Mieczysław Kowerski, Józef
Ostrowski
Czynniki wpływające na wyludnianie
się obszarów wiejskich województwa
zamojskiego
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 281-304
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A
L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X III, 19 SECTIO H 1989
W o j e w ó d z k a K o m i s j a P l a n o w a n i a U W w Z a m o ś c iu I n s t y t u t N a u k R o ln ic z y c h w Z a m o ś c iu
A R w L u b l i n i e
M i e c z y s ł a w K O W E R S K I , J ó z e f O S T R O W S K I
C zynniki w pływ ające na w yludnianie się obszarów w iejskich w ojew ództw a zam ojskiego
Ф акторы , вы зы ваю щ ие отлив сельского населения и з Зам осцького воеводства T he F actors In flu en cin g D ep op u lation o f the R ural A rea of th e Z am ość R egion
O dpływ ludności ze w si do m iast je st pow szechny i w ręcz n ieu n ik nio n y w w a ru n k a ch rozw oju gospodarczego k ra ju . W iąże się on z p ro cesam i in d u strializacji, urbanizacji, technizacji ro lnictw a i jako tak i po przez w chłanianie siły roboczej ze wsi, a przede w szystkim z ro ln ictw a zasługuje n a p ozytyw ną ocenę. Je śli jed n ak odpływ te n przek ro czy o k re ślone granice, prow adzi to do zachw iania w łaściw ych p ro p o rcji s tr u k tu r y w ieku i płci, a w konsekw encji do w y lu dn iania się dużych obszarów . Pociąga to za sobą w iele negatyw nych skutków z k tó ry c h n a jd o tk liw szym je st sp ad ek prod u k cji rolnej. Zdaniem R. M a n te u ffla 1 „ n a jw ię k szym zagrożeniem dla naszego rolnictw a nie jest n a w e t b ra k środków prod ukcji, lecz p ersp ek ty w a, że nie będzie ludzi, k tó rz y będą się ro ln i ctw em zajm ow ać” .
O bszary w iejskie w ojew ództw a zamojskiego są typow ym i obszaram i odpływ ow ym i o w ysokim ujem n y m saldzie m igracji. U trzym y w an ie się w długim okresie bardzo wysokiego ujem nego salda doprow adziło do deform acji s tr u k tu ry dem ograficzno-społecznej ludności w iejskiej w o je w ództw a. P rzejaw am i tych deform acji są m iędzy inn ym i jed en z n a j w yższych w k ra ju udziałów ludności w w ieku po prod uk cyjn ym w ogól
1 R. M a n t e u f f e l : D y s k u s j a w R adzie G o s p o d a r k i Ż y w n o ś c i o w e j . „Wieś
W spółczesna” 1987, 9, s. 32. 19 — A n n a l e s , v o l. X X I I I
nej liczbie ludności (17,5%), a także bardzo duża przew aga liczebna m ęż czyzn nad kobietam i w m łodszych rocznikach w ieku produkcyjnego (na 1000 m ężczyzn w w ieku 20— 29 la t przy pad a tylko 760 k obiet w tym wieku).
Ludność w iejsk ą w ojew ództw a c h a ra k te ry z u je rów nież niższy niż przeciętnie obserw ow any n a obszarach w iejskich k ra ju poziom w y kształcenia. U trzy m yw an ie się n ad al wysokiego ujem nego salda m ig ra cji powodow ać będzie dalsze pogłębianie się tych deform acji i — co się z tym wiąże — pow ażne s tr a ty gospodarcze, szczególnie w rolnictw ie i prod u k cji żywności, zw łaszcza że w y lu d n iają się obszary o bardzo dob ry ch w a ru n k a ch n a tu ra ln y c h dla p ro d u k cji rolniczej.
Je d n y m z podstaw ow ych w a ru n k ó w przeciw działania nieko rzy stn y m zjaw iskom je st poznanie p rzyczyn dotychczasow ego w ylu dn ian ia się zna cznych obszarów w iejskich. P rocesy m igracyjn e u w aru nk ow ane są jak w iadom o, w ielom a czynnikam i o ch a ra k te rz e dem ograficznym , tech n i czno-ekonom icznym , socjologicznym , psychologicznym i p raw no-politycz- nym . O ddziaływ anie ty ch czynników nie je st rozłączne, a ustalenie r e lacji m iędzy nim i nie zawsze m ożliwe, chociażby dlatego, że część z nich jest niem ierzalna. W prezen to w an ej p racy założono więc, że decydujące znaczenie dla w ielkości oraz kieru n k ó w odpływ u ludności m ają czynni ki o ch a ra k te rz e społeczno-gospodarczym . A m ottem dla takiej koncep cji sta ły się słow a E. L. R a v e n s te in a 2 „Złe lub uciążliwe praw a,w yso kie podatki, n ie a tra k c y jn y klim at, nieodpow iednie otoczenie społeczne, a n a w e t przym us, w szystko to tw orzyło i nadal tw orzy p rzep ły w y m i g racyjne. Lecz żaden z ty ch przepływ ów nie może rów nać się w swej m asie z tym , k tó ry p o w staje z p rag n ien ia tkw iącego u większości ludzi do p opraw ienia sobie b y tu pod w zględem m a te ria ln y m ” .
