Biuletyn teologicznomoralny

Jerzy Bajda, Marian Biskup, Antoni

Młotek, Andrzej F. Dziuba, Jan

Pryszmont

Biuletyn teologicznomoralny

Collectanea Theologica 54/4, 83-98

B I U L E T Y N Y I R E C E N Z J E

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) fa se . IV

BIULETYN TEOLOGICZNOMORALNY

Z a w a r to ś ć : I. W Y P O W IE D Z I P A P IE S K IE . O d p o w ie d z ia ln e ro d z ic ie ls tw o . II. S P R A W O Z D A N IA . P o je d n a n ie i p o k u ta . P o s y n o d a ln e s y m p o z ju m w e W ro c ła w iu . II I. Z N O W S Z Y C H P U B L IK A C J I. 1. L e x s p ir itu s w in t e r p r e t a c j i św . T o m a sz a . — 2. Z p r o b le m a ty k i p rzem o cy .* \ I. W Y P O W IE D Z I P A P IE S K IE

O d p o w ied zia ln e ro d zicielstw o

(L ’O s s e r v a to r é R o m a n o p o i. 4, 1983;, n r 9, s tr. 23'—24)

S to s u n k o w o k r ó tk ie p rz e m ó w ie n ie p a p ie ż a J a n a P a w ł a II, w y g ło ­ sz o n e 17.IX.1983 d o u c z e s tn ik ó w s y m p o z ju m n a u k o w e g o p o św ię c o n e g o t e ­ m a ty c e o d p o w ie d z ia ln e g o r o d z ic ie ls tw a (n ie „ ś w ia d o m e g o ” ro d z ic ie ls tw a , ja k b łę d n ie w y r a z ił się r e d a k t o r czcig o d n eg o p e rio d y k u ), z a s łu g u je n a s p e c ja ln e o m ó w ie n ie i w y e k s p o n o w a n ie , ze w z g lę d u n a z n a c z n y c ię ż a r g a tu n k o w y w y ło ż o n y c h t u z a s a d te o lo g ic z n o m o ra ln y c h . P a p ie ż p r z e m a w ia ł do fa c h o w ­ ców , w ię c m ó g ł p o z w o lić so b ie n a w y so c e s k o n d e n s o w a n ą w y p o w ie d ź . W św ie c ie d z is ie jsz y m , k tó r y p rz e ż y w a g łę b o k i k ry z y s — je ś li n ie z a ­ n ik — k u l t u r y e ty c z n e j, d o m in u je w d y s k u s ja c h n a d p r o b le m e m o d p o w ie ­ d z ia ln e g o r o d z ic ie ls tw a o so b liw e p o m ie s z a n ie w ą tk ó w m o r a ln y c h , e m p ir y - c z n o -s ta ty s ty c z n y c h , d ia g n o s ty c z n y c h i p ra g m a ty c z n o - te c h n o lo g ic z n y c h , że g u b i się w ty m w s z y s tk im n ie je d e n w y k s z ta łc o n y c z ło w ie k . A b y w ię c u ł a t ­ w ić w sp ó łc z e s n y m lu d z io m z ro z u m ie n ie e ty c z n e j is to ty o d p o w ie d z ia ln e g o ro d z ic ie ls tw a , p a p ie ż p o d ją ł z a g a d n ie n ie p o d s ta w n o rm a ty w n y c h teg o n a u ­ c z a n ia , k tó r e s f o rm u ło w a ł P a w e ł V I w e n c y k lic e H u m a n a e v ita e , a k tó r e n a s tę p n ie o n s a m u s y s te m a ty z o w a ł w a d h o r t a c ji F a m ilia r is co n so rtio . W s u m ie p a p ie ż o m a w ia d w ie p o d s ta w y : te o lo g ic z n ą i a n tro p o lo g ic z n ą , ch o ć f o r m u łu je je sz e rz e j : „ ra c je p o r z ą d k u te o lo g ic z n e g o ” i „ r a c je n a tu r y a n tr o p o lo g ic z n e j” . W y p o w ie d ź p a p ie ż a m a c h a r a k t e r m o cn o z a g ęszczo n ej sy n te z y , co n ie p o z w a la n a d a ls z e je j stre s z c z a n ie i u o g ó ln ia n ie . N a le ż y tu r a c z e j d a ć p e w n e o m ó w ie n ie p o s z e rz a ją c e i n a ś w ie tla ją c e is to tn y se n s w y ­ p o w ie d z i. W p ie r w s z y m p u n k c ie w y k ła d a ją c y m r a c je p o r z ą d k u te o lo g ic z n e g o p a p ie ż p r z e d s ta w ił f u n d a m e n ta ln ą p r a w d ę w ia r y — k tó r a p o d p e w n y m a s p e k te m j e s t d o s tę p n a p o z n a n iu filo z o fic z n e m u — o ty m , że c zło w ie k , m a łż e ń s tw o o ra z w ła ś c iw a je m u m is ja ro d z ic ie ls k a tk w ią w e w n ą tr z p o r z ą d k u s tw ó r ­ czego. To o d w o ła n ie się do p o rz ą d k u s tw ó rc z e g o m a c h a r a k t e r n ie ty lk o fu n d a m e n ta ln o - e ty c z n y (w s k a z a n ie n a o g ó ln y f u n d a m e n t w ią ż ą c e g o c h a r a ­ k te r u całe g o stw o rz o n e g o ła d u m o ra ln e g o ), lecz i fo r m a ln o - e ty c z n y i tr e ś - c io w o -n o r m a ty w n y . N a le ż y to ro z u m ie ć w ty m se n s ie , że m a łż e ń s tw o i w ła ś c iw a m u m is ja r o d z ic ie ls k a c a łą s w o ją is to tą z w r a c a ją o so b ę lu d z k ą

* R e d a k to re m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t ks. J a n P r y s z m o n t . W a r­ sz a w a .

k u p rz e ż y c iu i a f ir m a c ji p r a w d y o stw o rz o n y m c h a r a k te r z e ży cia lu d z k ie g o . N ie w y s ta r c z y tu czy sto te o r e ty c z n a z g o d a n a o k re ś lo n ą p r z e s ła n k ę m e ta f i­ z y c z n ą (że b y t p rz y g o d n y m a s w o ją p rz y c z y n ę is tn ie n ia ), lecz c h o d z i o r e ­ lig ijn e d o ś w ia d c z e n ie ta je m n ic y s tw o r z e n ia n a g ru n c ie w ia ry , p ro w a d z ą c e do n a w ią z a n ia o so b o w e j r e la c ji z B o g ie m -S tw ó rc ą , r e la c ji p ro p o r c jo n a ln e j d o c h a r a k t e r u o b ja w ie n ia te j ta je m n ic y w h is to r ii Z b a w ie n ia . P r a w d a 0 s tw o r z e n iu z o s ta ła u k a z a n a w tr z e c h a s p e k ta c h , k tó r e r a z e m w z ię te w y ­ r a ż a ją in t e g r a l n ą s y tu a c ję osoby, p o s ta w io n e j w sp e c y fic z n e j r e la c ji do S tw ó rc y i d la te g o a k c e n tu ją ra c z e j r e lig ijn y i h is to rio z b a w c z y se n s s tw o ­ r z e n ia n iż ty lk o filo z o fic z n o -n a u k o w y . O to tr z y tw ie r d z e n ia z a w ie ra ją c e k a p it a ln ą sy n tezę. 1. A k t s tw ó rc z y B o g a je s t a b s o lu tn y m P o c z ą tk ie m k a ż d e j o so b y lu d z ­ k ie j. — N ie w ą tp liw ie n a p ie r w s z y p la n w y s u w a się tu a s p e k t p o c z ą tk u b y ­ tu , p rz y c z y n y b y tu , lecz w ty m w y p a d k u k a te g o r ie tr a d y c y jn e j m e ta fiz y k i n ie w y c z e r p u ją całe g o w y m ia r u ta je m n ic y osoby. 2. Ż a d n e is tn ie n ie lu d z k ie n ie je s t s p r a w ą p r z y p a d k u . — Z d a n ie to j e s t w p e łn i z ro z u m ia łe je d y n ie w k o n te k ś c ie te o lo g ii p o w o ła n ia . W a k c ie s tw o r z e n ia = p o w o ła n i a B óg s a m w y c h o d z i z c a łą s w o ją m iło ś c ią n a p rz e c iw k a ż d e m u c z ło w ie k o w i p o w o ły w a n e m u do is tn ie n ia . T a w ła ś n ie M iłość, p r z y ­ w o łu ją c a do S ie b ie c z ło w ie k a , o k re ś la d e fin ity w n ie g o d n o ść jeg o p o c z ą tk u 1 w y m ia r je g o p rz e z n a c z e n ia . S tą d s ta je się z ro z u m ia ły a s p e k t je d y n o ś c i i n ie p o w ta r z a ln o ś c i o so b y ·— k a ż d e j osoby, k tó r e j p rz y s łu g u je g o d n o ść ja k o w a r to ś ć n ie p o r ó w n y w a ln a . O so b a lu d z k a n ie je s t n ig d y „ p r z y p a d k ie m ” , n u ­ m e r e m w s e r ii p r z y p a d k ó w is tn ie n ia , e g z e m p la rz e m g a tu n k u , k tó re g o is tn ie ­ n ie d a ło b y się in te r p r e to w a ć n a p o d s ta w ie o g ó ln y ch p r a w n a tu r y . C z ło w ie k w ła ś n ie ja k o o so b a je s t ju ż w w y m ia r z e P o c z ą tk u p o s ta w io n y w o b ec M i­ łości N ie sk o ń c z o n e j, ja k o w y b r a n y i p o w o ła n y ty m sa m y m a k te m o b d a ro ­ w a n ia , k tó r y m z o sta ł p o w o ła n y do is tn i e n ia = b y c i a osobą.

