LACTOBACILLUS RHAMNOSUS – MECHANIZM DZIAŁANIA,
SKUTECZNOŚĆ I BEZPIECZEŃSTWO STOSOWANIA
LACTOBACILLUS RHAMNOSUS – MECHANISM OF ACTION, TREATMENT EFFICACY AND SAFETY PROFILE
STRESZCZENIE: Probiotyki – dzięki wielokierunkowemu działaniu, dobrej dostępności i sto-sunkowo niskiej cenie – stanowią interesującą opcję terapeutyczną w zapobieganiu i lecze-niu licznych schorzeń, zwłaszcza takich, w przebiegu których dochodzi do zakłócenia home-ostazy mikrobiologicznej jelit. Jednym z najszczegółowiej przebadanych oraz najbardziej roz-powszechnionych szczepów probiotycznych jest Lactobacillus rhamnosus GG (LGG). Liczne ba-dania udowodniły skuteczność oraz bezpieczeństwo stosowania tego probiotyku u dzieci i do-rosłych w leczeniu ostrej biegunki infekcyjnej oraz w profilaktyce biegunki poantybiotykowej. Wykazano również korzystne działanie LGG jako terapii wspomagającej standardowe lecze-nie w następujących jednostkach chorobowych: atopowe zapalelecze-nie skóry, choroby infekcyj-ne dróg oddechowych, zespół jelita drażliwego oraz zakażenie Helicobacter pylori. Podjęto tak-że próby stosowania tego probiotyku w zapobieganiu NAFLD (ang. non-alcoholic fatty liver di-sease, niealkoholowa choroba stłuszczeniowa wątroby). W niniejszej pracy omówiono główne mechanizmy działania Lactobacillus rhamnosus GG, a także przedstawiono wyniki wybranych badań naukowych dotyczących klinicznego znaczenia tego probiotyku.
SŁOWA KLUCZOWE: choroba, Lactobacillus rhamnosus, probiotyk, profilaktyka, skuteczność ABSTRACT: Probiotics, with their multidirectional activity, broad availability and reasonable price, are an interesting option in prevention and treatment of many diseases, especially tho-se with impaired homeostasis of intestinal microbiota. One of the most common and intensi-vely evaluated probiotic’s species is Lactobacillus rhamnosus GG (LGG). Many studies have con-firmed the efficacy and safety of this probiotic in the treatment of acute diarrhea and preven-tion of antibiotic-associated diarrhea in children and adults. LGG was shown to have beneficial effect as an adjunctive therapy in atopic dermatitis, respiratory tract infections, irritable bowel syndrome and Helicobacter pylori infection. Moreover, few studies have evaluated the effect of LGG in prevention of NAFLD (non-alcoholic fatty liver disease). In this paper, it was presented the main mechanisms of action of Lactobacillus rhamnosus GG and discussed the results of the most important studies with the use of this probiotic.
KEY WORDS: disease, efficacy, Lactobacillus rhamnosus, prevention, probiotic
Klinika Pediatrii, Gastroenterologii i Alergologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
} URSZULA DANILUK
Klinika Pediatrii, Gastroenterologii i Alergologii Dziecięcej,
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, ul. Waszyngtona 17, 15-274 Białystok, Tel.: (85) 745 07 06, Fax: (85) 742 38 41, e-mail: urszula.daniluk@umb.edu.pl Wpłynęło: 16.10.2014 Zaakceptowano: 30.10.2014 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2014060
WSTĘP
Według definicji FAO/WHO (ang. Food and Agricul-ture Organization of the United Nations/Word Health Or-ganization) probiotyki to żywe mikroorganizmy, któ-re – przyjmowane w odpowiedniej ilości – mają korzystny wpływ na organizm gospodarza. Aby dany szczep bakterii mógł zostać uznany za probiotyk, musi spełniać określone
kryteria ustalone w 2001 roku. Przede wszystkim powi-nien być całkowicie bezpieczny względem gospodarza. Po-nadto musi wykazywać zdolność przeżycia, łatwość na-mnażania się i kolonizacji przewodu pokarmowego, a tak-że być oporny na działanie antybiotyków. Istotną właści-wością probiotyków jest również zdolność adhezji do ko-mórek nabłonka jelita, hamowania adhezji patogennych drobnoustrojów oraz wytwarzanie substancji o działaniu
przeciwdrobnoustrojowym [1]. Wyniki badań naukowych prowadzonych na zwierzętach dowodzą, że właściwości probiotyczne posiadają nie tylko żywe, lecz także inaktywo-wane drobnoustroje oraz ich materiał genetyczny [2].