CEL I Z A K R E S B A D A Ń
Celem p rezen tow any ch b a d a ń było więc określenie czynników o ch a ra k te rz e społeczno-ekonom icznym , k tó re w lata ch 1977— 1985 powodo w a ły odpływ ludności w iejskiej poza granice woj. zamojskiego. O dpływ do in n y ch w ojew ództw analizow ano w dw óch przedziałach czasu: w la tach 1977— 1979 oraz 1983— 1985. W ybór tak ich przedziałów czasow ych w y n ik a ł z prześw iadczenia autorów , iż k ry zy s społeczno-gospodarczy p oczątku la t osiem dziesiątych zm ienił u k ład czynników , k tó re w pływ ały n a decyzje m igracyjne.
* E. S. L e e : T e o r ia m i g r a c j i [w:] P r z e g l ą d Z a g r a n ic z n e j L i t e r a t u r y G e o g ra fi c z n e j. Z eszy t 3— 4, IG P A N , W arszaw a 1972.
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się.., 283 P rzy jęto założenie, że spośród w ielu różnych m otyw ów decyzji 0 opuszczeniu stałego m iejsca zam ieszkania najw iększe znaczenie ma popraw a szeroko rozum ianych w arunków życia. W każdym okresie a n a lizow ano oddzielnie odpływ kobiet i mężczyzn, a także odpływ do m iast 1 na wieś, w ychodząc z założenia, że różne czynniki z różną siłą mogą oddziaływ ać na wielkość odpływ u w edług w yspecyfikow anych k ie ru n ków.
Stosując staty sty czn e m etody doboru zm iennych do m odeli ekono- m etry czn ych w ybrano zestaw y czynników , k tóre najp ełniej w y ja śn ia ją przyczyny zm ienności odpływ u ludności w iejskiej w ojew ództw a poza jego granice. Do ilościowej analizy w pływ u poszczególnych czynników na wielkość i k ieru n k i m igracji zastosowano potęgow ą fu n k cję odpły wu. W yniki badań skonfrontow ano ze spostrzeżeniam i i teoriam i innych autorów .
W końcowej części opracow ania opierając się na uzyskanych w y n i kach nakreślono ogólną koncepcję polityki, m ającej na celu ogranicze nie odpływ u ludności w iejskiej poza granice woj. zamojskiego.
U W AG I METODYCZNE
W celu określenia w ielkości odpływ u ludności w iejskiej w oj. zam oj skiego obliczono w skaźniki odpływ u, jako ilorazy sum odpływ u w ko lejn y c h trzech latach m ężczyzn, kobiet oraz ludności ogółem do liczby m ężczyzn, kobiet oraz ludności ogółem zam ieszkującej wieś w ojew ódz tw a.
W rezu ltacie dla każdego z analizow anych przedziałów czasu w y spe cyfikow ano po 9 takich w skaźników opisujących odpływ ludności ogó łem, a także kobiet i m ężczyzn do innych w ojew ództw , do m iast oraz na w ieś w inn ych w ojew ództw ach.
P rzy jęto założenie, że o w ielkości i k ierun kach odpływ u ludności ze wsi w ojew ództw a zam ojskiego decyduje poziom rozw oju społeczno-go spodarczego inny ch w ojew ództw oraz odległość na jak ą przem ieszcza się ludność.
Tym sam ym p rzy jęto następ u jącą postać fu n k cji opisującej k sz ta łto w anie się odpływ u:
y = f (d, X) (1)
gdzie: y — w skaźnik odpływ u,
d — w ek to r odległości kom unikacyjnych z m iasta Zam ościa do pozostałych m iast wojewódzkich,
X — Xj, x 2, ..., Xk — m acierz w y b ranych zm iennych opisujących
poziom rozw oju społeczno-gospodarczego pozostałych w o je w ództw .
Z apisana ró w n an iem (1) fu n k cja odpływ u może p rzy bierać bardzo w iele postaci analitycznych, a w yb ór jej k o n k retn e j postaci je st jedn y m z n a jtru d n ie jsz y c h etapów budow y m odelu ekonom etrycznego. Bardzo cennym i w tej sy tu a c ji m ogą okazać się teorie dem ograficzne w y korzy stu ją c e em piryczną w iedzę o b ad an y m zjaw isku 3.