3. C z ło w ie k j e s t z a w sz e c e le m s tw ó rc z e j M iło ści B oga. — W p e w ie n sp o só b z a s a d a t a tk w i je s z c z e w p o p rz e d n ie j, a le ty m s ło w e m „ c e l” o tw ie r a n o w ą p e r s p e k ty w ę : fin a ln o ś ć b o w ie m B ożego d z ia ła n ia f o r m u je — n a z a ­ sa d z ie u c z e s tn ic tw a — w ła s n ą , w e w n ę t r z n ą f in a ln o ś ć c z ło w ie k a , d o ś w ia d c z a ­ n ą w p o d m io c ie lu d z k im ja k o a u to f in a ln o ś ć osoby. J e s t w id o c z n e , że o b ecn e, tr z e c ie tw ie r d z e n ie p o d d a je m y in t e r p r e t a c j i ro z s z e rz a ją c e j, a to n a p o d s ta w ie d a ls z y c h w n io sk ó w , ja k i e s a m p a p ie ż w y s u w a z p o w y ższej z a sa d y . C h o d z i w ię c n ie ty lk o o to, że c z ło w ie k z o s ta je p o s ta w io n y w k a ­ te g o r ii c e lu ja k o k r e s s tw a r z a n ia , lecz ta k ż e o to, że s a m ą s w o ją is to tą i g o d n o śc ią o so b y u c z e s tn ic z y w w e w n ę tr z n e j c elo w o ści B ożego d z ia ła n ia : teg o w ła ś n ie d z ia ła n ia , k tó r e s to i u ź ró d ła lu d z k ie g o is tn ie n ia . C z ło w ie k z o ­ s ta ł b o w ie m ta k p o m y ś la n y i s tw o r z o n y p rz e z B oga, a b y s o b ą s a m y m m ógł o b ja w ia ć B o sk ą M iło ść s tw a r z a ją c ą c z ło w ie k a , czy li b y ć ż y w y m o b ra z e m S tw ó rc y .

W n ik a ją c w g łą b p o w y ż sz e j i n t e r p r e t a c j i (w y ra ż a ją c e j i fo r m u łu ją c e j p e łn y p o g lą d p a p ie ż a ), n ie sp o só b o b ro n ić się p rz e d m y ślą , że d o ty k a m y tu ja k b y o d b ic ia — n a z a s a d z ie a p r o p r ia c j i — ry s ó w T a je m n ic y T r y n it a r n e j , k tó r a z d a je się p rz e z ie ra ć p o p rz e z ó w p o tr ó jn y a s p e k t s tw o r z e n ia . N ie m o ż n a za p rz e c z y ć , że p ie r w s z y a s p e k t w ja k iś sp o só b w s k a z u je n a ro lę B o g a O jc a . O n o b ja w ia się tu ja k o A b s o lu tn y P o c z ą te k i M iłość b ę d ą c a ź ró d łe m b y tu i h is to r ii. D ru g i a s p e k t s tw o r z e n ia o d s ła n ia ro lę S y n a B ożego, S ło w o P r z e d ­ w ie c z n e g o , w k tó r y m i p rz e z k tó re g o i d la k tó re g o z o s ta ła s tw o r z o n a w s z e lk a o so b a lu d z k a , a b y w N im o d n a la z ła sw o ją n a jg łę b s z ą to żsam o ść, p rz e z u c z e s t­ n ic tw o w o so b o w o ści Je d y n e g o S y n a . P o w o ła n ie je s t b o w ie m d a n e d e n if ity w - n ie w e w n ą tr z te j ła s k i, k tó r a c z y n i c z ło w ie k a d z ie c k ie m B oga, p r z y b r a n y m i w y b r a n y m w J e z u s ie C h ry s tu s ie . T rz e c i a s p e k t s tw o r z e n ia w s k a z u je n a ro lę D u c h a Ś w ię te g o , k tó r y z sa m e g o w n ę tr z a B ó s tw a p rz e n o s i D a r o so b o w ej M iło ści w s e r c e cz ło w ie k a , czy n ią c go z d o ln y m do w s p ó łd z ia ła n ia z B ogiem , n ie in a c z e j ja k m o c ą Je g o m iło ś c i s tw ó rc z e j i z b a w c z e j.

BIULETYN TEO LOGICZNO MORALNY ₈₅

T a k ro z u m ia n a p r a w d a o s tw o r z e n iu b u d u je n a jg łę b s z y te o lo g ic z n y f u n ­ d a m e n t d la te o r ii p o w o ła n ia m a łż e ń sk ie g o , a śc iśle m ó w iąc, ro d z ic ie lsk ie g o . Z p o w y ższej z a s a d y w y n ik a ją p o w a ż n e w n io sk i. S tw o rz e n ie lu d z k o ś c i n ie je s t p r o s ty m f a k t e m k o sm o lo g ic z n y m , lecz je s t h is to r ią , k tó r ą c z ło w ie k w s p ó łtw o ­ rz y z B o g iem , o ile je d n o c z y się z J e g o M iło śc ią stw ó rc z ą . A je d n o c z y się z tą M iło ścią, o ile a k c e p tu je w e w n ę tr z n ą fin a ln o ś ć s tw ó r c z ą w y r a ż o n ą w is to c ie m ę s k o śc i i k o b ie c o ś c i; to je s t, o ile zd o ln o ść do p r o k r e a c ji, w p is a n ą w p łc io - w o ść c z ło w ie k a , p r z y j m u j e ja k o d a r i w e z w a n ie do w s p ó łd z ia ła n ia z M iło śc ią stw ó rc z ą . S a m a p r a w d a w s p ó łd z ia ła n ia n ie w y n ik a w y łą c z n ie z p o d m io to w e j p o s ta w y c z ło w ie k a ; je s t o n a b o w ie m d a n a i z a d a n a ju ż w c z e śn ie j w o b ie k ­ ty w n y c h w s p ó łc z y n n ik a c h r e la c ji, j a k a z a c h o d z i m ię d z y m a łż e ń s tw e m a t a ­ je m n ic ą s tw o r z e n ia . T e o b ie k ty w n e w s p ó łc z y n n ik i o b e jm u ją w sp o só b szcze­ g ó ln y z d o ln o ś ć do p r o k r e a c ji w k o m p o n o w a n ą w b y t o so b o w y c z ło w ie k a , a śc i­ ślej — w u n ię o so b o w ą m ężc z y z n y i k o b ie ty b ę d ą c ą m a łż e ń stw e m . P o ję c ie w s p ó łd z ia ła n ia z a k ła d a k o n ie c z n ie t r w a n i e w c z e śn ie jsz e g o lo ­ g ic z n ie i o n ty c z n ie d z ia ła n ia po s tr o n ie B oga, czy li sa m e g o a k tu stw ó rczeg o . D z ia ła n ie c z ło w ie k a z o s ta je w łą c z o n e w tr w a j ą c e te r a z (p o n a d c z a s o w e i c z a ­ so w e z a ra z e m ) d z ia ła n ie B b g a. W ła ś n ie p o ję c ie w s p ó łd z ia ła n ia — p rz y ró w n o ­ c z e sn y m u w z g lę d n ie n iu n ie s k o ń c z o n e j ró ż n ic y z a c h o d z ą c e j m ię d z y S tw ó rc ą a s tw o r z e n ie m — n ie d o p u sz c z a m o ż liw o śc i u s u n ię c ia B oga z p o la d z ia ła n ia . C z ło w ie k w ła ś n ie ja k o c z ło w ie k n ie m oże w c h o d z ić n a m ie js c e B o g a i u z u r p o ­ w a ć so b ie J e g o ro li a b s o lu tn e g o ź ró d ła życia. C z ło w ie k m o że b y ć ty lk o słu g ą B oga, w s p ó łp r a c o w n ik ie m p o s łu s z n y m J e g o w o li i M ą d ro śc i. R o la c z ło w ie k a p o le g a b o w ie m n a ty m , że czło w ie k , n ie b ę d ą c B o g iem , je s t je d n a k J e g o z n a ­ k ie m i o b ra z e m . Z a d a n ie m c z ło w ie k a n ie je s t u s u w a ć B o g a (p rzez fin g o w a n ie J e ­ go r z e k o m e j n ie o b e c n o ś c i w św ie c ie ), lecz o b ja w ia n ie B o g a i J e g o m iło śc i s tw ó rc z e j. C z ło w ie k z a te m u z u r p o w a łb y so b ie m ie js c e B oga, g d y b y p r z y p is y ­ w a ł so b ie o s ta te c z n ą i d e c y d u ją c ą w ła d z ę n a d ź ró d łe m p ło d n o ś c i, k tó r y m je s t m a łż e ń s tw o .

M a łż o n k o w ie = ro d z ic e są w ię c w e z w a n i, b y „ u c z e stn ic z y ć w stw ó rc z e j d e c y z ji B o g a ”. U c z e stn ic z y ć to d z ia ła ć n a p o d s ta w ie w e z w a n ia i u p o w a ż ­ n ie n ia B ożego, a b y s a m ą is to tą d z ia ła n ia o b ja w ia ć p r a w d ę ta j e m n i c y S tw o ­ rz e n ia . A o b ja w ić p r a w d ę ta je m n ic y S tw o rz e n ia to w ła ś n ie o b ja w ić ow e tr z y a s p e k ty , ja k ie u k a z a n o w y ż e j : B oga, ja k o a b s o lu tn y P o c z ą te k i D a w c ę b y tu ; n ie p o r ó w n y w a ln ą g o d n o ść o so b y lu d z k ie j p o w o ły w a n e j n a ś w ia t w r e la c ji do J e d y n e g o S y n a B ożego, w k tó r y m w y ja ś n ia się ta je m n ic a c z ło ­ w ie k a ; M iłość N ie sk o ń c z o n ą , w z y w a ją c ą c z ło w ie k a do w ie c z n e j K o m u n ii z B o g iem , w B o g u i p rz e z B oga.

N a te j p o d s ta w ie n a le ż y o cen ić d z ia ła n ie a n ty r o d z ic ie ls k ie , w y r a ż a ją c e się p rz e z a n ty k o n c e p c je , ja k o o d rz u c e n ie B o g a -S tw ó rc y , ja k o d z ia ła n ie , k t ó ­ r e i n t e r p r e t u je ro lę B o g a ja k o ju ż n ie o b e c n ą lu b n ie p o tr z e b n ą w k w e s tii z a is tn ie n ia c z ło w ie k a . S to s u n e k b o w ie m do w ła s n e j zd o ln o śc i p r o k r e a c y jn e j, cz y li s to s u n e k do sw e j p łc io w o śc i, je s t b e z p o ś r e d n im i n ie u n ik n io n y m te s te m s to s u n k u do S tw ó rc y . P o ja w ia j ą się tu je d y n ie d w ie m o ż liw o śc i: a lb o czło ­ w ie k p r z y jm u je c a łe s w o je c z ło w ie c z e ń stw o z r ą k B o g a ja k o d a r, a lb o p ra k ty c z n ie i m o r a ln ie n e g u je B o g a i s tw o r z o n y c h a r a k t e r ż y c ia p rz e z u c z y ­ n ie n ie sie b ie w y łą c z n y m p a n e m z d o ln o śc i p r o k r e a c y jn e j. S iła i c ię ż a r te j in t e r p r e ta c ji tk w i w w e w n ę tr z n y m z n a c z e n iu c ia ła ja k o s y m b o lu osoby. I n ­ te r p r e t u ją c ta k czy in a c z e j s w o ją ro lę w z a k re s ie z d o ln o śc i p r o k r e a c y jn e j, c z ło w ie k d o k o n u je w so b ie w y b o ru z a s a d n ic z e g o : ro z s trz y g a e g z y ste n ­ c ja ln ie o te is ty c z n y m lu b a te is ty c z n y m p r o f ilu ży c ia , a k o n s e k w e n tn ie — całe g o p o rz ą d k u ś w ia ta . T a k ie w n io s k o w a n ie w y n ik a z p rzjęjęcia b ib lijn e j d e fin ic ji c z ło w ie k a . C z ło w ie k s tw o rz o n y p rz e z B o g a je s t J e g o O b ra z e m n ie ty lk o ja k o je d n o s tk a , lecz ta k ż e ja k o m a łż e ń s tw o . S tą d d z ia ła n ie c z ło w ie k a ja k o c z ło w ie k a (ta k ż e w m a łż e ń s tw ie ) z n a jd u je się w k a te g o r ii z n a k u , je s t b o w ie m sło w e m osoby, je j s a m o o b ja w ie n ie m się, w ła ś n ie ja k o O b ra z u B o ­ ga. S tą d m o r a ln y se n s d z ia ła n ia o so b y je s t ś c iśle a l te r n a ty w n y : a lb o c z ło w ie k

