow ano podczas cyklicznych im prez pośw ięconych pam ięci B erka Joselew icza np. 21 X 1933 roku w B ydgoszczy czy w defiladach państw o w ych na cześć m arszałka J. P iłsudskiegoK\ Także pogrzeby w ykorzystyw ano do propagow ania haseł i program ów . Przew odzili w tym procederze zw olennicy ra dykalnej lewicy. Podczas pogrzebu M oszka G dańskiego we W łocław ku 5 XI
1933 roku członkow ie „Zukunftu” przeryw ając przem ow y śpiew ali Przysięgę a na koniec M iędzynarodów kęl6.
R eprezentanci niesyjonistycznej lew icy we W łocław ku zw iązani z R obotni czym Tow arzystw em K ulturalnym „Przyszłość” w yspecjalizow ali się w przygo tow yw aniu tzw. „W ieczorów fam ilijnych” . N a jeden z nich zorganizow any 9 I 1920 roku złożyły się m.in.: w ystęp chóru, orkiestry sm yczkow ej i deklam acje. W kolejnym (6 II 1920): jednoaktów ka C ar N ikołaj, m onolog Sz. A lejchem a N ie
m iec i loteria fan to w a17.
M uzyka tow arzyszyła cyklicznie organizow anym „A kadem iom Palestyń skim ” , na które zapraszano gości z Palestyny. W jednej z nich we W łocław ku 26 II 1929 roku uczestniczyli rabini z Palestyny I. Kuk i Z. Bystrzycki. W ystaw iono sztandar żydow skich skautów (szom rów ), grała orkiestra „M akabi” . U czestniczyło w spotkaniu 600 o só b 18. W Som polnie 4 I 1932 roku w ystąpili aktorzy i śpiew acy z Teatru Ludow ego w Tel A wiwie na czele z D. Zilberbergiem i M. Zilberber- giem. Zaprezentow ali sztukę D os Pintełe J id l9. W Lubrańcu 24 V 1932 roku aka dem ii tow arzyszyły: deklam acje, żyw e obrazy z Palestyny i śpiew y20.
Św iętow ano z okazji różnorodnych rocznic w ew nątrzorganizacyjnych np. dwu- lecia istnienia we W łocław ku Tow arzystw a G im nastycznego. W teatrze „N ow o ści” po oficjalnych przem ow ach w ystąpił chór śpiew ający psalm y, po południu zaproszono gości na „czarną kaw ę”. N astępnego dnia 4 X II 1917 roku odbyły się popisy gim nastyczne, w olne tańce w schodnie i ćw iczenia piram idy21. Zw iązek Rzem ieślników Żydów we W łocław ku 26 IV 1930 roku przygotow ał akadem ię z okazji trzyłecia istnienia zw iązku i pośw ięcenia sztandaru organizacji. N a ko niec odbył się koncert m andolinistów z „Zukunftu” i deklam acje22. Kończące się
14 Archiwum Państwowe w Poznaniu [dalej: APP], Urząd Wojewódzki Poznański 1919-1939 [dalej: UWP], sygn. 5778,
Sprawozdanie sytuacyjne z życia mniejszości narodowych wojewody za listopad 1934 (Sprawozdanie...)', tamże, sygn.
5676, Sprawozdanie... za czerwiec 1934.
15 APP, UWP, sygn. 5665, Sprawozdanie...za październik 1933; tamże, sygn. 5675, Sprawozdanie...za marzec 1934. 16 APToW, SPW, sygn. 388a.passim.
17 APToW, SPW, sygn. 343. 18 APToW, SPW, sygn. 368a, passim.
19 Archiwum Państwowe w Poznaniu. Oddział w Koninie [dalej: APPoK], Akta gminy Izbica Kujawska [dalej: AgIK], sygn. 1283.
20 APToW. SPW. sygn. 387.
21 „Głos Żydowski“ nr 43, 13 XII 1917, s. 10. 22 APToW, KPPW, sygn. 56.
270 Tomasz Kawski
tańcam i i zabaw ą23 bankiety pożegnalne w yjeżdżającym do Palestyny chalucom urządzali członkow ie organizacji syjonistycznych.