N ajlepiej zbad an y m dotychczas elem entem m echanizm u m ig racji je st czynnik odległości. Zależność w ielkości m ig racji od odległości od d aw na jest obserw ow ana w b ad an iach dem ograficznych i in fo rm u je o tym , że w ielkość m ig racji (stałych oraz dojazdów do pracy) m aleje w raz ze w zro stem o dleg ło ści4.
N ajczęściej stosow aną dotychczas, ze w zględu na dobre dopasow anie do danych em pirycznych, fu n k c ją anality czn ą k o n k rety zu jącą zależność pom iędzy odległością a poziom em i k ieru n k a m i m igracji je st fun k cja potęgow a ty p u P a re to 5.
F u n k c ja P a re to m a postać
y = a d b (2)
W ielkość p a ra m e tru b m ie rzy stopień spadku intensyw ności zasię gu odpływ u w m iarę w zro stu odległości. Im w iększa bezw zględna w a r tość w y k ład n ika, ty m w iększy spad ek intensyw ności odpływ u i odw rot nie — niska w arto ść w y k ład n ik a w skazu je na łagodny spadek badanego zjaw iska. Inaczej p ra m e try b w skazuje, o ile p ro cen t średnio zm niej szy się odpływ gd y odległość zw iększy się o 1%.
P e łn a k o n k rety z ac ja fu n k c ji (1) w ym aga rozszerzenia potęgow ej f u n kcji P a reto o zm ienne ob jaśniające, opisujące rozwój społeczno-gospo darczy pozostałych w ojew ództw , do k tó ry ch odpływ ają m ieszkańcy ob szarów w iejskich w oj. zam ojskiego. Założono tu ta j, że pow iązania po m iędzy odległością a zm iennym i opisującym i rozw ój społeczno-gospodar czy m ają c h a ra k te r m u ltip lik a ty w n y . Założenie to w ynika z prześw iad czenia, że osoba p o d ejm u jąca decyzję o now ym m iejscu zam ieszkania 3 T. S t a n i s z : F u n k c je j e d n e j z m i e n n e j w badania ch ek o n o m i c z n y c h . PW N, W arszaw a 1986.
4 D em o g ra fia . M e t o d y a n a l i z y i p ro g n o z o w a n ia . Pod red. M. C ieślak. PW N, W arszaw a 1984.
5 M iędzy innym i: E. L o v g r e n : G e o g r a fic z n a m o b iln o ś ć siły roboczej. S t u d i u m m ig r a c ji, op. c i t .; G. O 1 s s e n: O d le g ło ś ć a i n t e r a k c j a sp ołeczn a. S t u d i u m m ig ra c ji, op. cit.; P. N e l s o n : M i g r a c ja , do ch ó d r e a l n y i in f o rm a c ja . ...op. cit.; A . G a w r y - s z e w s k i : Z w i ą z k i p r z e s t r z e n n e m i ę d z y m i g r a c j a m i s t a ł y m i i d o j a z d a m i do p r a c y oraz c z y n n i k i p r z e m i e s z c z e ń lu dn ości. „Prace G eo g ra ficzn e”. Z eszyt 109, IG P A N ,
1974; A . S z a j n o w s k a : P r z e m i e s z c z e n i a lu dności m i ę d z y m i a s t a m i k o n u r b a c j i
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się.., 285
będzie brała pod uw agę m. in. odległość od obecnego m iejsca zamiesz k ania i (a nie lub) możliwość popraw y m aterialn y ch w arunk ów życia. Z akładając rów nież m u ltip lik aty w n e pow iązania pom iędzy zm ienny m i opisującym i rozwój społeczno-gospodarczy otrzym ujem y potęgow ą fu n k cję odpływ u postaci:
y = a d b • X!bl • X2b2 •... • Xkbk ... (3)
a po sprow adzeniu do fu n k cji liniow ej postaci:
lny = b ind + b j i ^ ! + b2ln x 2 + bklnxky + Ina (4)
Poszczególne w y k ład n ik i ch a ra k te ry z u ją elastyczność odpływ u w zglę dem odległości oraz pozostałych zm iennych opisujących rozwój społecz no-gospodarczy. W artość bi oznacza, że odpływ ze wsi woj. zam ojskiego zm ieni się średnio o bi % , jeśli w artość zm iennej Xi w innym w ojew ó dztw ie w zrośnie o 1 °/o (przy stałych w artościach pozostałych zm ien nych).