BIULETYN TEOLOGICZNOM OEALNY

sw o im d z ia ła n ie m p o tw ie r d z a to, c z y m je s t, a lb o z a p rz e c z a . W r e z u lta c ie m a m y ty lk o d w ie m o ż liw o śc i: a lb o w ię c d z ia ła n ie c z ło w ie k a je s t p rz y ję c ie m d a r u B oga, a lb o o d rz u c e n ie m B o g a w sa m y m o d r z u c e n iu d a ru .

D ru g ie u z a s a d n ie n ie e ty k i r o d z ic ie ls tw a n a le ż y f o r m a ln ie do p o rz ą d k u a n tro p o lo g ic z n e g o ; z o sta ło w ię c u k a z a n e „w k o n te k ś c ie p r a w d y o so b y lu d z ­ k i e j ” . P o ję c ie „ p r a w d y o so b y lu d z k ie j” o b e jm u je tu ta k ż e p r a w d ę r e la c ji o so b o w e j m a łż o n k ó w . I s to tn ą p r z e s ła n k ą je s t tu n ie p o d z ie ln o ś ć o so b y ja k o p o d m io tu z a ró w n o w a sp e k c ie is tn i e n ia j a k w a rto ś c i. D o ty czy to g łó w n ie i n t e r p r e ta c ji c ia ła lu d z k ie g o , k tó r e n ie p o w in n o b y ć o d d z ie la n e — z a ró w n o w ś w ia d o m o śc i, j a k w s tr u k tu r z e d z ia ła n ia — od to ż s a m o ś c i oso b y . P a p ie ż p o w ta r z a s t a łą z a s a d ę n a u c z a n ia k a to lic k ie g o , że „c ia ło je s t k o n s ty tu ty w n ą

c z ę śc ią c z ło w ie k a ” , że n a le ż y do te g o , cz y m o so b a „ je s t” , a n ie do teg o , co się „ m a ” . Z n a c z e n ie te j p r z e s ła n k i je s t ro z s trz y g a ją c e d la z ro z u m ie n ia te j r e la c ji w e w n ą trz m a łż e ń s k ie j, k tó r ą o k re ś la się m ia n e m m iło śc i o b lu b ie ń c z e j. M iło ść m a łż e ń s k a b o w ie m p o s ia d a s t r u k tu r ę w z a je m n e g o d a r u osoby, w t a ­ k i sp o só b , że c a ła o so b a je s t n ie p o d z ie ln ie i p o d m io te m d a r u , i sa m y m d a ­ re m . A b y to m o g ło d z ia ć się w p ra w d z ie , „ n ic z teg o , co s ta n o w i o ic h oso­ b o w y m by cie, n ie m o że b y ć z te g o o b d a r o w a n ia się w y k lu c z o n e ” . P a p ie ż p o w o łu je się n a te k s t S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o I I (K D K 49), o k re ś la ją c y e ty ­ c z n ą is to tę m iło śc i m a łż e ń s k ie j. T e k s t je s t c e lo w o p rz y to c z o n y w ję z y k u ła c iń s k im . T łu m a c z e n ie p o ls k ie (p rz y to c z o n e w n a w ia s ie ) n ie m a te j sa m e j s iły d o w o d o w e j, g d y ż je s t n ie p r e c y z y jn e ; n ie u w y d a tn ia teg o , co p a p ie ż s p e c ja ln ie p o d k r e ś la te r m in e m : s u i-ip s iu s d o n u m .

N ie p o d z ie ln o śc i o so b y i n ie p o d z ie ln o ś c i w z a je m n e g o d a r u , k tó r y s ta je się p r z y m ie r z e m , o d p o w ia d a n ie p o d z ie ln o ś ć p o s ła n n ic tw a o ra z (n iep o d z ie ln o ść ) w e w n ę trz n e g o z n a c z e n ia m iło ści, m o c ą k tó r e j w y p e łn ia się is to ta p o w o ła n ia m a łż e ń sk ie g o . O tw a rc ie się k u ż y c iu (sens ro d z ic ie lsk i) b u d u je w e w n ę tr z n ą p r a w d ę m iło ś c i m a łż e ń s k ie j, p o ję te j ja k o u n ia o so b o w a m ężc zy zn y i k o b ie ty (sen s z je d n o c z e n io w y ). R o z e rw a n ie t a k p o ję te j p r a w d y m iło śc i m a łż e ń s k ie j o z n a c z a d la m a łż o n k ó w u t r a t ę ic h m o r a ln e j to ż s a m o śc i ja k o m a łż e ń sk ie g o p o d m io tu . A n ty k o n c e p c ja , k tó r a z a k ła d a , że o d n ie s ie n ie do ż y c ia (sen s r o ­ d z ic ie ls k i) s ta n o w i je d y n ie e le m e n t n ie is to tn y i p r z y p a d k o w y d la m iło ści m a łż e ń s k ie j, n isz c z y c a łe e ty c z n e z n a c z e n ie m iło śc i m a łż e ń s k ie j. N ie ty lk o b o w ie m d e g r a d u je p ło d n o ś ć do u b o c z n e g o e f e k tu p rz e ż y c ia s e k s u a ln e g o , lecz ró w n ie ż u n ie m o ż liw ia p r a w d z iw e z je d n o c z e n ie o so b o w e, p o n ie w a ż n iszczy in te g ra ln o ś ć w z a je m n e g o d a ru .

C a ły te n a r g u m e n t j e s t b e z p o ś re d n io w y k ła d e m a k tu a ln e g o n a u c z a n ia K o śc io ła i ja k k o lw ie k d a się w p e łn i s fo rm u ło w a ć w te r m in a c h filo z o fic z ­ n y c h , s ta n o w i d e fa c to o w oc r e f le k s ji p ro w a d z o n e j n a g ru n c ie a n tro p o lo g ii c h r z e ś c ija ń s k ie j, w szc z e g ó ln y sp o só b o w oc r e f le k s ji K a r o la W o jty ły p rz e d p o w o ła n ie m go n a sto lic ę P io tro w ą .

T rz e c i p u n k t p rz e m ó w ie n ia z a w ie r a o g ó ln e u w a g i n a te m a t in t e r p r e ta c ji B ożego p r a w a m o r a ln e g o , z a ró w n o w sw y m a s p e k c ie te o lo g ic z n y m , ja k e ty c z n o -n o rm a ty w n y m . P a p ie ż n ie lę k a ł się u ży ć n ie p o p u la rn e g o dziś te r m in u „ p ra w o B o że” , a to z tr o s k i o jeg o w ła ś c iw e ro zu m ien ie;. N a w ią z u je w ięc do te o lo g ic z n o - b ib lijn y c h k o rz e n i teg o p o ję c ia („ p la n B o g a d o ty c z ą c y m a ł­ ż e ń s tw a ” ), ja k te ż s t a r a się u w y d a tn ić e ty c z n o -p e rs o n a lis ty c z n y p ro f il B o ­ żego p r a w a m o ra ln e g o . N o rm a m o r a ln a w ty m ś w ie tle n ie je s t f o r m u łk ą czy p o s tu la te m , lecz j e s t id e n ty c z n a z „ c a ły m d o b re m m iło ś c i m a łż e ń s k ie j” . U k a z u je w ię c d o b ro z a d a n e m iło śc i m a łż e ń s k ie j, d o b ro n ie p o d z ie ln e , d a n e do u rz e c z y w is tn ie n ia w s a m e j m iło ści, je ś li t a m a b y ć p ra w d z iw a . N o rm a je s t w ię c p r a w d ą m iło ści, a ty m s a m y m n ie z n a jd u j e się w o p o zy cji do m iło ści, lecz je s t po je j s tro n ie . Z g o d n ie z c a łą tr a d y c ją c h r z e ś c ija ń s k ą m iło ść w y r a ­ ż a się c z y n e m n a le ż ą c y m do p o r z ą d k u m o ra ln o śc i. N o rm a je s t w s w y m c h a ­ r a k t e r z e a b s o lu tn a , g d y ż p r a w d a n ie p r z y jm u je k o m p r o m is u i „ sto p n io w o - ś c i” ; p r a w d a b o w ie m n ie p o d le g a p o d z ia ło w i n a p ó łp r a w d y . T o w y m a g a n ie w y n ik a w ła ś n ie z g o d n o śc i osoby. G o d n o ść m o ż n a r e s p e k to w a ć je d y n ie w c a ­

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY

łości, a lb o się ją w cało ści z a p rz e p a s z c z a . K o m p ro m is w i n t e r p r e ta c ji n o rm y j e s t „ b r a k ie m s z a c u n k u d la g o d n o śc i c z ło w ie k a . P r a w o B oże w y r a ż a w y m o g i p r a w d y o so b y lu d z k ie j” . T y m sa m y m je s t to ta k ż e b r a k s z a c u n k u d la p r a w a B ożego. P a p ie ż s ta n o w c z o o d rz u c a s u g e s tię , ja k o b y w p e w n y c h s y tu a c ja c h n a le ż a ło o d n ie ś ć d o c z ło w ie k a in n y p o rz ą d e k n o rm a ty w n y , „ n iż te n , k tó r y z o s ta ł o b ja w io n y , czy li B o s k i” .