Warto zaznaczyć, że właściwości preparatów probiotycz-nych są ściśle uzależnione od znajdującego się w nich szcze-pu bakterii oraz wielkości jego dawki. Jak wynika z badań, o skuteczności probiotyków decyduje to, czy stosowany pre-parat zawiera pojedynczy szczep, czy też mieszaninę wielu kultur. Ze względu na różne mechanizmy działania, szcze-py te mogą oddziaływać na siebie synergistycznie lub an-tagonistycznie. Dobór odpowiednich szczepów w mieszani-nie probiotyków ma istotny wpływ na efekt terapeutyczny, a udowodniona skuteczność pojedynczego szczepu nie za-wsze odnosi się do jego skuteczności w mieszaninie bakterii probiotycznych [3].
Przyjmuje się, że minimalna skuteczna dawka terapeu-tyczna probiotyku wynosi 106–109 CFU (ang. colony
for-ming unit), jednakże zależy ona zarówno od szczepu pro-biotycznego, jak i od jednostki chorobowej, w której stosu-je się dany preparat.
Wśród szczepów wykorzystywanych do produkcji pre-paratów farmaceutycznych na uwagę zasługuje Lactobacil-lus rhamnosus GG, jeden z najszczegółowiej przebadanych szczepów bakterii probiotycznych.
MECHANIZM DZIAŁANIA
W ostatnich latach ukazało się wiele prac dotyczących mechanizmu działania Lactobacillus rhamnosus GG. Jed-nym z mechanizmów jest utrzymywanie prawidłowej flo-ry jelitowej poprzez hamowanie rozwoju drobnoustro-jów patogennych. Wykazano, że produkowane przez LGG substancje chronią jelito przed kolonizacją przez patogen-ne bakterie, takie jak: Clostridium, Pseudomonas, Salmopatogen-nel- Salmonel-la, Escherichia coli, Staphylococcus czy Streptococcus [4]. Po-nadto Lactobacillus rhamnosus zwiększa szczelność barie-ry jelitowej, co w efekcie zapobiega przenikaniu przez nią patogennych drobnoustrojów lub obcych antygenów i aler-genów [5]. LGG wywiera także działanie cytoprotekcyj-ne na komórki nabłonka poprzez indukcję syntezy białek szoku termicznego (Hsp25 i Hsp72), które chronią przed stresem oksydacyjnym [6]. Opublikowane ostatnio bada-nie wykazało, że Lactobacillus rhamnosus hamuje zewną-trzkomórkowe sieci uwalniane przez neutrofile (NET), któ-re mają działanie antybakteryjne, ale ich nadmierna ak-tywność skutkuje przewlekłym stanem zapalnym [7]. Roz-puszczalne białka p40 i p75 produkowane przez LGG ha-mują wywołaną cytokinami apoptozę w komórkach na-błonka jelitowego [8, 9]. W innym badaniu wykazano, iż L. rhamnosus zwiększał wydzielanie IL-10 (cytokiny o dzia-łaniu przeciwzapalnym) w jelicie oraz zmniejszał aktywność
aminotransferazy alaninowej w surowicy u myszy karmio-nych dietą bogatotłuszczową [9]. Ci sami autorzy w kolej-nym badaniu stwierdzili zahamowanie ekspresji genów ko-dujących receptor dla IgE o wysokiej swoistości oraz recep-tor dla histaminy, co ma wpływ na zmniejszenie aktywności komórek tucznych [10].
Wielokierunkowość działania LGG – a zwłaszcza jego efekty cytoprotekcyjny i przeciwzapalny – zapoczątkowała wiele badań klinicznych z wykorzystaniem tego probioty-ku. Dotychczas przeprowadzono liczne próby zastosowania go w terapii schorzeń układu pokarmowego, oddechowego oraz skóry. Poniżej przedstawiono w skrócie wyniki wybra-nych badań kliniczwybra-nych dotyczących leczenia probiotykiem zawierającym Lactobacillus rhamnosus GG.