C iekaw ych in fo rm acji dostarcza rów nież analiza krańcow ej stopy su b sty tu c ji zm iennej xj przez zm ienną Xi
f c i : & = - - * (5)
Xi Xj bi
O kreśla ona, ilom a jedn o stkam i zm iennej xi m ożna zastąpić jedno stk ę zm iennej xj, aby u trzy m ać wielkość odpływ u na niezm ienionym po ziomie. K rańcow a stopa su b sty tu c ji odległości (d) poszczególnym i zm ien nym i społeczno-gospodarczym i m a postać:
' d bj
In fo rm u je ona, ile jednostek poszczególnych zm iennych potrzeba aby p rzy wzroście odległości o 1 km odpływ ludności u trz y m ał się na nie zm ienionym poziomie. Inaczej mówiąc, krańcow a stopa su b sty tu c ji od ległości mówi, jak iej popraw ie m uszą ulec w a ru n k i społeczno-gospodar- cze, aby ludność b y ła skłonna do w ydłużenia odpływ u o 1 km.
Rozwój społeczno-gospodarczy jest kategorią bardzo złożoną i w zw ią zku z tym pow inien być opisany możliwie dużą liczbą zm iennych. Do c h a ra k te ry sty k i poziom u rozw oju społeczno-gospodarczego poszczegól
n y ch w ojew ództw p rzy jęto w każdym z b adanych okresów 59 p o ten
cjaln y ch zm iennych objaśniających, kieru jąc się założeniem , że przy u sta la n iu zbioru p o tencjaln ych zm iennych ob jaśniających m niej niebez pieczne je st w prow adzenie zm iennych, k tó re w w y n ik u dalszej proce d u ry badaw czej okażą się nieistotne, niż opuszczenie czynników istot nych. Listę p o ten cjaln ych zm iennych objaśniających zamieszczono w za łączniku 1. W yboru zm iennych objaśniających do m odelu (4) dokonano przy pom ocy selekty w n ej m etody doboru zm iennych zaproponow anej
przez E N ow aka \ M etoda ta składa się z dw u etapów . W pierw szym etapie dokonuje się w yboru re p re z e n ta n te k gru p zm iennych będących nośnikam i podobnych pod w zględem w artości m erytory czn ych inform a cji o zm iennej o bjaśnianej. W dru gim etapie spośród zm iennych re p re z e n ta n te k w y biera się optym alne zestaw y zm iennych objaśniających. Zarów no do w y b o ru zm iennych re p re z e n ta n te k ja k też optym alnego ze staw u zm iennych ob jaśn iających zastosow ano m etodę pojem ności in fo r m acji Z. H ellw iga 7. W zw iązku z tym , że m etodzie tej poświęcone są liczne p r a c e 8 w opracow aniu naszym nie podajem y szczegółów zw ią zanych z pro ced u rą obliczeniową. Zaznaczam y jednak, że do estym acji m etody n ajm n iejszy ch k w ad rató w przyjm ow ano ten zestaw zm iennych o najw iększej w arto ści w skaźnika in teg raln ej pojem ności inform acji, w sk ład którego w chodziła odległość. Takie postępow anie uzasadnione było p rz y ję tą postacią anality czn ą fu n k c ji odpływ u (4). W końcu należy podkreślić, że oszacow ane na podstaw ie optym alnego w ekto ra zm iennych objaśn iający ch p a ra m e try nie zawsze są staty styczn ie istotne, co w y klucza p raw idłow ą in te rp re ta c ję .
D latego też zastosow ano n a stę p u jąc ą procedurę; obliczono 10 kom bi nacji, k tó re ch ara k te ry z o w a ły się najw yższym i w artościam i w skaźników
in te g raln e j pojem ności in fo rm acji i szacow ano kolejno począwszy od kom binacji o najw yższej in te g raln e j pojem ności inform acji m odele linio we. O ile m odel zaw ierający zm ienne o najw yższej in teg raln ej pojem no ści in fo rm acji c h a ra k te ry z o w a ł się istotnością ocen w szystkich p a ra m e trów to do celów in te rp re ta c y jn y c h przyjm ow ano w łaśnie ten m odel, w przeciw nym p rzy p a d k u „p rzeszuk iw ano ” m odele oszacowane na zbio rach zm iennych o m niejszych pojem nościach in tegralnych , aż znalezio no taki, w k tó ry m oceny w szystkich p aram etró w b y ły istotne.
W Y N IK I B A D A Ń
Z M I A N Y P O Z I O M U I K I E R U N K Ó W O D P Ł Y W U L U D N O Ś C I Z E W S I W O J . Z A M O J S K I E G O
A nalizą porów naw czą objęto dane dotyczące odpływ u ludności w ie j skiej w dwóch okresach, tzn. w latach 1977— 1979, oraz 1983— 1985. D ane liczbowe do analizy sta ty sty c z n ej zebrano dla dw u lat 1978 i 1984.
6 E. N o w a k ; P r o b l e m y d o b o r u z m i e n n y c h do m o d e l i e k o n o m e t r y c z n y c h . PW N, W arszaw a 1984.
7 Z. H e 11 w i g: P r o b l e m o p t y m a l n e g o w y b o r u p r e d y k a n t . „Przegląd S ta ty
sty c z n y ” 1969, 3— 4.