O s ta tn i p u n k t p rz e m ó w ie n ia z a w ie r a n a ś w ie tle n ie p ro b le m a ty k i m a ł­ ż e ń s tw a z p u n k tu w id z e n ia z a s a d c h rz e ś c ija ń s k ie g o ż y c ia d u c h o w e g o . P r a w o B oże z o sta ło o s ta te c z n ie o b ja w io n e i z a sz c z e p io n e w s e rc u c h r z e ś c ija n in a p rz e z d a r D u c h a Ś w ię te g o . T y lk o w m o c y ła s k i i m iło śc i n a d p rz y r o d z o n e j m o że b y ć o w o p r a w o w cało ści i d o s k o n a le s p e łn io n e . Ł a s k a B o ż a j e s t k o ­ n ie c z n a n ie ty lk o d o z b a w ie n ia w s e n s ie o sta te c z n y m , le c z ta k ż e i do tego, a b y u rz e c z y w is tn ić p e łn ą m o r a ln ą p r a w d ę c z ło w ie c z e ń stw a , w ty m z w ła s z ­ c z a , p r a w d ę m iło ś c i m a łż e ń s k ie j. Z p o m o c ą ła s k i n a w e t n a j tr u d n i e js z e w y ­ m a g a n ia p r a w a B ożego s t a ją s ię m o ż liw e do s p e łn ie n ia . T r z e b a się liczy ć z ty m , że m o g ą to b y ć ta k ż e w y m a g a n ia h e ro ic z n e . „ Ł a s k a D u c h a Ś w ię te g o u m o ż liw ia to , co d la c z ło w ie k a z d a n e g o ty lk o n a w ła s n e s iły je s t n ie m o ż li­ w e ” . P a p ie ż k o n s e k w e n tn ie o d rz u c a p o g lą d , ja k o b y w k o n te k ś c ie c h rz e ś c i­ ja ń s t w a „ is tn ia ły s y tu a c je , k tó r e u n ie m o ż liw ia ją m a łż o n k o m d o c h o w a n ie w ie rn o ś c i w s z y s tk im w y m o g o m p r a w d y m dłości m a łż e ń s k ie j”. P o d o b n a h ip o ­ te z a je s t r ó w n o z n a c z n a z o d rz u c e n ie m p r a w d y „o ty m w y d a r z e n iu Ł a sk i, k tó r e z n a m io n u je N o w e P rz y m ie r z e ”. T a k w ię c te o r ia „ n ie m o ż liw o ś c i b y c ia m o r a ln y m ” w m a łż e ń s tw ie n ie m o ż e u c h o d z ić z a c h rz e ś c ija ń s k ą . W s u m ie p a p ie ż p rz y p o m n ia ł z a s a d y o o g ro m n e j d o n io sło śc i d la te o lo g ii m o r a ln e j w ogóle, a w szczeg ó ln o ści d la p r o b le m a ty k i p o w o ła n ia m a łż e ń ­ sk ieg o . ks. J e r z y B a jd a , W a r s z a w a II . S P R A W O Z D A N IA P o je d n a n ie i p o k u ta P o s y n o d a ln e sy m p o z ju m w e W ro c ła w iu W d n ia c h od 29 w r z e ś n ia do 28 p a ź d z ie r n ik a 1983 r. o d b y ł się w R z y m ie sz ó s ty z w y c z a jn y S y n o d B isk u p ó w , k tó r y o b ra d o w a ł n a d z a g a d n ie n ie m P o ­ je d n a n ie i p o k u ta w m is j i K o ścio ła .

W n ie s p e łn a m ie s ią c p o z a k o ń c z e n iu sy n o d u , w d n iu 25 lis to p a d a o d b y ło się w P a p ie s k im W y d z ia le T e o lo g ic z n y m w e W ro c ła w iu o g ó ln o p o lsk ie s y m ­ p o z ju m p o św ię c o n e p r o b le m a ty c e te g o sy n o d u . S y m p o z ju m z o rg a n iz o w a n e z o sta ło p rz e z s e k c ję d o g m a ty c z n ą , s tą d je j u c z e s tn ik a m i b y li p rz e d e w s z y s t­ k im d o g m a ty c y , k tó r z y d o ść lic z n ie p rz y b y li do W ro c ła w ia z c a łe g o k r a j u . W s y m p o z ju m u c z e s tn ic z y li ta k ż e m ie js c o w i w y k ła d o w c y o ra z a lu m n i o s t a t­ n ic h l a t M e tro p o lita ln e g o W y ższeg o S e m in a r iu m D u c h o w n e g o i s tu d e n c i ś w ie c c y W y d z ia łu T eo lo g iczn eg o .

S y m p o z ju m z o sta ło z o r g a n iz o w a n e — j a k to z a z n a c z y ł w z a g a je n iu ks. p ro f , d r C e le s ty n N a p i ó r k o w s k i — w c e lu p rz e m y ś le n ia i p o g łę b ie n ia p ro b le m a ty k i o s ta tn ie g o sy n o d u o ra z w y d o b y c ia teg o , co m o ż e s ta n o w ić w a ż n ą in s p ir a c j ę d la te o lo g ó w s y s te m a ty c z n y c h . Z a g a d n ie n ie p o je d n a n ia i p o k u ty je s t b lis k ie ta k ż e , a m o że p rz e d e w s z y s tk im , m o ra lis to m . S tą d te ż w ro c ła w s k ie o b r a d y te o lo g ó w d o g m a ty k ó w p o w in n y z a in te re s o w a ć ta k ż e te o lo g ó w m o r a lis tó w . R a n g ę w r o c ła w s k ie g o s p o t k a n ia p o d n o s ił f a k t , że u c z e s t­ n ik ie m , a z a ra z e m g łó w n y m p r e le g e n te m b y ł u c z e s tn ik sy n o d u , b p p ro f, d r A lfo n s N o s s o 1.

K s. b is k u p w p ie r w s z e j części r e f e r a tu p t. R e la c ja z p ra c sy n o d u , z a p o ­ z n a ł z e b ra n y c h z te c h n ic z n o -o r g a n iz a c y jn ą s tr o n ą sy n o d u . P o d k r e ś lił p rz e d e

w s z y s tk im , że d y s k u s je b is k u p ó w z w s z y s tk ic h re g io n ó w ś w ia ta , k tó r e p r z y ­ b ie r a ły n ie k ie d y d r a m a ty c z n ą fo rm ę , c z a se m n a w e t s k r a jn ą , p o d e jm o w a n e b y ły z g łę b o k ą t r o s k ą . o d o b ro K o ścio ła. W części z a s a d n ic z e j w y s tą p ie n ia p r e le g e n t p rz y p o m n ia ł, że po d y s k u s ji g e n e ra ln e j n a s e s ja c h p le n a r n y c h p r o ­ b le m a ty k ę sy n o d u p rz e n ie s io n o n a o b ra d y g ru p ję z y k o w y c h , w k tó r y c h o m a ­ w ia n o cało ść z a g a d n ie n ia . K a ż d a z ty c h g r u p m ia ła p rz e d y s k u to w a ć o b o w ią z ­ k o w o tr z y z a g a d n ie n ia . N a le ż a ło do n ic h : p o ję c ie g rz e c h u , p r a k t y k a p o je d n a ­ n ia w o d n ie s ie n iu do O rd o p o e n ite n tia e i k a te c h e ty c z n a fo r m a c ja w p r z y ­ g o to w a n iu do p o je d n a n ia i p o k u ty . K a ż d a g r u p a ję z y k o w a m u s ia ła się ró w ­ n ie ż w y p o w ie d z ie ć , ja k ie je s t je j s ta n o w is k o o d n o śn ie do a b s o lu c ji g e n e r a l­ n e j. K o n k r e tn a te m a ty k a w o p a rc iu o d o k u m e n t ro b o c z y sy n o d u (I n s tr u m e n ­

t u m la b o r is) o b e jm o w a ła tr z y c zęści: Ś w ia t i c z ło w ie k w p o s z u k iw a n iu p o ­ je d n a n ia ; P o k u ta — o d p o w ie d ź c z ło w ie k a B o g u p r z e b a c z a ją c e m u i p o w o łu ­ ją c e m u do n a w ró c e n ia ; K o ś c ió ł s z a fa r z e m p o je d n a n ia . W z a k re s ie ty c h tr z e c h sz e ro k o te m a ty c z n ie z a k ro jo n y c h z a g a d n ie ń ro z ­ w a ż o n o n a sy n o d z ie w s z y s tk ie sy s te m a ty c z n o -te o lo g ic z n e a s p e k ty w ie lk ie j ta je m n ic y p o je d n a n ia i p o k u ty . W sz y s tk ie d e z y d e ra ty i p o s tu la ty b y ły p o d ­ d a n e g ło s o w a n iu . O sta te c z n ie w t e n sp o só b z a a k c e p to w a n o 69 z a g a d n ie ń u j ę ­ ty c h w 63 k o n k r e tn e p y ta n ia . K o ń c o w y d o k u m e n t (E le n c h u s p r o p o s itio n u m ) u c z e s tn ic y sy n o d u u ję li ró w n ie ż w tr z y części: D e m is s io n e r e c o n c ilia tiv a E cclesia e; D e p r a e s e n ti

s itu a tio n e c o g n o sc e n d a e t p o n d e r a n d a ; D e r e n o v a tio n e p r a x e o s r e c o n c ilia tio ­ n is e t p o e n ite n tia e . B p N o s s о 1 o m a w ia ją c tr e ś ć te g o d o k u m e n tu w y e k s p o ­

n o w a ł n a jb a r d z ie j is to tn e , jeg o z d a n ie m , k w e s tie . O to n ie k tó r e z n ic h . S y n o d u k a z a ł w n im p o je d n a n ie i p o k u tę n a tle w s z y s tk ic h k o n f lik tó w sp o łe c z n y c h i n a tle ś w ia ta w o ła ją c e g o o p o je d n a n ie . P o je d n a n ie m o ż liw e je s t n a d ro d z e a u te n ty c z n e j p o k u ty . W ie lk ą ro lę p rz y p is u je się w ty m w z g lę d z ie p o je d n a ­ w c z e j m is ji K o ścio ła. I s to tn ą p o d s ta w ę d o g m a ty c z n ą p o s ła n n ic tw a p o je d n a ­ w czeg o K o śc io ła s ta n o w i: A c tio T r in ita tis c r e a tiv a e t r e d e m p tiv a , E v a n g e ­

liu m r e g n i e t m is s io E cclesia e i M y s te r iu m cru cis e t r e c o n c ilia tio . C a ła a k c ja

p o je d n a w c z a K o śc io ła p ły n ie z k rz y ż a , je s t z a te m u o b e c n ie n ie m ow o có w O fia r y k rz y ż o w e j, całe g o M is te r iu m P a s c h a ln e g o . D la te g o K o śció ł je s t s a ­ k r a m e n te m p o je d n a n ia w s z y s tk ic h lu d zi. K o śció ł je d n a k w te j p o sta c i, w j a ­ k ie j d ziś is tn ie je , p o tr z e b u je o d n o w y , re f o rm y , p o k u ty . A k c ja p o k u tn a m u s i o b ją ć w s z y s tk ie s t r u k t u r y K o ścio ła, b y n a p r a w d ę s p e łn ia ł m is ję p o je d n a n ia . D o k u m e n t k o ń c o w y u k a z u je ta k ż e m ie js c e M a ry i w p o k u c ie . N a m a r g in e s ie w a ż n e j k w e s tii, j a k ą je s t „ d o g łę b n e p o z n a n ie p rz y c z y ń g rz e c h u ” , b p N o s s o l p rz y to c z y ł s w o ją w y p o w ie d ź n a s y n o d z ie : n ie w ie ­ rz y m y w g rz e c h , a le w ie rz y m y w g rz e c h ó w o d p u sz c z e n ie . S tą d n ie h a m a r tio - c e n try z m , a le c h ry s to c e n try z m je s t w te j d z ie d z in ie w ią ż ą c y .