SKUTECZNOŚĆ
CHOROBY PRZEWODU POKARMOWEGO
BIEGUNKI
Zgodnie z aktualnymi wytycznymi ESPGHAN (ang. Eu-ropean Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatolo-gy and Nutrition) oraz ESPID (ang. European Society of Pa-ediatric Infectious Diseases), w leczeniu ostrej biegunki in-fekcyjnej u dzieci można rozważyć stosowanie probiotyków o udokumentowanym działaniu i odpowiednio dobranej dawce [11]. Wykazano jednakże, że skuteczność szczepów probiotycznych nie jest porównywalna. W jednym z ba-dań – przeprowadzonym w grupie dzieci w wieku od trzech miesięcy do trzech lat – pacjentom podawano różne drob-noustroje probiotyczne, takie jak: Lactobacillus rhamnosus GG, Saccharomyces boulardii, Bacillus clausii, Enterococcus faecium oraz mieszaninę zawierającą Lactobacillus delbruec-kii var bulgaricus, Streptococcus thermophilus, Lactobacillus acidophilus i Bifidobacterium bifidum. W grupie kontrolnej znalazły się dzieci, którym podawano tylko doustne środ-ki nawadniające. Jedynie u badanych przyjmujących LGG lub mieszaninę probiotyków obserwowano istotne skróce-nie czasu trwania biegunki, zmskróce-niejszeskróce-nie liczby oddawa-nych stolców oraz poprawę ich konsystencji w porównaniu z grupą kontrolną. Ten korzystny efekt zauważano zwłasz-cza wtedy, gdy terapię rozpoczynano we wczesnym okresie choroby [12]. Szajewska i wsp. dokonali badań z randomi-zacją, dotyczących oceny skuteczności probiotyków – w tym Lactobacillus GG – w leczeniu ostrej biegunki u dzieci. Wy-sunięto wnioski, że stosowanie tego probiotyku zmniejsza prawdopodobieństwo utrzymywania się biegunki powyżej trzech dni (zwłaszcza o etiologii rotawirusowej) [13, 14]. Podobne wyniki uzyskali naukowcy z Indii, którzy swoim
badaniem objęli dzieci z biegunką pochodzenia bakteryj-nego (Escherichia coli, Shigella spp., Clostridium difficile). Potwierdzono znaczne skrócenie czasu trwania objawów i okresu hospitalizacji wśród pacjentów przyjmujących do-ustny płyn nawadniający łącznie z Lactobacillus rhamnosus GG (podawany dwa razy dziennie przez okres minimum siedmiu dni lub do czasu ustąpienia biegunki), w porówna-niu do grupy kontrolnej otrzymującej jedynie doustny płyn nawadniający [15]. Ponadto w kolejnym badaniu wykazano, iż skuteczność tego probiotyku w leczeniu ostrej biegunki jest porównywalna do jednoczesnego stosowania L. rham-nosus GG i smektynu posiadającego działanie absorpcyj-ne [16]. Ten szczep bakteryjny okazał się również skuteczny w zapobieganiu biegunce wewnątrzszpitalnej [17].
Istotnym problemem leczenia zakażeń jest biegunka związana ze stosowaniem antybiotyków, które – poprzez za-burzenie równowagi mikroflory przewodu pokarmowego – prowadzą do wybiórczej kolonizacji jelita przez Clostri-dium difficile, ClostriClostri-dium perfringens, Staphylococcus au-reus i inne patogeny. Szacuje się, że występuje ona u oko-ło 5–39% dorosłych przyjmujących antybiotyki i okooko-ło 11% dzieci poddawanych antybiotykoterapii. Wyniki przepro-wadzonych dotychczas metaanaliz dowodzą, że stosowanie probiotyków w trakcie antybiotykoterapii wiąże się z ogra-niczeniem ryzyka wystąpienia biegunki poantybiotykowej, przy czym obserwuje się różną skuteczność poszczegól-nych drobnoustrojów probiotyczposzczegól-nych [18]. W metaanalizie z 2007 roku – do której zakwalifikowano 10 badań z ran-domizacją kontrolowanych placebo i obejmujących pacjen-tów do 18. roku życia – oceniono skuteczność Lactobacil-lus spp., Bifidobacterium spp., Streptococcus spp. oraz Sac-charomyces boulardii – pojedynczo lub w połączeniu kilku szczepów. Stwierdzono korzystny efekt podawania Lactoba-cillus GG, LactobaLactoba-cillus sporogenes oraz Saccharomyces bo-ulardii w dawce 5–40×109 CFU/dobę [19].
W Finlandii przeprowadzono randomizowane badanie obejmujące 119 dzieci (w wieku od 2. tygodnia do 13. roku życia), które otrzymywały antybiotyk z powodu infekcji dróg oddechowych oraz dwa razy dziennie probiotyk lub place-bo. W ciągu dwutygodniowej antybiotykoterapii biegunka wystąpiła u 5% badanych przyjmujących LGG i 16% stosują-cych placebo [20]. Metaanaliza badań z randomizacją kon-trolowanych placebo, dokonana przez Hawrelak i wsp., wy-kazała zmniejszenie się ryzyka wystąpienia biegunki zwią-zanej z antybiotykoterapią wśród pacjentów przyjmujących L. rhamnosus GG w czterech badaniach; nie potwierdzono skuteczności tego probiotyku tylko w jednej pracy [21].
ZAPARCIA
Opublikowane doniesienia nie dostarczają wystarczają-cych dowodów świadcząwystarczają-cych o korzystnych efektach po-dawania Lactobacillus rhamnosus w leczeniu zaparć stolca.
W jednej z prac oceniano skuteczność terapii tego typu do-legliwości u dzieci otrzymujących laktulozę razem z prepa-ratem LGG (grupa badawcza) oraz laktulozę z placebo (gru-pa kontrolna), nie stwierdzając przy tym istotnych różnic w częstości wypróżnień w obydwu grupach [22].
ZESPÓŁ JELITA DRAŻLIWEGO
Z uwagi na niewyjaśnioną etiopatogenezę zespołu jelita drażliwego, a także ze względu na ograniczone możliwości terapeutyczne, podejmowane się próby stosowania probio-tyków w celu łagodzenia dolegliwości związanych z czynno-ściowymi zaburzeniami układu pokarmowego.