8 M iędzy innym i: Z. C z e r w i ń s k i : P r z y c z y n e k do d y s k u s j i nad p r o b l e m e m
„ d o b r e g o ” m o d e l u e k o n o m i c z n e g o ”. „P rzegląd S ta ty sty c z n y ” 1976, 4; M. K o l li
p a , W. M a r c i n k o w s k a : O m e t o d z i e Z. H e llw ig a . „Przegląd S ta ty sty c z n y ”
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się.. 287
W yniki dotyczące analizy porów naw czej zamieszczono w tab. 1.
W analizow anych okresach nastąpiło ograniczenie odpływ u ludności w ie j skiej zarów no do m iast w ojew ództw a, jak i poza w ojew ództw o zam oj skie, przy czym obniżenie poziomu odpływ u poza w ojew ództw o było znacznie w iększe niż do m iast w ojew ództw a. W latach 1977— 1979 liczba m ieszkańców wsi woj. zamojskiego, m igrujących na pobyt sta ły poza w ojew ództw o, w ynosiła 18,6 tys. osób i była niem al d w u k ro tn ie wyższa niż liczba m ieszkańców w si m igrujących do m iast woj. zamojskiego.
Tab. 1. Wielkość i kierunki odpływu ludności ze wsi, 1977—1985 Size and directions of outflow of population from the rural areas,
1977—1985
K ierunki od p ływ u
O dpływ w tys. osób w latach
1977— 1979 1983— 1985
D ynam ika °/o
RAZEM
1. Do m iast w oj. zam ojskiego 9,4 7,3 77,7
2. Poza w ojew ód ztw o zam ojskie 18,6 1 0 , 8 58,1
a) do m iast 13,4 7,2 53,7
b) na w ieś 5,2 3,6 69,2
MĘŻCZYŹNI
1. Do m iast w oj. zam ojskiego 4,1 3,4 82,9
2. Poza w o jew ó d ztw o zam ojskie 8 , 6 5,2 60,4
a) do m iast 6 ,1 3,4 55,7
b) na w ieś 2,5 1 ,8 72,0
KO BIETY
1. Do m ia st w oj. zam ojskiego 5,3 3,9 73,6
2. Poza w ojew ód ztw o zam ojskie 1 0 , 0 5,6 56,0
a) do m iast 7,3 3,7 50,7
b) na w ieś 2,7 1,9 70,3
Źródło: R ozw ój ludności w ojew ód ztw a zam ojskiego w latach 1975— 1985. W US Zam ość 1986.
W latach 1983— 1985 liczba m ieszkańców wsi w yjeżdżających poza w ojew ództw o na pob yt stały w ynosiła 10,8 tys. osób i była tylk o o 48% wyższa od liczby m ieszkańców wsi przenoszących się do m iast w oje w ództw a. W śród m ig ru jący ch poza granice woj. zam ojskiego w drugim okresie większe ograniczenie dotyczyło m igracji do m iast niż na wieś. Podobne ten den cje chociaż o różnym nasileniu obserw ujem y w popula cji m ężczyzn i kobiet. Szczególnie duże ograniczenie m igracji w ystąpiło w p rzy p ad ku odpływ u kobiet do m iast poza w ojew ództw o zam ojskie. A nalizując dane zaw arte w tabeli 1 należy zwrócić uw agę na większą
liczbę kobiet m ig ru jących do m iast (zarówno woj. zamojskiego, jak i po za wojew ództw o) niż w śród m ig ru jący ch na wieś. Szczególnie duży udział kobiet w śród m ig ru jący ch do m ia st w ystępow ał w lata ch 1977— 1979. Z m iany globalnych w ielkości odpływ u ludności w iejskiej woj. za m ojskiego poza jego granice b y ły w ynikiem zm ian w ielkości odpływ u do poszczególnych w ojew ództw i to zarów no w p rze k ro ju m iasto-w ieś, ja k i w edług płci.