Z d a n ie m p re le g e n ta , sy n o d n ie p r z y ją ł tr ia d y c z n e g o p o d z ia łu g rz e c h ó w (le k k ie , cięż k ie, ś m ie rte ln e ) i o p o w ie d z ia ł się z a d o ty c h c z a so w y m p o d z ia łe m n a g rz e c h y le k k ie i cięż k ie. N a sy n o d z ie w y s u n ię to ró w n ie ż in n y p o d z ia ł g rz e c h ó w , m ia n o w ic ie r o z r ó ż n ie n ie n a g rz e c h y s o c ja ln e , s t r u k t u r a l n e i k o ­ le k ty w n e . Z g o d n ie z w y ja ś n ie n ie m k s. b is k u p a , g rz e c h s t r u k tu r a ln y zac h o d z i w te d y , g d y s y tu a c ja ży cio w a, k o n k r e tn e u w a r u n k o w a n ia sp o łecąn e, sp o łe c z - n o -id e o lo g ic z n o -p o lity c z n e s tw a r z a ją s tr u k tu r y , k tó r e z m u s z a ją c z ło w ie k a do ta k ie g o , a n ie in n e g o p o s tę p o w a n ia . J e s t to g rz e c h w z n a c z e n iu a n a lo g ic z n y m , g d y ż n ie m a s t r u k tu r , k tó r e g rzeszą, lecz g rz e s z y c z ło w ie k w n ie u w ik ła n y . K o n s e k w e n tn ie w in ę w tzw . g rz e s z n e j s t r u k tu r z e z a w sz e w ja k iś sp o só b s t a ­ n o w i g rz e c h o so b isty czy to c z ło w ie k a p o je d y n c z e g o , czy c a łe j g ru p y lu d z i P r e le g e n t n a z w a ł t a k ą s y tu a c ję s t r u k tu r a li z m e m g rz e c h o w y m . G rz e sz ą ta k ż e ci lu d z ie , k tó r z y o d p o w ia d a ją za s t r u k tu r y p ro w a d z ą c e c z ło w ie k a do g rz e c h u .

K s. b is k u p p rz y p o m n ia ł, że w m y ś l s y n o d u w c e le b r a c ji s a k r a m e n t u p o k u ty o b o w ią z u je O rdo P o e n ite n tia e . O m a w ia ją c p r o b le m a b s o lu c ji g e n e r a l­ n e j w s k a z a ł, że n o w o śc ią w n ie s io n ą p rz e z sy n o d je s t s tw ie rd z e n ie , że k o rz y ­ s ta ją c y z a b s o lu c ji g e n e r a ln e j p o w in ie n m ieć to n a u w a d z e (in v o to ), że g d y ­

BIULETYN TÈOLOGICZN O MORALNY

b y w d a n e j s y tu a c ji b y ła m o żliw o ść s k o r z y s ta n ia z n o rm a ln e j ( in d y w id u a l­ n ej) d ro g i p o k u ty , m ia łb y śc isły o b o w ią z e k p o słu ż y ć się n ią ja k o je d y n ą d r o ­ g ą p o je d n a n ia .

W z a k o ń c z e n iu s p r a w o z d a n ia z p r a c s y n o d u b p N o s s o 1 p o d n ió s ł k w e ­ s tię a s p e k tó w e k u m e n ic z n y c h w z a g a d n ie n iu p o je d n a n ia i p o k u ty , k tó r e sy n o d u w y r a ź n ił w n r 17 i 60 d o k u m e n tu k o ń co w eg o . W e d łu g p re le g e n ta , p rz e ­ o g ro m n e z n a c z e n ie sy n o d u d la c a łe g o K o śc io ła u w id a c z n ia się sz c z e g ó ln ie w ty m , że d a ł o n m o ż liw o ść s p o tk a n ia się z p ro b le m a m i K o śc io ła o g ó ln o ­ ś w ia to w e g o , a ta k ż e p o z w o lił s k o n f ro n to w a ć z n im i p ro b le m y K o śc io łó w lo ­ k a ln y c h .

W d y s k u s ji p o r e f e r a c ie u c z e s tn ic y sy m p o z ju m s k ie ro w a li do p r e le g e n ta w ie le p y ta ń o d n o śn ie do p o ru s z o n e j te m a ty k i. D o ty czy ły o n e n o w e j k la s y ­ fik a c ji g rz e c h ó w , ró ż n ic y m ię d z y g rz e c h a m i s p o łe c z n y m i a k o le k ty w n y m i, p ro b le m u ro z w ie d z io n y c h i k a p ła n ó w , k tó r z y o d e sz li od k a p ła ń s tw a i m o ­ żliw o ść k o r z y s ta n ia p rz e z n ic h z s a k r a m e n t u p o k u ty . W ie le p y ta ń szczeg ó ­ ło w y c h z w ią z a n y c h by ło z k w e s tią a b s o lu c ji g e n e ra ln e j. Z w ró c o n o u w a g ę n a e k le z ja ln y i p n e u m a to lo g ic z n y a s p e k t p o k u ty . O to n ie k tó r e s p r a w y p o d ­ n ie s io n e z d u ż y m z a in te r e s o w a n ie m i z a a n g a ż o w a n ie m . W o d p o w ie d z ia c h ks. b is k u p o św ia d c z y ł, że u c z e s tn ic y sy n o d u z g łę b o k ą tr o s k ą m ó w ili o r o z w ie ­ d z io n y c h i k a p ła n a c h , k tó r z y o p u śc ili s ta n d u c h o w n y . L u d z ie ci w y m a g a ją szczeg ó ln eg o z a ję c ia się n im i. P r o b le m je d n a k n ie z o s ta ł ro z w ią z a n y , p r z e k a ­ za n o go je d y n ie do d a lsz e g o r o z p a tr z e n ia S to lic y A p o sto lsk ie j. W ra c a ją c do z a g a d n ie n ia a b s o lu c ji g e n e r a ln e j w y ja ś n ił on, że w k r a ja c h , gdzie n ie m a o r ­ d y n a riu s z a , k a p ła n m o że s a m d e c y d o w a ć o k o n ie c z n o śc i ro z g r z e s z e n ia o g ó ln e ­ go, g d y s y tu a c ja s ta n o w i c a su s u r g e n s . O a b s o lu c ji g e n e r a ln e j w in ie n d e c y ­ d o w a ć w z g lą d p a s to ra ln y , a n ie w y g o d n ic tw o p e n ite n ta czy sp o w ie d n ik a . W d a ls z y c h o d p o w ie d z ia c h u c z e s tn ik sy n o d u o k re ś lił b liż e j, co n a le ż y r o z u ­ m ie ć p rz e z g rz e c h k o le k ty w n y , a co p rz e z g rz e c h s o c ja ln y . G rz e c h k o le k ty ­ w n y s ta n o w i w in ę z b io ro w ą , a z a c ią g a się j ą g d y ś w ia d o m ie u c z e s tn ic z y się w ta k i m w y k ro c z e n iu . N a to m ia s t g rz e c h s o c ja ln y m a m ie js c e w ó w czas, k ie d y c z ło w ie k a k c e p tu je g rz e s z n e u w a r u n k o w a n ia sp o łeczn e i p o s tę p u je z g o d n ie z ty m , k u c z e m u o n e w d a n e j c h w ili p ro w a d z ą .

Po d y s k u s ji, d la p o g łę b ie n ia r e f le k s ji n a d p o k u tą , p rz e d s ta w io n o k o le jn o tr z y k o m u n ik a ty . K s. d r K o n r a d К e 1 e r z P ie n ię ż n a o m ó w ił P r a k ty k ę p o ­

k u t y i p o je d n a n ia w ś w ie tle e w o lu c ji h is to r y c z n e j. R e f e r e n t u k a z a ł, że h i­

s to r ia d a je n a m p r z y k ła d , ja k K o śc ió ł u s t a w i a ł p r a k t y k ę p o k u tn ą . Z m ia n o m u le g a ła n a jc z ę ś c ie j z e w n ę tr z n a f o r m a d y s c y p lin y p o k u tn e j, is to ta zw y k le' p o ­ z o s ta w a ła t a s a m a , tz n . n a w ró c e n ie , p o je d n a n ie p rz e z p o k u tę z B o g iem . T e m a te m k o m u n i k a tu k s. d r a K rz y s z to fa S t a n i e ć k i e g o z N y sy b y ła

P okuta, w u ję c iu p r a w o s ła w n y m . Z a p o z n a ł o n s łu c h a c z y g łó w n ie z s a k r a m e n ­

ta ln y m p o je d n a n ie m w p ra k ty c e c h rz e ś c ija ń s k ie g o W sc h o d u . N a to m ia s t ks. p ro f. N a p i ó r k o w s k i o m ó w ił P o k u tę w u ję c iu p r o te s ta n c k im . P o w y ż sz e k o m u n ik a ty s ta n o w iły u z u p e łn ie n ie g łó w n e g o r e f e r a tu sy m p o z ju m . ks. M a ria n , B is k u p , W r o c ła w II I. Z N O W S Z Y C H P U B L IK A C J I 1.· „ L e x s p i r itu s ” w in t e r p r e ta c j i św . T o m a sz a

P o u k a z a n iu się d z ie ła B. H ä r i n g a L ib e r i e fe d e li i n C risto (t. I —I I I . R o m a 1979— 1981, Ed. P a o lin e ) w ie lu re c e n z e n tó w s ta w ia ło a u to r o w i z a rz u t, że w p a d ł w s k r a jn o ś ć , z b y tn io a k c e n tu ją c , i to n ie ty lk o w ty t u le k s ią ż k i, s p r a w ę w o ln o ści. Z e s ta w ia ją c to d zieło z d a w n y m i p o d rę c z n ik a m i te o lo g ii m o r a ln e j, u w a ż a li o ni, że m a ło w n im ja s n y c h n o r m i w s k a z a ń , k tó r e p r e c y ­ z o w a ły b y g ra n ic e g rz e c h u . J e s t n a to m ia s t w ie le w z n io sły c h z a sa d , w y n ik a ją ­ c y c h z f a k t u o b d a r o w a n ia ła s k ą .