W 2010 roku Francavilla i wsp. ocenili efektywność Lac-tobacillus rhamnosus GG u 141 dzieci z czynnościowymi chorobami przewodu pokarmowego. Autorzy obserwowa-li znaczne zmniejszenie nasilenia i częstości występowania dolegliwości w grupie otrzymującej przez 8 tygodni pro-biotyk, w porównaniu do grupy stosującej placebo. Ten ko-rzystny efekt dotyczył głównie dzieci z zespołem jelita draż-liwego [23]. Podobne wnioski wysunęli w swojej pracy Ho-rvath i wsp. [24].
NIESWOISTE ZAPALENIA JELIT
Skuteczność Lactobacillus rhamnosus GG w leczeniu nie-swoistych zapaleń jelit u dzieci nie została udowodniona, co jest związane głównie z niewielką liczbą przeprowadzo-nych badań. Bousvaros i wsp. po dwuletniej obserwacji nie stwierdzili pozytywnego oddziaływania LGG w podtrzyma-niu remisji choroby Crohna [25]. Natomiast w pracy pilota-żowej Gupty i wsp., do której zakwalifikowano tylko czwo-ro dzieci z łagodną i umiarkowaną postacią tej choczwo-roby, wy-kazano, iż L. rhamnosus GG podawany przez okres sześciu miesięcy przyczyniał się do znacznego zmniejszenia ak-tywności choroby [26]. Podobny wniosek wysunęli Schultz i wsp., którzy zaobserwowali indukcję remisji i zapobieganie nawrotom u pacjentów z chorobą Crohna [27].
ZAKAŻENIE HELICOBACTER PYLORI
Preparaty probiotyczne okazały się pomocne w terapii eradykacyjnej Helicobacter pylori. Równoczesne stosowanie bakterii probiotycznych (mających m.in. zdolność do ha-mowania aktywności ureazy wytwarzanej przez H. pylori) i standardowego leczenia eradykacyjnego poprawia efek-ty kuracji, a także minimalizuje jej działania niepożąda-ne. W metaanalizie dziesięciu badań klinicznych, oceniają-cej wpływ dodania probiotyków zawierających szczep Lac-tobacillus i Bifidobacterium do terapii eradykacyjnej H. py-lori – w której wzięło udział 1469 pacjentów – wykazano, że takie postępowanie zwiększa skuteczność leczenia oraz zmniejsza działania niepożądane antybiotykoterapii [28].
Podobny korzystny wpływ LGG na końcowy efekt terapii trójlekowej obserwowali Armuzzi i wsp. [29]. Jednakże inni autorzy nie odnotowali istotnych różnic w częstotliwości występowania objawów dyspeptycznych w grupie pacjen-tów przyjmujących i nieprzyjmujących szczep Lactobacillus rhamnosus podczas leczenia eradykacyjnego [30].
CHOROBY WĄTROBY
Najnowsze badania dowodzą, że istnieje związek mię-dzy chorobami wątroby a mikroflorą jelitową. Przyjmu-je się, że bakterie Przyjmu-jelitowe w połączeniu z niewłaściwą die-tą mogą mieć udział w rozwoju niealkoholowej stłuszcze-niowej choroby wątroby (NAFLD) i progresji do niealko-holowego zapalenia wątroby (ang. non-alcoholic steatohe-patitis – NASH) [31]. Na początku 2014 roku ukazały się wyniki badania przeprowadzonego na modelu zwierzęcym, sugerujące ochronny wpływ suplementacji Lactobacillus rhamnosus na rozwój NAFLD. U zwierząt indukowano roz-wój stłuszczenia wątroby dietą bogatą we fruktozę. W gru-pie otrzymującej probiotyk obserwowano zmianę popula-cji mikroorganizmów w dystalnym odcinku jelita cienkiego, zmniejszenie poziomu białka IκB w błonie śluzowej dwu-nastnicy oraz przywrócenie szczelności bariery jelitowej. Stwierdzono również zmniejszenie nagromadzenia tłuszczu w wątrobie i aktywności aminotransferazy alaninowej w su-rowicy [32].
CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO
Właściwości modyfikujące odpowiedź immunologicz-ną Lactobacillus rhamnosus oceniono w profilaktyce cho-rób infekcyjnych dróg oddechowych u dzieci. W badaniu Hojsak i wsp. LGG podawano przez trzy miesiące (w okre-sie je(w okre-sienno-zimowym) dzieciom uczęszczającym do przed-szkola. W porównaniu z grupą kontrolną otrzymującą pla-cebo, zaobserwowano zmniejszenie ryzyka wystąpienia za-każeń górnych dróg oddechowych oraz infekcji dróg odde-chowych trwających dłużej niż trzy dni. Nie odnotowano natomiast wpływu na ryzyko infekcji dolnych dróg odde-chowych [33]. Podobne wyniki uzyskano w badaniu prze-prowadzonym wśród dzieci uczęszczających do przedszko-li w Finlandii – w grupie otrzymującej L. rhamnosus rza-dziej stosowano antybiotyki, a absencja w przedszkolu spo-wodowana infekcjami spadła o 16% [34]. Kumpu i wsp. tak-że zaobserwowali, tak-że suplementacja probiotykiem przez 7 miesięcy wpłynęła na zmniejszenie liczby dni z objawami ze strony układu oddechowego u małych dzieci [35]. Ostat-nie badaOstat-nie z randomizacją kontrolowane placebo obejmu-jące wcześniaki wykazało znaczące obniżenie częstości in-fekcji dróg oddechowych przez pierwsze dwa miesiące życia w grupie przyjmującej LGG od 2. tygodnia życia [36]. Nato-miast u dorosłych mechanicznie wentylowanych pacjentów
suplementacja L. rhamnosus GG zapobiegała zapaleniu płuc, głównie wywoływanym przez bakterie Gram-ujemne [37].
CHOROBY ALERGICZNE
W licznych badaniach odnotowywano zaburzenia jako-ściowe i ilojako-ściowe mikroflory przewodu pokarmowego u pa-cjentów alergicznych, w związku z czym stosowanie probio-tyków wydaje się być uzasadnione w zapobieganiu choro-bom alergicznym. Jednakże wyniki przeprowadzonych do-tychczas badań są niejednoznaczne i zależą od zastosowa-nych szczepów, schematu suplementacji oraz stopnia nasile-nia choroby alergicznej. W 2003 roku opublikowano wyniki badania z randomizacją, w którym udowodniono, że szczep L. rhamnosus GG podawany ciężarnym kobietom z wywia-dem atopowym w trzecim trymestrze ciąży, a potem dzie-ciom przez okres pół roku od urodzenia, zmniejsza ryzyko występowania zmian skórnych w ciągu pierwszych czterech lat życia. Jednocześnie nie obserwowano podobnego efektu w odniesieniu do alergicznego nieżytu nosa oraz astmy [38]. Natomiast Kopp i wsp. nie potwierdzili obniżenia się zacho-rowalności na atopowe zapalenie skóry (AZS) w przypadku suplementacji Lactobacillus GG w okresie ciąży i wczesnego dzieciństwa. AZS zdiagnozowano u 28% pacjentów w gru-pie otrzymującej probiotyk i u 27,3% przyjmujących place-bo. Ponadto wykazano większą częstotliwość nawracających epizodów obturacyjnego zapalenia oskrzeli w grupie ba-danej [39]. W badaniu przeprowadzonym przez Wickensa i wsp. potwierdzono, że działanie probiotyków jest szczepo-zależne. Po podaży dwóch różnych szczepów (Lactobacillus rhamnosus i Bifidobacterium animalis) okazało się, że efekt prewencyjny dotyczący atopowego zapalenia skóry wykazu-je L. rhamnosus, wykazu-jednakże bez wpływu na samą atopię [40]. Grupa niemieckich naukowców w badaniu z randomizacją kontrolowanym placebo po 8 tygodniach standardowego le-czenia AZS nie zaobserwowała istotnych różnic w zakresie objawów klinicznych (SCORAD (ang. Scoring Atopic der-matitis), świąd, zaburzenia snu), zużycia leków (glikokorty-kosteroidy miejscowe, leki przeciwhistaminowe) oraz para-metrów immunologicznych między grupami dzieci otrzy-mującymi probiotyk i placebo [41].
Powstało niewiele badań określających rolę probiotyków w schorzeniach alergicznych innych niż atopowe zapalenie skóry. W pracy Helina i wsp. nie dowiedziono istotnego zła-godzenia objawów ani zmniejszenia zużycia leków u pacjen-tów z alergią na pyłki brzozy w grupie leczonej przez 5 mie-sięcy szczepem L. rhamnosus [42]. W 2012 roku opubliko-wano badanie, w którym porównano wpływ Nutramigenu™ LGG – mieszanki mlekozastępczej na bazie hydrolizatu ka-zeiny o wysokim stopniu hydrolizy zawierającej LGG – oraz innych preparatów mlekozastępczych na czas wykształcenia tolerancji na białka mleka krowiego u dzieci z rozpoznaną alergią na to białko. Po dwunastu miesiącach okazało się,
że pacjenci otrzymujący Nutramigen™ LGG zdecydowanie szybciej uzyskiwali tolerancję pokarmową na białka mleka krowiego w porównaniu z innymi grupami bez suplemen-tacji probiotycznej; stan taki utrzymywał się przez kolejne 6 miesięcy po zakończeniu leczenia [43].