W latach 30. uroczysty przebieg m iały im prezy organizow ane przez param ili tarny „Brith H achajał” im. W łodzim ierza Żabotyńskiego. Poza defiladą, przem ar szem oddziałów z udziałem orkiestry grającej polski hym n i żydow ską H atikwę w ieczoram i organizow ano różnorodne im prezy artystyczne24. Syjoniści zw oływ ali cyklicznie „W ieczory Pieśni” . W jed n ym z nich, we W łocław ku 17 III 1933 roku, uczestniczyło 250 osób. Zebrane środki 80 zł przekazano sekcji kolarskiej „M a- kabi”25. W B ydgoszczy Zw iązek M łodzieży Żydow skiej cyklicznie organizow ał „W ieczorki” na które składały się: kuplety hum orystyczne, pieśni żydow skie reli gijne i św ieckie w językach hebrajskim i jid y sz26. D ziałające przy organizacji Ko ło Teatralne w 1927 roku w ystaw iło w języku jid y sz i polskim B ajkę o Jagusi i B ajkę M iłosza oraz kilka koncertów 27. W R ypinie dużym w zięciem cieszyły się w początkach lat 20. Prezentacje Pieśni Żydow skich. P ierw szą z im prez tego typu zorganizow ano 17 VI 1922 roku. W ykonaw cam i byli m.in.: W ajgele Pozner, C ha im Zaks, Icchak Hofman, akom paniowali: Chaim K am iński na wiolonczeli i Fraj- lech G otlibowski na pianinie28. Oddziały Organizacji Syjonistycznej organizowały W ieczorki Literacko-Rozrywkowe. W im prezie tego typu w Toruniu z 27 IX 1926 roku uczestniczyło 100 osób. Na repertuar złożyły się pieśni (Czerne huzary, Sor
rento), recytacje fragm entów Pana Tadeusza, taniec rosyjski, kuplety żydowskie,
koncert fortepianowy, jednoaktów ka G ogola Wariat29.
W zależności od sytuacji m iędzynarodow ej różnorodne środow iska zw oływ ały „A kadem ie przeciw -w ojenne” . Składały się na przem ow y, które kończyły się przyjęciem stosownej rezolucji oraz w ystępam i. Jedna z pierw szych im prez tego typu została zorganizow ana we W łocław ku 23 V III 1930 roku w sali „M akabi” z udziałem orkiestry m andolinistów i grup artystycznych 30. O rkiestry stale przy gryw ały podczas pochodów 1-m ajowych. W 1929 roku we W łocław ku w spólne mu m arszow i członków Polskiej Partii Socjalistycznej, „B undu” i „Poalej Syjon Praw icy” tow arzyszyła orkiestra kolejow a oraz pieśni w jid y sz31. Pieśni zaw sze tow arzyszyły „A kadem iom Żałobnym ” pośw ięconym uczczeniu pam ięci liderów
23 APToW, SPW, sygn. 343.
24 Obfita dokumentacja w tej sprawie - Centralnych Derżawnyj Istorycznyj Archi w Ukrainy u Lwowi, Fond 493, opys 1, sprawa 12.
25 APToW, SPW, sygn. 338a, passim.
26 APP, UWP, sygn. 5678, Sprawozdania... za styczeń-marzec 1931. 27 APP, UWP, sygn. 5658, Sprawozdania... za kwiecień-czerwiec 1932. 28 R ipin..., op. cit., s. 705-708.
29 Z. H. Nowak, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Toruniu w latach 1920-1939, w: Gminy Wyznaniowe..., op. cit., s. 66-67. 30 APToW, KPPW, sygn. 69.
ruchu syjonistycznego m.in. Teodora H ertla, W łodzim ierza M edem a, B ronisław a G rossera32.