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY P r o b le m p r a w a o ra z ro li ła s k i w ż y c iu c h r z e ś c ija ń s k im je s t p ro b le m e m c z ę sto d y s k u to w a n y m w d z ie ja c h K o śc io ła i w te o lo g ii w s p ó łc z e s n e j. P r z y ty m n ie k ie d y s ta w i a się go w te r m in a c h a n ty te ty c z ń y c h „ a lb o — a lb o ” . P o S o b o rz e W a ty k a ń s k im I I o b s e r w u je m y p o w s ta w a n ie ru c h ó w c h a r y z m a ­ ty c z n y c h , k tó r e w d o ś w ia d c z e n iu ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o a k c e n t u ją D u c h a Ś w ię te g o , m iło ść, w o ln o ść d z ie c i B ożych, a c zęsto n ie d o c e n ia ją z n a c z e n ia p r a w a , tr a d y c ji, M a g is te riu m . J e s t te ż te n d e n c ja p rz e c iw s ta w n a , k tó r a m o ­ cn o u w y d a tn ia p o s łu s z e ń s tw o p r a w u . P ie r w s z a z ty c h te n d e n c ji w id z i czło ­ w ie k a ja k o is to tę w ro z w o ju , d o k o n y w a n y m z w ła s z c z a d z ię k i ła sc e . U z n a je te ż w a ż n ą ro lę s u m ie n ia w ż y c iu m o r a ln y m . W d ru g ie j zaś o b ra z c z ło w ie k a j e s t b a rd z ie j s ta ty c z n y i c h o d z i w n ie j o „ m e c h a n ic z n e ” s to s o w a n ie n o rm y m o r a ln e j. W r e a k c j i n a le g a liz m , k tó r y h o łd o w a ł p r a w u m o r a ln e m u k o s z te m w o ln o śc i lu d z k ie j, a z a ra z e m p rz e c iw m o d n e m u w la t a c h p ię ć d z ie s ią ty c h sy - tu a c jo n iz m o w i o ra z o b e c n e m u p o d w a ż a n iu p rz e z n ie k tó r y c h m o r a lis tó w n a Z a c h o d z ie s ta ły c h n o r m p o s tę p o w a n ia w im ię W o ln o śc i (por. W . S k r z y ­ d l e w s k i , S y tu a c j a i p e r s p e k t y w y k a to l ic k i e j te o lo g ii m o r a ln e j, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52, 1982, z. 2, 5—38) te o lo g ia s z u k a d la sie b ie m ie js c a w p o ś r e d n ic h u ję c ia c h n a k a z ó w m o r a ln y c h . W n u r t d y s k u s ji n a te m a t p r a w a i w o ln o śc i w łą c z y ł się b a rd z o k o m p e ­ te n t n ie o. E d w a r d K a c z y ń s k i , z n a n y w P o ls c e i n a Z a c h o d z ie z n a w c a te o lo g ii m o r a ln e j w u ję c iu b ib lijn y m , a z a ra z e m s p e c ja lis ta z z a k r e s u m y ś li e ty c z n e j A k w in a ty . J e s t o n o b e c n ie d z ie k a n e m W y d z ia łu T e o lo g iczn eg o n a U n iw e rs y te c ie św . T o m a s z a w R zy m ie.

P o ls k i d o m in ik a n in od d a w n a in t e r e s u je się b ib lijn y m p o ję c ie m le x s p i­

r itu s w i n t e r p r e ta c ji to m is ty c z n e j. T e m a t te n ro z w ija ł n a z e b r a n iu P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a T e o lo g ic z n e g o w K ra k o w ie (por. J . W i c h r o w i c z , T e m a ty ­ k a z e b r a ń k r a k o w s k ie j s e k c ji d o g m a ty c z n o - m o r a ln e j w la ta c h 1972— 1976, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 48, 1978, z. 1, 97). T e m a t te n w id n ie je ró w n ie ż w p r o ­ g ra m ie w y k ła d ó w lic e n c ja c k ic h p ro w a d z o n y c h o d w ie lu ju ż l a t p rz e z o. K a ­ c z y ń sk ie g o n a A n g e lic u m .

J u ż w p r a c y d o k to r s k ie j, k tó r a u k a z a ła się d r u k ie m p t. L a legge n u o v a (R o m a -V in c e n z a 1974), a u to r z a ją ł się te o lo g ic z n ą k o n c e p c ją p r a w a u św . T o m a sz a , b io r ą c z a p u n k t w y jś c ia i o d n ie s ie n ia k la s y c z n y te k s t S u m y T e o ­ lo g ic z n e j I —I I , q. 106. A k w in a ta m o c n o p o d k re ś la ł, że is to tą n o w e g o p r a w a i je g o c e c h ą s p e c y fic z n ą je s t ła s k a D u c h a Ś w ię te g o . E le m e n t z e w n ę trz n y te g o p r a w a s ta n o w ią w s k a z a n ia , z a le c e n ia , p r z y k a z a n ia z e w n ę trz n e (czyli p rz e k a z y w a n e c z ło w ie k o w i z „ z e w n ą tr z ” ) p o c h o d z ą c e n ie ty lk o o d C h ry s tu s a i A p o sto łó w . Z a w s z e e le m e n t z e w n ę tr z n y w s to s u n k u d o w e w n ę trz n e g o p o ­ z o s ta je w n o w y m p r a w ie czy m ś d ru g o r z ę d n y m . U z y sk u je on w te o r ii c h r z e ­ ś c ija ń s k ie g o ż y c ia p e łn e n a ś w ie tle n ie d o p ie ro w k o n te k ś c ie ła s k i i e k o n o m ii z b a w ie n ia . J a k s tw ie r d z ił k s. J . P r y s z m o n t w re c e n z ji (R o z p r a w a m o ­

r a lis ty p o ls k ie g o w j ę z y k u w ło s k im , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 46, 1976, z. 1,

118-—120), E. K a c z y ń s k i p o d ją ł t u z a g a d n ie n ie sz c z e g ó ln ie a k tu a l n e ze w z g lę ­ d u n a d y s k u s je d o ty c z ą c e z a ró w n o s p e c y f ik i m o r a ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j, ja k i n o r m m o ra ln y c h . I s to tn i e z a g a d n ie n ie l e x s p ir itu s ż y w o in t e r e s u j e w s p ó łc z e s n y c h te o lo g ó w . J a k o d o w ó d m o ż n a p rz y to c z y ć c h o c ia ż b y k s ią ż k ę T h e L a w o f th e S p ir it in R o m 7 a n d 8 (red . L. D e L o r e n z i, R o m a 1976, S t. P a u l ’s A b b e y ). J e s t

o n a d z ie łe m z b io ro w y m m . in. ta k ic h a u to ró w , k tó r z y w z ię li u d z ia ł w s y m ­ p o z ju m n a te m a t p r a w a D u c h a w e d łu g R z 7 i 8, j a k J. B l a n k , S. L y o n - n e t , S. A g o u r i d e s . W d y s k u s ję p rz e z n ic h to c z o n ą w łą c z y ł się o. K a ­ c z y ń sk i, p u b lik u ją c o s ta tn io d w a a r ty k u ły .

P ie r w s z y z n ic h „ L e x n o v a ” i n S a n T o m m a so . L e te n d e n z e s p ir itu a li-

s tic h e e le g a lis tic h e n e lla te o lo g ia m o r a le o p u b lik o w a n y z o sta ł w c z a so p iśm ie

D iv in ita s 25/1981/22—33. J e g o c e le m b y ło u k a z a n ie p o s ta w , ja k i e z a jm u ją m o ­ r a l iś c i w o b e c p r a w a i d u c h a w p o jm o w a n iu c h rz e ś c ija ń s k ie g o ż y c ia m o r a l­ nego. U ja w n ia ły się on e w te n d e n c ja c h le g a lis ty c z n y c h lu b s p iritu a lis ty c z

-BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY

n y e h . A u to r n a jp i e r w d a je w y k a z i o b ra z ty c h te n d e n c ji. N a s tę p n ie u k a z u je .in te g r a ln ą w iz ję „ n o w eg o p r a w a ” u św . T o m a sz a . W k o ń c u , w y c h o d z ą c od te k s tó w T o m a sz o w y c h o „ n o w y m p r a w ie ” , d a je o d p o w ie d ź n a p o s tu la ty , ja k ie p r z e d k ła d a le g a liz m i s p iritu a liz m .

Z d a n ie m E. K a c z y ń sk ie g o te n d e n c ja le g a lis ty c z n a b y ła z a w sz e o b e c n a w c h r z e ś c ija ń s tw ie i d ziś m a s w o ic h z w o le n n ik ó w . Z g o d n ie z n ią ży cie m o ­ r a l n e p o le g a n a p o s łu s z e ń s tw ie i z a c h o w a n iu p r a w a . Z a s p r z y ja ją c y c h le g a ­ liz m o w i w c z a s a c h C h r y s tu s a m o ż n a u z n a ć fa ry z e u sz y , a w c z a s a c h d z ia ła l­ n o śc i św . P a w ła s tr o n n ic tw o ż y d u ją c y c h . T e n d e n c ja le g a lis ty c z n a b y ła dość ż y w a w K o śc ie le p ie r w o tn y m . P ó ź n ie j w y s tę p o w a ła w ju r y d y z m ie s u m s p o ­ w ie d n ic z y c h i w p o d rę c z n ik a c h te o lo g ii m o r a ln e j aż do X X w ie k u . J e j s k u t ­ k ie m b y ł m in im a liz m i fo r m a liz m u ję ć te o lo g ic z n o m o ra łn y c h . N a to m ia s t p r z e ­ c iw n a je j te n d e n c ja s p ir itu a lis ty c z n a z a n ie d b u je e le m e n t z e w n ę trz n y d z ia ła ­ n ia m o ra ln e g o , z w ła sz c z a p ra w o . A k c e n tu je zaś d z ia ła n ie w e w n ę trz n e o ra z w p ły w b e z p o ś r e d n i D u c h a Ś w ię te g o i ła s k i n a ro z w ó j ż y c ia m o ra ln e g o . J e j z w o le n n ic y u ja w n ia l i się w sp o łe c z n o ś c ia c h z a ło ż o n y c h p rz e z św . P a w ła , g ło ­ sz ą c s p r z e c iw w o b e c p r a w a M o jżeszo w eg o . S p rz y ja li je j ró w n ie ż p r z e d s ta w i­ c ie le a n ty n o m iz m u w s ta ro ż y tn o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j i w o k re s ie r e f o rm a c ji. T e n d e n c ja s p ir itu a lis ty c z n a u w id o c z n ia ła się w p o g lą d a c h L u tr a , k tó r y p r z e ­ c iw s ta w ia ł E w a n g e lię p r a w u , w /k w ie ty z m ie M o lin o sa i w e ty c e s y tu a c y jn e j. W e d łu g o. K a c z y ń sk ie g o z ło ty ś r o d e k m ię d z y le g a liz m e m a s p ir itu a liz m e m z n a la z ł św . T o m a sz , w y k ła d a ją c s w o ją m y ś l o L e x n o v a w S u m ie T e o lo g ic z n e j,

w K o m e n ta r z u d o S e n te n c ji o ra z w K o m e n ta r z u E w a n g e lii św . M a te u sza .