BEZPIECZEŃSTWO
Stosowanie probiotyków w preparatach farmaceutycz-nych lub produktach spożywczych jest ogólnie uważane za bezpieczne. Jednakże należy pamiętać, że takie postępo-wanie nie zawsze przynosi korzyści zdrowotne, a nieraz jest wręcz niezalecane. W piśmiennictwie można znaleźć kazu-istyczne dane na temat działań niepożądanych, w tym za-każeń wywoływanych przez bakterie z rodzaju Lactobacil-lus. Opisywano przypadki niemowląt z zespołem krótkie-go jelita leczonych kapsułkami zawierającymi L. rhamno-sus, u których stwierdzono bakteriemię wywołaną właśnie przez podawane bakterie probiotyczne [44, 45]. Opubliko-wano również przypadek 43-letniej kobiety z wrzodzieją-cym zapaleniem jelita grubego, u której najprawdopodob-niej na skutek niesprawnej bariery jelitowej doszło do trans-lokacji bakteryjnej i rozwoju bakteriemii [46]. Ryzykowne okazuje się również wykorzystywanie probiotyków u osób poddawanych leczeniu immunosupresyjnemu. Odnotowa-no przypadek 42-letniej kobiety z zespołem Sjögrena, le-czonej cyklofosfamidem i glikokortykosteroidami, u któ-rej z uwagi na biegunkę i rozpoznane zakażenie Clostri-dium difficile zastosowano trzytygodniową doustną terapię wankomycyną. Pacjentka otrzymywała przez kilka dni jo-gurt zawierający LGG. Po ustąpieniu objawów i wykazaniu braku obecności toksyn C. difficile w kale, u chorej pojawi-ły się inne objawy pod postacią niestabilności sercowo-na-czyniowej, tachykardii i wysokiej gorączki. W krwi pobranej z wkłucia centralnego i żyły obwodowej wyizolowano Lacto-bacillus rhamnosus [47].
PODSUMOWANIE
Probiotyki – dzięki działaniu modulującemu układ im-munologiczny, a także z uwagi na łatwą dostępność i sto-sunkowo niską cenę oraz niewielkie działania niepożąda-ne – stanowią interesującą opcję w zapobieganiu i leczeniu licznych schorzeń, zwłaszcza tych, w przypadku których do-chodzi do zakłócenia homeostazy mikrobiologicznej jelit. Na podstawie dokonanego przeglądu piśmiennictwa oraz metaanaliz zestawiających wyniki opublikowanych badań dotyczących klinicznego znaczenia Lactobacillus rhamno-sus można stwierdzić, że probiotyk ten wykazuje korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Wielokierunkowe działanie LGG jest obecnie wykorzystywane w profilaktyce biegunki
poantybiotykowej i leczeniu ostrej biegunki infekcyjnej. Nie ma jednak jednoznacznego stanowiska ekspertów oraz re-komendacji co do stosowania tego probiotyku w innych jednostkach chorobowych. Nadal podkreśla się koniecz-ność prowadzenia dalszych badań nad skutecznością terapii L. rhamnosus GG w innych schorzeniach zarówno u dzieci, jak i u dorosłych.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Word Health Organization, Food an Agriculture Organization of the United Na-tions. Health and nutrition properties of probiotics in food including powder milk with live lactic acid bacteria. In: Probiotics in Food. Health and Nutritional Properties and Guidelines for Evaluation. WHO, FAO (online) 2006; ftp://ftp.fao. org/docrep/fao/009/a0512e/a0512e00.pdf
2. Maeda N, Nakamura R, Hirose Y et al. Oral administration of heat-killed
Lacto-bacillus plantarum L-137 enhances protection against influenza virus infection
by stimulation of type I interferon production in mice. Int Immunopharmacol 2009;9(9):1122– 1125.
3. Kekkonen RA, Lummela N, Karjalainen H et al. Probiotic intervention has stra-in-specific anti-inflammatory effects in healthy adults. World J Gastroenterol 2008;14(13):2029– 2036.
4. Silva M, Jacobus NV, Deneke C, Gorbach SL. Antimicrobial substan-ce from a human Lactobacillus strain. Antimicrob Agents Chemother 1987;31(8):1231– 1233.
5. Isolauri E, Majamaa H, Arvola T, Rantala I, Virtanen E, Arvilommi H.
Lactobacil-lus casei strain GG reverses increased intestinal permeability induced by cow
milk in suckling rats. Gastroenterology 1993;105(6):1643– 1650.
6. Tao Y, Drabik KA, Waypa TS et al. Soluble factors from Lactobacillus GG activa-te MAPKs and induce cytoproactiva-tective heat shock proactiva-teins in inactiva-testinal epithe-lial cells. Am J Physiol Cell Physiol 2006;290(4):C1018– C1030.
7. Vong L, Lorentz RJ, Assa A, Glogauer M, Sherman PM. Probiotic Lactobacillus
rhamnosus inhibits the formation of neutrophil extracellular traps. J Immunol
2014;192(4):1870– 1877.