W latach 30. zaczynają się pojaw iać przedstaw ienia organizow ane przez orto doksyjne środow iska zw iązane z „A gudą” np. w O sięcinach w ystaw iono 1 XII
1931 roku spektakl Hanna i siedm ioro dzieci33. N iechęć do tej form y działalności była konsekw encją niedostrzegania znaczenia m uzyki, która w ykraczała poza kult synagogalny. B yła nieistotna z punktu w idzenia Biblii, Talm udu i Tradycji. A n gażow anie się w życie kulturalne odciągało od rzeczy najistotniejszych: studiam i nad piśm iennictw em religijnym , dbałością o przestrzeganie zasad doktrynalnych. U czestniczenie w w ydarzeniach m uzycznych czy artystycznych m ogło potencjal nie stanow ić o złam aniu zasad np. fundam entalnej zasady rozdziału płci czy tabu zw iązanego z prezentow aniem ludzkich postaci.
Przygotow yw ane im prezy, jeśli organizatorzy uznali że odniosły sukces, były w ystaw iane w okolicznych m iejscow ościach. W łocław skie Żydow skie Tow arzy stwo T eatralne po prem ierze dram atu m uzycznego Z. G oldtadena K ról A ttaster czy kom edii D zielny W ojak Szw ejk prezentow ało w kilku ościennych miastach. W prem ierze tego ostatniego (5 II 1936) uczestniczyło 500 osób. W Rypinie, a na stępnie w kilku okolicznych m iejscow ościach w ystaw iano głów nie klasyków ży dow skich: Szalom a Asza, M arka A jnsztajna, Pereca H irszbajnsa34. O bjazdow y charakter m iały w ystaw iane w Izbicy Kujawskiej od października 1928 do paź dziernika 1932 roku przedstaw ienia am atorskie Sprzedaż Józefa w raz z operetką historyczną w 5 aktach autorstw a I. L aterna (kostium y w ypożyczono w Filharm o nii Łódzkiej), S a bat Kodesz czyli Chaje Szm aje autorstw a Fajnm ana35.
W okresie m iędzyw ojennym now ością technologiczną, która szybko zyskała uznanie społeczeństw a m iędzyw ojennej Polski było radio. Żydzi nie byli pod tym w zględem w yjątkiem , choć ortodoksi pozostaw ali krytyczni w obec tej innowacji cyw ilizacyjnej. Stałym i słuchaczam i była m łodzież, która naw et w niew ielkich m iejscow ościach korzystała z okazji by stykać się z tym nośnikiem inform acji, w iedzy i kultury. Stały kontakt z m uzyką nadaw aną przez radio zapew niały k a w iarnie, gdzie grom adziła się m łodzież. W łaściciele obow iązkow o, ku oburzeniu ortodoksów , um ilali gościom pobyt w łączając audycje radiow e36.
W końcu lat 30. nadaw ane audycje Polskiego Radia były w ykorzystyw ane w procesie dydaktycznym przez nauczycieli G im nazjum i L iceum Żydow skiego w e W łocław ku. Z koncertam i nadaw anym i co dw a tygodnie w czw artki zapozna w ali się uczniow ie. Poznaw ali tw órczość w ybitnych kom pozytorów polskich i za
32 APToW, SPW, sygn. 338a, 388a, Sprawozdania... za 1932 i 1933; APP, UWP, sygn. 5665, Sprawozdania...za 1933. 33 APT, SPN-Dopływy, passim.