Tab. 2. P o d sta w o w e sta ty sty k i o p isu ją ce rozk ład y zm ien n ych o b jaśn ian ych (tzn. lny)
B asic sta tistics ch aracterizin g d istrib u tion s of depen d en t v a ria b les (i.e. ln y)
K ieru n k i a) 1977— 1979 od p ływ u b) 1983— 1985 Ś rednia a ry tm e tyczna W spółczyn. zm ienności V W spółczyn. asym etrii A W spółczyn koncen tra cji K RAZEM 1. O gółem a) 1,416 0,848 0,749 3,668 b) 0,952 1,176 1,023 3,967 2. Do m iast a) 0,906 1,437 0,771 3,646 b) 0,352 3,547 0,835 3,844 3. Na w ie ś a) 0,360 2,947 0,727 3,878 b) — 0,020 53,477 0,770 4,543 MĘŻCZYŻNI 1. O gółem a) 1,366 0,805 0,642 3,611 b) 0,959 1,156 0,999 3,846 2. Do m iast a) 0,845 1,560 0,627 3,528 b) 0,313 3,991 0,904 3,739 3. Na w ie ś a) 0,307 3,593 0,404 4,356 b) 0,066 15,468 0,822 4,032 KO BIETY 1. O gółem a) 1,454 0,830 0,789 3,693 b) 0,917 1,268 0,942 3,914 2. Do m iast a) 0,939 1,402 0,805 3,675 b) 0,349 3,784 0,485 4,031 3. Na w ieś a) 0,383 2,796 0,748 3,655 b) - 0 ,1 6 2 7,180 0,576 4,689
Źródło: O bliczenia w ła sn e.
W tabeli 2 podano sta ty sty c z n ą c h a ra k te ry sty k ę zm iennych objaśnia nych w obu analizow anych okresach, uw zględniając oddzielnie odpływ do m iast i na w ieś oraz w edług płci. A nalizując dane zamieszczone w tej tab eli n ależy odnotow ać b ardzo dużą zm ienność ro zp atry w an y ch cech. Zm ienność ta b y ła o w iele w yższa w lata ch 1983— 1985 w porów naniu do o kresu poprzedniego, w iększa w p rzy p ad k u odpływ u na w ieś niż do m iast, w bad any m okresie zm ienność b yła rów nież w iększa w śród m ęż czyzn niż kobiet.
C zynniki w p ły w a ją c e na w y lu d n ia n ie się... 289
W szystkie analizow ane rozkłady ch a ra k te ry z u ją się asy m etrią d odat nią (A), co oznacza, że odpływ do k ilk u w ojew ództw je s t znacznie wyższy od średniej. N atom iast w artości w szystkich w spółczynników koncen tra c ji (K) b y ły większe od 3, co z kolei oznacza, że w szystkie zm ienne objaśniane c h a ra k te ry z u ją się nieco w iększym skupieniem poszczegól nych w artości wokół średniej niż skupienie norm alne.
W PŁYW ODLEGŁOŚCI N A ROZMIARY O D PŁYW U
W yniki esty m acji fu n k cji P a reto dla wsi woj. zam ojskiego w la ta c h 1977— 1979 oraz 1983— 1985 podano w tabeli 3. A nalizując w artość w spółczynników korelacji pom iędzy odległością a w ielkością odpływ u nasu w ają się n astęp u jące spostrzeżenia:
— w obydw u okresach w ystępow ała silniejsza zależność w ielkości odpływ u od odległości w p rzy p adk u m igracji na w ieś niż do m iast,
— nieco silniej z odległością pow iązany jest odpływ do m iast kobiet niż m ężczyzn,
— w p rzy p ad k u m igracji na wieś silniej z odległością pow iązany je st odpływ m ężczyzn niż kobiet,
— znacznie w iększy w pływ na decyzje opuszczeniu n a stałe w si w oj. zam ojskiego m iała odległość w latach 1983— 1985 niż w latach 1977— 1979.
W szystkie w spółczynniki korelacji są istotne na poziom ie a = 0,059, ale ich w artości nie są zbyt wysokie. Taką ocenę m ożna sform ułow ać po ró w n u jąc je z w ynikam i b ad ań uzyskanym i przez E. L óvgrena 10, w k tó ry ch bezw zględne w artości w spółczynników korelacji pom iędzy odległoś cią a odpływ em z w y b ran y ch gm in w Szwecji były wyższe od 0,5, a po n ad połowa wyższa od 0,8 n. Przeprow adzone badania w latach 1976— 1978 w woj. w łocław skim w ykazały także, iż bezw zględne w artości w spół czynników korelacji pom iędzy odpływ em a odległością b y ły nieco wyższe niż te, któ re otrzym aliśm y w woj. zam ojskim i w ahały się od 0,57 do 0,63 12.
9 T eoretyczn a w artość w sp ółczyn n ik a korelacji, przy 40 stop n iach sw ob od y i na p oziom ie ct=0,05, w y n o si 0,286
10 L o v g r e n: op. cit. ...
11 P orów nania te m ogą m ieć jed yn ie charakter p rzybliżony, gdyż w badaniach E. L óvgrena obszarem , na k tórym ob serw ow an o m igrację lu d n o ści b yła gm ina. E. V ie lr o s e 13 w y k a za ł, że im w ięk szy jest obszar jed n ostk i a d m in istracyjn ej, tym n iższe w artości przybierają w sk aźn ik i m igracji i tym sam ym m niej dokładne mogą być w y n ik i p row adzonych na ich p od staw ie analiz.