8. Yan F, Cao H, Cover TL, Whitehead R, Washington MK, Polk DB. Soluble proteins produced by probiotic bacteria regulate intestinal epithelial cell survival and growth. Gastroenterology 2007;132(2):562– 575.
9. Oksaharju A, Kooistra T, Kleemann R et al. Effects of probiotic Lactobacillus
rhamnosus GG and Propionibacterium freudenreichii ssp. shermanii JS
supple-mentation on intestinal and systemic markers of inflammation in ApoE*3Le-iden mice consuming a high-fat diet. Br J Nutr 2013;110(1):77– 85. 10. Oksaharju A, Kankainen M, Kekkonen RA et al. Probiotic Lactobacillus
rham-nosus downregulates FCER1 and HRH4 expression in human mast cells. World
J Gastroenterol 2011;17(6):750– 759.
11. Guarino A, Ashkenazi S, Gendrel D, Lo Vecchio A, Shamir R, Szajewska H. Eu-ropean Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition/Eu-ropean Society for Pediatric Infectious Diseases evidence-based guidelines for the management of acute gastroenteritis in children in Europe: update 2014. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2014;59(1):132– 152.
12. Canani RB, Cirillo P, Terrin G et al. Probiotics for treatment of acute diarrho-ea in children: randomised clinical trial of five different preparations. BMJ 2007;335(7615):340.
13. Szajewska H, Mrukowicz JZ. Probiotics in the treatment and prevention of acu-te infectious diarrhea in infants and children: a sysacu-tematic review of published randomized, double-blind, placebo-controlled trials. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2001;33(Suppl. 2):S17– S25.
14. Szajewska H, Skórka A, Ruszczyński M, Gieruszczak-Białek D. Meta-analysis:
Lac-tobacillus GG for treating acute gastroenteritis in children – updated analysis
of randomised controlled trials. Aliment Pharmacol Ther 2013;38(5):467– 476. 15. Basu S, Chatterjee M, Ganguly S, Chandra PK. Effect of Lactobacillus
rhamno-sus GG in persistent diarrhea in Indian children: a randomized controlled trial.
J Clin Gastroenterol 2007;41(8):756– 760.
16. Pieścik-Lech M, Urbańska M, Szajewska H. Lactobacillus GG (LGG) and smecti-te versus LGG alone for acusmecti-te gastroensmecti-teritis: a double-blind, randomized con-trolled trial. Eur J Pediatr 2013;172(2):247– 253.
of Lactobacillus GG in prevention of nosocomial diarrhea in infants. J Pediatr 2001;138(3):361– 365.
18. Szajewska H, Ruszczyński M, Radzikowski A. Probiotics in the prevention of antibiotic-associated diarrhea in children: a meta-analysis of randomized con-trolled trials. J Pediatr 2006;149(3):367– 372.
19. Johnston BC, Supina AL, Ospina M, Vohra S. Probiotics for the prevention of pediatric antibiotic-associated diarrhea. Cochrane Database Syst Rev 2007(2):CD004827.
20. Arvola T, Laiho K, Torkkeli S et al. Prophylactic Lactobacillus GG reduces anti-biotic-associated diarrhea in children with respiratory infections: a randomi-zed study. Pediatrics 1999;104(5):e64.
21. Hawrelak JA, Whitten DL, Myers SP. Is Lactobacillus rhamnosus GG effective in preventing the onset of antibiotic-associated diarrhoea: a systematic review. Digestion 2005;72(1):51– 56.
22. Banaszkiewicz A, Szajewska H. Ineffectiveness of Lactobacillus GG as an ad-junct to lactulose for the treatment of constipation in children: a double-blind, placebo-controlled randomized trial. J Pediatr 2005;146(3):364– 369. 23. Francavilla R, Miniello V, Magistà AM et al. A randomized controlled trial of
Lactobacillus GG in children with functional abdominal pain. Pediatrics
2010;126(6):e1445– e1452.
24. Horvath A, Dziechciarz P, Szajewska H. Meta-analysis: Lactobacillus
rhamno-sus GG for abdominal pain-related functional gastrointestinal disorders in
chil-dhood. Aliment Pharmacol Ther 2011;33(12):1302– 1310.
25. Bousvaros A, Guandalini S, Baldassano RN et al. A randomized, double- -blind trial of Lactobacillus GG versus placebo in addition to standard ma-intenance therapy for children with Crohn’s disease. Inflamm Bowel Dis 2005;11(9):833– 839.
26. Gupta P, Andrew H, Kirschner BS, Guandalini S. Is Lactobacillus GG helpful in children with Crohn’s disease? Results of a preliminary, open-label study. J Pe-diatr Gastroenterol Nutr 2000;31(4):453– 457.
27. Schultz M, Timmer A, Herfarth HH, Sartor RB, Vanderhoof JA, Rath HC.
Lactoba-cillus GG in inducing and maintaining remission of Crohn’s disease. BMC
Ga-stroenterol 2004;4:5.