34 APToW, SPW, sygn. 403; R ipin..., s. 704. 35 APPoK, AgIK, sygn. 1283.
272 Tomasz Kawski
granicznych37. In ną w ażną funkcją służącą propagow aniu kultury m uzycznej było tw orzenie przy szkołach najczęściej we w spółpracy z organizacjam i syjonistycz nymi lub lew icow ym i szkolnych chórów i orkiestr np. w D obrzyniu nad D rw ęcą czy W łocław ku38. W tym ostatnim w G im nazjum i L iceum Żydow skim w roku szkolnym 1937/38 pow stał 80-osobow y chór czterogłosow y. W ystępow ał we w szystkich im prezach organizow anych w synagodze, w szkole i podczas uroczy- stosci państw ow ych. W ypełnił dw a poranki audycji muzycznej . W początkach października 1937 roku przy gim nazjum pow stało Koło D ram atyczne. Pracow ano nad w ystaw ieniem w idow iska D okąd w inscenizacji i reżyserii J. K aw enoki40. K ronika szkoły za lata 1937-38 w ym ienia im prezy, w których uczestniczyli uczniowie. W w ielu stykali się z m uzyką czy teatrem: 3 IX 1937 - nabożeństw o w synagodze, 16 IX 1937 udział delegacji w pow itaniu w ojska w racającego z m a new rów , 25 IX - pow itanie E dw arda Rydza - Śm igłego podczas uroczystości otw arcia mostu, 4 X sztuka G łupi Jakub R ittnera w w ykonaniu artystów Teatru Ziem i Pom orskiej, 14 X - sztuka Przyjaciele A leksandra Fredry w w ykonaniu artystów „R eduty”, 28 X - film D ybuk, 2 X I - rocznica deklaracji Balfoura, 3 XI - film Ziem ia błogosław iona, 11 X I - obchody Św ięta N iepodległości, 15 X II -
Grube ryby B ałuckiego w w ykonaniu artystów „R eduty” , 25 I 1938 - przedsta
w ienie Serce m atki, 1 II - obchody im ienin prezydenta Ignacego M ościckiego, 14 II - Panna m ężatka w w ykonaniu artystów „R eduty” , 19 III - obchody im ienin Pierw szego M arszałka Józefa Piłsudskiego, 3 IV - koncert dla m łodzieży szkol nej, 3 V - rocznica uchw alenia K onstytucji M ajow ej, 12 V - obchody trzeciej rocznicy zgonu J. Piłsudskiego, 9 VI - film Śląsk, 20 V I - uroczyste zakończenie roku szkolnego w sali „M akabi”41.
Starano się popraw ić sytuacje finansow ą wielu instytucji organizując płatne zabaw y taneczne. W styczniu 1936 roku tylko we W łocław ku im prezy tego typu zorganizow ało „M akabi” - 2 krotnie, „H aszom er H acair” - 2 krotnie (przedsta w ienia am atorskie), „H echaluc-Pionier” (pożegnalne bankiety), Stow arzyszenie Pom ocy Studentom Żydom - raz, Zw iązek Zaw odow y R obotników Przem ysłu O dzieżow ego - jedna, Żydow skie Tow arzystw o K rajoznaw cze - raz42. W paź dzierniku 1933 w pow iecie w łocław skim zabaw y taneczne zorganizow ały: Stow a rzyszenie R obotnicze W ychow ania Fizycznego „Jutrznia” we W łocław ku (6 X
1933), Ż ydow ska B iblioteka i Czytelnia Społeczna we W łocław ku (7 X 1933), Zw iązek R zem ieślników Żydów we W łocław ku (13 X 1933), Ż ydow skie Koło
37 II Sprawozdanie Dyrekcji Prywatnego Koedukacyjnego Gimnazjum i Kierownictwa Prywatnej Szkoły Powszechnej
Gminy Żydowskiej we Wioclawku za rok szkolny 1937/38, Włocławek (brw), II Sprawozdanie..., s. 54.
38 My Town..., op. cit., s. 300.
39II Sprawozdanie..., s. 30.
40 U Sprawozdanie..., s. 49.
41II Sprawozdanie..., s. 57-58.
A kadem ickie we W łocław ku (14 X 1933), Stow arzyszenie „Szuł K ult” w L ubie niu (2 X 1933), Ż ydow ska B iblioteka Syjonistyczna w C hodczu (8 X 1933), Ż y dow ska B iblioteka w Przedczu przedstaw ienie teatralne Serce które tęskni (21 X
1933). Teatr Żydow ski „C entra” z W arszaw y w ystaw ił we W łocław ku 9 X 1933 roku sztukę M aska, dzień później K om ediantka i 11 X - A m erykańska babinka43. Podczas niektórych udaw ało się pozyskać znaczne dochody np. podczas zabaw y tanecznej 18 III 1933 roku zorganizow anej przez T ow arzystw o W spom agania B iednych Żydów m iasta W łocław ka uczestniczyło 300 osób. Pozyskane 950 zł przekazano szpitalow i żydow skiem u44.
43 APToW, SPW, sygn. 338a.