12 S. C z a j a , M. K o w e r s k i: O dle gło ść geog ra ficzn a i m i e r n i k r o z w o j u s p o łe c z n o -g o sp o d a r c ze g o a w i e l k o ś ć r u c h ó w m i g r a c y j n y c h . „W iadom ości S ta ty sty c z n e ” 1983, 2.
Tab. 3. Z ależność m igracji od od ległości. W yniki esty m a cji fu n k cji postaci ln y = b ln d + lna
T he dependence of m igration upon th e distance. R esu lts of th e estim ation of th e fu n ction : ln y = b ln d + ln a
K ieru n k i a) 1977— 1979 od p ływ u b) 1983— 1985
W artość oszacow an ych p aram etrów
W artość sta ty sty k i
t — Studenta W spółczyn.korelacji
r b j Ina t(b ) t (Ina) RAZEM 1. O gółem a) —0,909 6,752 3,000 3,781 -0 ,4 0 5 b) -1 ,0 8 9 7,344 4,125 4,720 -0 ,5 2 0 2. Do m iast a) - 0 ,8 5 4 5,918 2,539 2,985 -0 ,3 5 1 b) -0 ,9 9 2 6,175 3,177 3,355 -0 ,4 2 4 3. N a w ieś a) -0 ,9 7 0 6,052 3,800 4,023 -0 ,4 8 9 b) -1 ,2 0 8 7,070 5,198 5,162 -0 ,6 0 8 MĘŻCZYŹNI 1. O gółem a) -0 ,8 9 2 6,599 2,906 3,650 -0 ,3 9 4 b) -1 ,0 5 7 7,163 4,015 4,617 -0 ,5 0 9 2. Do m iast a) - 0 ,8 1 4 5,620 2,367 2,775 -0 ,3 3 0 b) - 0 ,9 4 4 5,850 2,996 3,152 -0 ,4 0 4 3. N a w ieś a) - 1 ,0 0 4 6,197 3,770 3,951 -0 ,4 8 6 b) -1 ,1 8 3 7,008 5,404 5,432 -0 ,6 2 3 K O BIETY 1. O gółem a) — 0,929 6,904 3,060 3,860 -0 ,4 1 1 b) -1 ,1 4 5 7,637 4,197 4,750 -0 ,5 2 6 2. Do m iast a) -0 ,9 0 2 6,233 2,670 3,311 -0 ,3 6 6 b) -1 ,0 5 5 6,540 3,207 3,374 -0 ,4 2 8 3. N a w ieś a) -0 ,9 6 4 6,040 3,716 3,951 -0 ,4 8 0 b) -1 ,3 2 2 7,598 5,187 5,058 - 0 ,6 0 7
Źródło: O bliczenia w ła sn e.
UW AGA: W artość teoretyczn a sta ty sty k i t — S tudenta, przy 40 stopniach sw obody w yn osi 2,021.
A naliza w artości ocen p a ra m e tru b skłania do następ u jący ch uwag: 1. W latach 1983— 1985, w porów naniu z okresem poprzednim , n a s tą pił w zrost w artości ocen p a ra m e tru b w e w szystkich k ieru n k ach odpływ u, co oznacza ograniczenie odpływ u na w iększe odległości, przy czym po dobne zjaw isko w ostatn ich latach jest ch a ra k te ry sty c z n e dla całego k ra ju 13.
2. W analizow anym o kresie znacznie szybciej w z ra sta ły w artości ocen p a ra m e tru b w p rzy p ad k u odpływ u na w ieś niż do m iast oraz
13 E. V i e 1 r o s e: Miara n a tę ż e n ia m i g r a c j i w e v m ę t r z n y c h . „W iadom ości S ta
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się., 291
w przy pad ku odpływ u kobiet niż mężczyzn. Oznacza to, że ogranicza jące oddziaływ anie odległości znacznie m ocniej w pływ ało w ostatnich latach na decyzje o przeniesieniu na wieś niż do m iast, a także na d e cyzje m igracyjne kobiet niż mężczyzn.
3. W obu okresach w artość ocen p a ram etru b w p rzy padk u kobiet
(poza odpływ em na wieś w latach 1977— 1979) były wyższe niż w p rzy padk u odpływ u m ężczyzn. Je st to potw ierdzenie znanej hipotezy R aven- steina 14, że kobiety bardziej niechętnie podejm ują decyzję o przenosze niu się na duże odległości niż mężczyźni. Hipotezę tą m ożna rozszerzyć o spostrzeżenie, że „niechęć” do przem ieszczania kobiet na duże odle głości w zrasta, gdy m iejscem przeznaczenia jest wieś.