28. Wang ZH, Gao QY, Fang JY. Meta-analysis of the efficacy and safety of
Lac-tobacillus-containing and Bifidobacterium-containing probiotic compound
preparation in Helicobacter pylori eradication therapy. J Clin Gastroenterol 2013;47(1):25– 32.
29. Armuzzi A, Cremonini F, Ojetti V et al. Effect of Lactobacillus GG supplementa-tion on antibiotic-associated gastrointestinal side effects during Helicobacter
pylori eradication therapy: a pilot study. Digestion 2001;63(1):1– 7.
30. Padilla Ruiz M, Fernández Aguiar ME, Arce Nuñez M, Polo Amorín R.
Lactobacil-lus rhamnosus GG supplementation to reduce side-effects of anti-Helicobacter pylori treatment. Rev Gastroenterol Peru 2013;33(2):121– 130.
31. Machado MV, Cortez-Pinto H. Gut microbiota and nonalcoholic fatty liver dise-ase. Ann Hepatol 2012;11(4):440– 449.
32. Ritze Y, Bárdos G, Claus A et al. Lactobacillus rhamnosus GG protects against non-alcoholic fatty liver disease in mice. PLoS One 2014;9(1):e80169.
GG in the prevention of gastrointestinal and respiratory tract infections in chil-dren who attend day care centers: a randomized, double-blind, placebo-con-trolled trial. Clin Nutr 2010;29(3):312– 316.
34. Hatakka K, Savilahti E, Pönkä A et al. Effect of long term consumption of pro-biotic milk on infections in children attending day care centres: double blind, randomised trial. BMJ 2001;322(7298):1327.
35. Kumpu M, Kekkonen RA, Kautiainen H et al. Milk containing probiotic Lacto-bacillus rhamnosus GG and respiratory illness in children: a randomized,
do-uble-blind, placebo-controlled trial. Eur J Clin Nutr 2012;66(9):1020– 1023. 36. Luoto R, Ruuskanen O, Waris M, Kalliomäki M, Salminen S, Isolauri E.
Pre-biotic and proPre-biotic supplementation prevents rhinovirus infections in pre-term infants: a randomized, placebo-controlled trial. J Allergy Clin Immunol 2014;133(2):405– 413.
37. Morrow LE, Kollef MH, Casale TB. Probiotic prophylaxis of ventilator-associated pneumonia: a blinded, randomized, controlled trial. Am J Respir Crit Care Med 2010;182(8):1058– 1064.
38. Kalliomäki M, Salminen S, Poussa T, Arvilommi H, Isolauri E. Probiotics and pre-vention of atopic disease: 4-year follow-up of a randomised placebo-control-led trial. Lancet 2003;361(9372):1869– 1871.
39. Kopp MV, Hennemuth I, Heinzmann A, Urbanek R. Randomized, double-blind, placebo-controlled trial of probiotics for primary prevention: no clinical ef-fects of Lactobacillus GG supplementation. Pediatrics 2008;121(4):e850– e856. 40. Wickens K, Black PN, Stanley TV et al. A differential effect of 2 probiotics in the prevention of eczema and atopy: a double-blind, randomized, placebo-con-trolled trial. J Allergy Clin Immunol 2008;122(4):788– 794.
41. Fölster-Holst R, Müller F, Schnopp N et al. Prospective, randomized controlled trial on Lactobacillus rhamnosus in infants with moderate to severe atopic der-matitis. Br J Dermatol 2006;155(6):1256– 1261.
42. Helin T, Haahtela S, Haahtela T. No effect of oral treatment with an intestinal bacterial strain, Lactobacillus rhamnosus (ATCC 53103), on birch-pollen aller-gy: a placebo-controlled double-blind study. Allergy 2002;57(3):243– 246. 43. Berni Canani R, Nocerino R, Terrin G et al. Effect of Lactobacillus GG on
toleran-ce acquisition in infants with cow’s milk allergy: a randomized trial. J Allergy Clin Immunol 2012;129(2):580– 582, 582.e1– 582.e5.
44. Kunz AN, Noel JM, Fairchok MP. Two cases of Lactobacillus bacteremia du-ring probiotic treatment of short gut syndrome. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2004;38(4):457– 458.
45. De Groote MA, Frank DN, Dowell E, Glode MP, Pace NR. Lactobacillus
rhamno-sus GG bacteremia associated with probiotic use in a child with short gut
syn-drome. Pediatr Infect Dis J 2005;24(3):278– 280.
46. Farina C, Arosio M, Mangia M, Moioli F. Lactobacillus casei subsp. rhamnosus sep-sis in a patient with ulcerative c olitis. J Clin Gastroenterol 2001;33(3):251– 252. 47. MacGregor G, Smith AJ, Thakker B, Kinsella J. Yoghurt biotherapy: contraindi-cated in immunosuppressed patients? Postgrad Med J 2002;78(920):366– 367.