D o p ie rw s z e j części a r t y k u łu p ie rw s z e g o q. 106, I —II o d w o łu ją się s p ir itu - a liśc i, u w a ż a ją c , że n o w e p ra w o C h ry s tu s o w e z a w ie r a w so b ie, ja k o is to tn y e le m e n t, c z y n n ik w e w n ę tr z n y w p o s ta c i ła s k i D u c h a Ś w ię te g o . E. K a c z y ń s k i u w a ż a , że b y ła to n a ta m te c z a sy te z a re w o lu c y jn a . N ie m o ż n a je d n a k n a n ie j p o p rz e s ta ć , g d y ż z d a n ie m A k w in a ty d r u g im te ż is to tn y m a s p e k te m teg o p r a w a są p r z y k a z a n ia s f o rm u ło w a n e w N o w y m T e s ta m e n c ie . E le m e n t z e w ­ n ę tr z n y n o w eg o p r a w a d y s p o n u je do ła s k i i je s t po to, b y o n a m o g ła się m a ­ n if e s to w a ć . D u c h Ś w ię ty b o w ie m n ie d z ia ła w p ró ż n i. D lateg o d la ro z w o ju ż y c ia ła s k i k o n ie c z n e s ą p o u c z e n ia d o k tr y n a ln e (c re d e n d a ) i m o r a ln e (agenda), s a k r a m e n t y i p ra w o k o śc ie ln e . W o b ec te g o n ie m o ż n a o s k a rż a ć św . T o m a ­ sz a a n i o le g a liz m , a n i o s p iritu a liz m . W o s k a r ż e n ia c h te g o ty p u a k c e n tu je się p ie r w s z ą lu b d r u g ą część I —II, q. 106, a. 1. T y m c z a s e m t r z e b a je b r a ć łą c z n ie . W d r u g im z o m a w ia n y c h a rty k u łó w , a m ia n o w ic ie „ L e x s p ir itu s ” in S . P aolo e la s u a i n t e r p r e ta z io n e i n S . T o m m a s o , A n g e lic u m 59(1982)455— 474, a u to r p o w r a c a do t e m a tu „ n o w e g o p r a w a ” . Z a jm u je się n a jp i e r w p o ję ­ c ie m le x s p ir itu s u św . P a w ła , k tó r e w y s tę p u je w R z 8, 2: „ A lb o w ie m p ra w o D u c h a , k tó r e d a je ży cie w C h ry s tu s ie J e z u s ie , w y z w o liło cię sp o d g rz e c h u i ś m ie r c i” . J a k r o z u m ie ć w y s tę p u ją c e t u w y r a ż e n ie n o m o s to u p n e u m a to s ? A b y o d p o w ie d z ie ć n a to p y ta n ie , E. K a c z y ń s k i n a jp i e r w b a d a , j a k ą f u n k c ję w ży c iu c h r z e ś c ija ń s k im s p e łn ia p ra w o , a n a s tę p n ie ja k a j e s t r o la D u c h a Ś w ię te g o w ż y c iu m o r a ln y m c h rz e ś c ija n in a . N ie m o ż n a w y r a ż e n ia le x s p i­

r itu s p o jm o w a ć w s e n s ie o g ra n ic z o n y m , z a c ie ś n ia ją c je g o z n a c z e n ie do D u ­ c h a Ś w ięteg o . B łę d n e je s t te ż p o jm o w a n ie te g o w y r a ż e n ia w s e n s ie „ d u c h p r a w a ” . S z u k a ją c z n a c z e n ia P a w io w e g o te r m i n u „ p ra w o d u c h a ” , a u to r n ie o p o w ia d a się a n i z a p rz e c iw s ta w ie n ie m , a n i z a s e p a r a c ją słó w w y s tę p u ją c y c h w ty m w y ra ż e n iu . W e d łu g n ie g o le x s p ir itu s z n a c z y „ p rz y m ie rz e D u c h a ” i z a w ie r a w so b ie d w a is to tn e e le m e n ty : d z ia ła n ie sa m e g o D u c h a Ś w ię te g o i to, co u c z y w ia ra . P o u k a z a n iu P a w ło w e j te o lo g ii p r a w a a u to r z k o le i z a s ta n a w ia się n a d T o m a sz o w ą i n t e r p r e t a c ją w y r a ż e n ia l e x s p ir itu s . J a k A p o sto ł, t a k ró w n ie ż A k w in a ta u m ia ł p o g o d zić d w ie te n d e n c je w ży c iu m o r a ln y m : le g a liz m i s p i­ r itu a liz m . W jeg o K o m e n t a r z u L is tu do R z y m ia n c z y ta m y , że l e x s p ir itu s g łó w n ie (p r in c ip a lite r ) je s t D u c h e m Ś w ię ty m (In R o m . c. 8, le c t. 3, ed . M a r ie tti,

92 BIULETYN TEOLOGICZNOMORALNY

n r 602—635). S tw ie r d z e n ie to n ie w y k lu c z a d ru g ie g o e le m e n tu w ty m p r a w ie , a m ia n o w ic ie p o u c z e n ia , d o k tr y n y , n o rm . J a k a je s t r e l a c ja m ię d z y ty m i e le ­ m e n ta m i, w s k a z u je a n a liz o w a n y p r z e z E. K a c z y ń s k ie g o te k s t T o m aszo w y :. „ N a m s ic u t le x e x te r iu s d o c e t o p e ra v ir tu tu m , it a S p ir itu s S a n c tu s in t e r i o r m o v e t a d illa ” (In G al. c. 5, le c t. 7, n r 337).

N a p o d s ta w ie o b y d w u o m a w ia n y c h a r ty k u łó w m o ż e m y d o jś ć do w n io s k u , że n o rm y k o n k r e tn e są p o tr z e b n e c h r z e ś c ija n in o w i, w p ra w d z ie n ie w fo rm ie r e c e p ty z w a ln ia ją c e j od d e c y z ji o so b iste j s u m ie n ia , a le w f u n k c ji d ro g o w s k a ­ z ó w u ła tw ia ją c y c h tę d e c y z ję . N ie m n ie j m o ra ln o ś ć c h rz e ś c ija ń s k a , j a k a w y m a ­ g a n a je s t p rz e z le x n o v a , p rz e z n o w e p ra w o C h ry s tu s a , je s t n a p ie r w s z y m m ie js c u s a m ą ła s k ą D u c h a Ś w ię te g o , a n a d r u g im m ie js c u je s t le x s c r ip ta , tj . p r a w e m p is a n y m , ja k ie s ta n o w ią sło w a E w a n g e lii. W te n sp o só b A k w in a - ta o d k ry ł c h a ry z m a ty c z n ą (od ch a ris — ła s k a ) is to tę E w a n g e lii, a b y tę is to ­ tę o d ró ż n ić z a ró w n o od lite r y E w a n g e lii, j a k te ż od E w a n g e lii w c h a r a k t e ­ r z e p r a w a m o ra ln e g o . J a k s tw ie r d z a J. P i e g s a w a r t y k u le J e z u s C h r y s tu s

n o r m ą m o ra ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j, S tu d ia T h e o lo g ic a V a r s a v ie n s ia 19(1981)

n r 1, 22:0: „ n ie w sz y sc y te o lo g o w ie , n a w e t dziś, m a ją o d w a g ę p o d ją ć t ę m y ś l”. A w ła ś n ie E. K a c z y ń s k i p o d e jm u je j ą z w ie lk ą w n ik liw o ś c ią .

T e m a ty k a le x s p ir itu s n ie w y c z e rp u je n a u k o w y c h z a in te r e s o w a ń o. K a ­ c z y ń sk ie g o . O s ta tn io u k a z a ły się jeg o d w a z n a k o m ite o p ra c o w a n ia , w k tó ­ ry c h ch ce p rz y b liż y ć c z y te ln ik o w i n a Z a c h o d z ie m y ś l e ty c z n ą k a r d . K . W o j ­ t y ł y . J e d n o d o ty c z y m a łż e ń s tw ta i r o d z in y (L e m a ria g e e t la fa m ille — la

c o m m u n io n d e p e rs o n n e s, D iv in ita e 26, 1982, 317—331). D ru g ie zaś z a jm u je

się r e l a c ją m ię d z y p r a w d ą a d o b re m („ V erita s u l b e n e ” n e lla c o n c e z io n e

d e lla m o ra le , w : P ro b iern i m o r a li n e lla sto ria e n e l m o m e n to a ttu a le . M is c e l­ la n ea P. L. G illo n , R o m a 1982, 303—336). P o p rz e z c a ło k s z ta łt sw e j d z ia ła l­

n o ści p is a r s k ie j i d y d a k ty c z n e j E. K a c z y ń s k i je s t w ięc, o b o k F. B e d ­ n a r s k i e g o , d o b ry m a m b a s a d o r e m p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j w R zy m ie. ks. A n to n i M ło te k , W r o c la w 2. Z p r o b le m a ty k i p rz e m o c y C o d z ie n n e ży cie p rz y n o s i u s ta w ic z n ie w ia d o m o ś c i o a k ta c h p rz e m o c y i te r ro ry z m u . P o s łu g u ją się n im i n ie k tó rz y ja k o je d y n y m a r g u m e n te m w r o ­ z m a ity c h d z ia ła n ia c h . S ą d la w ie lu lu d z i ta k ż e i sy m b o le m w y k a z a n ia s w o ic h m o ż liw o śc i, u z y s k a n ia ro z g ło s u czy z d o b y c ia d ó b r. Z d ru g ie j z a ś s t r o n y d o s trz e c m o ż n a w ie le w y s iłk u d la p rz e c iw d z ia ła n ia p rz e m o c y i te r ro ry z m o w i w e w s z e lk ic h ic h fo r m a c h i p rz e ja w a c h . Z a u ż y c ie m p rz e m o c y o p o w ia d a ją się ro z m a ite o rg a n iz a c je czy ru c h y . Z k o le i tw o r z ą się i ta k ie , k tó r e ja k o sw ó j g łó w n y cel s t a w i a ją w a lk ę z w s z y s tk im i p o s ta c ia m i n a d u ż y w a n ia siły. N a tle ty c h te n d e n c ji z ro d z iła się tz w . te o lo g ia w y z w o le n ia , z w ła sz c z a w k r ę ­ g u la ty n o a m e r y k a ń s k im , g d z ie u ż y c ie p rz e m o c y je s t sz c zeg ó ln ie e w id e n tn e . W n o r m a ln y m o d c z u c iu lu d z k im o c e n ia się n e g a ty w n ie d z ia ła n ia , w k tó r y c h d o m in u je s iła i te r r o r . J e d n o c z e ś n ie z a u w a ż a się c o ra z lic z n ie jsz e p u b lik a c je , k tó r e a n a li z u ją to z a g a d n ie n ie w ró ż n y c h a s p e k ta c h , w z g lę d n ie d a ją ty lk o ic h fa k to g r a f ic z n ą p re z e n ta c ję . N in ie jsz y , z w ię z ły p rz e g lą d b ę d z ie p r ó b ą p r z e d s ta w ie n ia k il k u p o z y c ji, k tó r e m o g ą z a in te re s o w a ć ró w n ie ż te o lo g a m o ­ ra lis tę . P r o b le m a ty k ę b ib l ij n ą d o ty c z ą c ą t e j d z ie d z in y a n a liz u je G. L a b o u e r i e w k s ią ż c e D ie u d e v io le n c e o u D ie u d e te n d r e s s e ? (P a ris 1982, s. 207, C e rf), p o d z ie lo n e j n a tr z y części o z n a m ie n n y c h ty tu ła c h : K r e w in n y c h , K r e w I z r a ­ ela i K r e w B a r a n k a . W p ie r w s z e j z n ic h a n a liz u je e le m e n ty p rz e m o c y w b i b ­ lijn y c h o b ra z a c h z a b ó js tw a A b la , w y jś c ia z E g ip tu , c z y n a c h D a w id a k r ó la o ra z w o so b ie J o z u e g o i w e jś c iu do Z ie m i O b ie c a n e j. B liż e j ukazujie cało ść a k tó w p rz e m o c y , k tó r e m ia ły m ie js c e w p rz e jś c iu z n ie w o li i z d o b y c iu Z iem i O b ie c a n e j. P o d b ó j o k u p io n y b y ł k r w ią w ła s n ą , a ie p rz e d e w s z y s tk im k r w i ą

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY 9 3 in n y c h . Z re s z tą w s z y s tk ie te c z te ry o b ra z y z o s ta ły ta k u ję te , że w s k a z u ją w w y ra ź n e j fo r m ie n a p rz e m o c s to s o w a n ą w o b e c in n y c h i k tó r a z n a la z ła w y r a z w in n y c h k rw i. D ru g a cżęść k s ią ż k i d o ty c z y b a rd z ie j u s ta b iliz o w a n e g o ż y c ia w d z ie ja c h n a r o d u w y b ra n e g o . M im o to p r z e ja w ia się ta k ż e w ty m o k re s ie p rzem o c, ty m ra z e m , j a k z a u w a ż a a u to r , w o b e c c z ło n k ó w sam e g o n a r o d u iz ra e ls k ie g o . L a b o u e r i e w s k a z u je n a k r e w w ła s n ą Iz r a e la s p o ty k a n ą p rz y w ie lu c z y ­ n a c h s p e łn ia n y c h d la n a r o d u i B oga, n p . p rz y b u d o w ie ś w ią ty n i z a S a lo m o n a . A u to r d ość d u żo m ie js c a p o ś w ię c a h is to r ii p o k o le n ia J u d y i m o d litw ie J u d y ty p o d k ą te m w y s tę p u ją c y c h ta m p rz e ja w ó w p rz e m o c y , a n a w e t w p e w n y m s e n s ie i te r r o r u . W re s z c ie p o d k re ś la ta k ż e , iż „ R e s z ta ” I z r a e la , m im o p r z y w i­ l e j u w y b r a n ia i szczeg ó ln eg o p r z e z n a c z e n ia , d o ś w ia d c z a ła lic z n y c h a k tó w p r z e ­ m ocy.

O s ta tn ia część p t. K r e w B a r a n k a d o ty c z y p ro b le m a ty k i p rz e m o c y w N o­ w y m T e s ta m e n c ie . „ P o k ó j c e z a r a ” n ie o z n a c z a ł b r a k u p rz e m o c y , b ro n io n y był p r z y p o m o cy a rm ii. K ró le s tw o g ło szo n e p rz e z C h r y s tu s a n a to m ia s t m a o p ie ra ć się n a m iło ści, a n ie n a p rz e m o c y i p a n o w a n iu o p a rty m n a te r r o r z e . I n t e r e ­ s u ją c e są u w a g i w o k ó ł te m a tu : p rz e m o c i p a r u z ja . L a b o u e r i e w części te j sz c zeg ó ln ie w y ra ź n ie p o d k re ś la s to s o w a n ie p rz e m o c y w o b e c C h ry s tu s a , k tó r y w k a ż d e j s y tu a c ji u k a z y w a ł się ja k o n ie w in n y .

P r z y d a tn e i c e n n e są in d e k s y — z e s ta w y m ie js c b ib lijn y c h , k tó r e p o d a ją rn. in. o b s z e rn ie js z e te k s ty m ó w ią c e o w o jn ie , w y k a z o p e ra c ji w o jsk o w y c h , ro d z a je b ro n i o ra z te r m in o lo g ia s p e c y fic z n a z z a k r e s u ży cia w o jśk o w e g o w Iz r a e lu . O g ó ln ie rz e c z b io rą c o p ra c o w a n ie to s ta n o w i in t e r e s u j ą c ą p ró b ę a n a li z y n ie k tó ry c h b ib lijn y c h e le m e n tó w p r o b le m a ty k i p rz e m o c y . T y m b a r ­ d z ie j in te re s u ją c e , że w y szło sp o d p ió r a o fic e ra m a r y n a r k i i teo lo g a.

E le m e n ty p o k re w n e p o ru s z o n e j te m a ty c e , ró w n ie ż w p ła s z c z y ź n ie n a u k b ib lijn y c h , m o ż n a o d n a le ź ć w k sią ż c e k a r d . U. P o l e t t i e g o F ed e e p o ­

litic a . R ifle s s io n i s p ir itu a li p e r u o m in i p o litic i (R o m a 1983, s. 207, A v e ser. ■Guidati d a lio S p ir ito , t. 12). Z a w ie r a o n a te k s ty r e f le k s j i ze s p o tk a ń r e l i g i j ­

n y c h d la p a r la m e n ta r z y s tó w w k o śc ie le S a n t’Iv o a lla S a p ie n z a w R zy m ie. J e s t ic h w s u m ie 23 i p o c h o d z ą z o k re s u od s ty c z n ia 1980 do s ty c z n ia 1982. K a rd . P o le tti w p o sz c z e g ó ln y c h w y s tą p ie n ia c h d o ty k a n a jb a r d z ie j p o d s ta w o w y c h k w e s tii e ty k i z a w o d o w e j p o lity k a i lu d z i ży cia p u b lic z n e g o b io r ą c z a p o d ­ s ta w ę te k s ty P is m a Ś w ię te g o i k a le n d a r z a litu rg ic z n e g o .

A u to r w s k a z u je n a p o w o ła n ie p o lity k a do s łu ż b y in n y m i p o le g a o n a o s ta te c z n ie n a p o d ję c iu się tr u d u sz c z e g ó ln e j, o fic ja ln e j s łu ż b y d o b ru in n y c h . P o w in n a o n a by ć ś w ia d e c tw e m u m iło w a n ia d o b r a w sp ó ln e g o i c z y n ie n ia go w ś w ia d o m o śc i o d p o w ie d z ia ln o ś c i za d a n e z a u fa n ie . W y d a je się, iż w a r to p rz y k ła d o w o p o d a ć c h o ć b y ty lk o te m a ty n ie k tó ry c h te k s tó w , k tó r e u k a z u ją p r o b le m a ty k ę s p o tk a ń : m o d litw a p o k rz e p ie n ie m w tr u d a c h ż y c ia p o lity k a , m i s t e r iu m ra d o s n e j s łu ż b y ta k ż e w z m a r tw ie n ia c h , p o lity k a w ży c iu św . K a ­ ta r z y n y ze S ien y , o d w a g a i ra d o ś ć ś w ia d e c tw a c h rz e ś c ija ń s k ie g o , ra d o ś ć w ia r y p r z e k r a c z a śm ie rć , w s p o m n ie n ie z m a r ły c h p a rla m e n ta rz j^ s tó w u m a c n ia n a s z ą ■wiarę, siła m iło ści.

R e fle k s je P o le ttie g o s ta n o w ią p r z y k ła d te o lo g ic z h o -p a s to ra ln e g o p o d e j­ śc ia do p ro b le m a ty k i p o lity c z n e j, w ty m ta k ż e z a g a d n ie ń p rz e m o c y i t e r r o ­ ry z m u . A u to r w id z i w ic h z w a lc z a n iu o g ro m n ą ro lę c h r z e ś c ija ń s tw a z je g o w ła ś c iw o ś c ia m i d a w a n ia ś w ia d e c tw a w ia ry . T e e le m e n ty w s p a r te m o c a m i C h ry s tu s a d a ją m o żn o ść w y tr w a n ia i w ła śc iw e g o s p e łn ia n ia z a d a ń ż y c ia p o ­ lity c z n e g o i u d z ia łu w n im w sp o só b tw ó rc z y . N a le ż y je s z c z e d o d a ć , iż k s ią ­ ż k a t a z a w ie r a w ie le in te re s u ją c e g o m a te r i a łu z z a k re s u e ty k i z a w o d o w e j p o ­ lity k ó w i lu d z i p o lity k i.

O b o k o p ra c o w a ń o p a rty c h n a m a te r ia le b ib lijn y m m o ż n a o d n o to w a ć t a k ­ ż e in n e p u b lik a c je tr a k tu j ą c e o w s p ó łc z e s n e j p ro b le m a ty c e p rz e m o c y i t e r ­ ro ry z m u . P r z y b liż a ją o n e te z a g a d n ie n ia w w y b ra n y c h k r a j a c h czy w o k r e ­ ś lo n y c h w y c in k a c h h is to rii. Z w ła sz c z a dość o b fita je s t l i t e r a tu r a o d n o sz ą c a