Porów nanie w artości ocen p a ra m etru b dla wsi woj. zam ojskiego z oszacow anym i w artościam i tego p aram etru dla woj. w ło cław sk ieg o 15 w skazuje na to, że m ieszkańcy wsi naszego w ojew ództw a znacznie c h ę t niej podejm ow ali decyzję o przem ieszczaniu na duże odległości. P rz y czyn tego sta n u rzeczy należy doszukiw ać się w śród ekonom icznych d e te rm in a n t procesów m ig ra c y jn y c h 16. Można postaw ić za Sto ufferem 17 hipotezę, że m ieszkańcy woj. zamojskiego napotykali na sw ej drodze m niejszą liczbę tzw . „sposobności pośrednich (intervening opportunities) niż m ig ru jący m ieszkańcy w ojew ództw centralnych.
O D D ZIAŁYW A NIE PODSTAW OW YCH CZYNNIKÓW ROZW OJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO
N A ROZM IARY OD PŁY W U LUDNOŚCI Z WOJ. ZAM O JSKIEG O
Poziom rozw oju społeczno-gospodarczego w ojew ództw , do któ rych odpływ ała ludność w iejska woj. zamojskiego w obu analizow anych o k re sach opisano za pomocą 59 zm iennych (wykaz zm iennych podano w za łączniku 1). Dla obu analizow anych okresów obliczono w artości w spół
14 L e e : op. cit.
15 C z a j a, K o w e r s k i: op. cit.
16 S. C z a j a , M. K o w e r s k i : Pró ba e kon om iczn ego ok re ś le n ia spoleczn o- - e k o n o m i c z n y c h d e t e r m i n a n t ru c h ó w m i g r a c y j n y c h i sa lda m ig ra cji. „W iadom ości S ta ty sty c z n e ” 1982, 3.
17 Teoria „sposobności p ośrednich” skonstruow ana została ok. 1940 roku przez am eryk ań sk iego socjologa S. A. Stouffera. N ajogóln iej rzecz biorąc oparta jest ona na założeniu , że „liczba osób p rzem ieszczających się na daną o d leg ło ść jest w p rost proporcjonalna do liczb y m ożliw ości w tej od ległości, a od w rotn ie propor cjon aln a do liczb y m o żliw o ści p o śle d n ic h ” patrz: S. A. Stuffer: Sposobności p o śred n ie — T eoria dotycząca ru ch liw o ści i od ległości. [W:] P rzegląd Z agranicznej L iteratu ry G eograficznej. Z eszyt 3— 4, IG PA N , W arszaw a 1972, oraz L. M ark ie w icz: T eoretyczn e p od staw y m odeli p rzestrzennego od d ziaływ an ia. Z akład N aro d ow y im. O ssoliń sk ich PA N , W arszaw a 1986.
czynników korelacji pom iędzy lo g arytm am i w skaźników odpływ u, a lo- g ary tm am i 59 p o ten cjaln y ch zm iennych objaśniających. M acierzy w spół czynników korelacji nie p o dajem y ze w zględu na objętość opracow ania. W obu o kresach znacznie w ięcej zm iennych ob jaśniających isto tn ie sko relo w an y ch z w ielkościam i m ig racji w ystąpiło w p rzy p ad k u odpływ u do m iast niż na wieś. W p ierw szym z analizow anych okresów najsilniej skolerow any był odpływ k o biet do m ia st z liczbą ludności zam ieszkują cej w m iastach pow yżej 30 tys. m ieszkańców (xs7); r= 0 ,6 1 3 . Stosunkow o w ysoka k orelacja w y stąp iła rów nież pom iędzy odpływ em m ężczyzn do
m iast, a p rzeciętn ą płacą m iesięczną w przem yśle uspołecznionym
(xł); r = 0,683. Bardzo niew ielką luczbę isto tny ch zależności uzyskaych n ato m iast w p rzy p ad k u odpływ u na wieś. L o g ary tm y w skaźników od p ływ u ze w si woj. zam ojskiego na w ieś inny ch w ojew ództw w ykazyw ały n ajsiln iejszą (ujem ną) zależność z udziałem gospodarstw o pow ierzchni pow yżej 10 ha w ogólnej liczbie gospodarstw (x25). Je d n a k w artości w spółczynników k o relacji nie p rzek raczały —0,33.
W lata ch 1983— 1985 n ajw ięk szą w artość w spółczynnika korelacji uzyskano pom iędzy m ig racją ogółem do m iast, a liczbą w olnych m iejsc p racy (xg) ; r = 0,616. Rówież w p rzy p a d k u odpływ u do m iast m ężczyzn (r = 0,605) oraz (r = 0,612) k o relacja te j zm iennej w ykazyw ała duże w a r tości.
W lata ch 1983— 1985 ludność w iejsk a woj. zam ojskiego odpływ ała najczęściej na w ieś ty ch w ojew ództw , gdzie w ystępow ała duża liczba w olnych m iejsc p ra c y n a 100 poszu ku jących p rac y (xs) ; w spółczyn n ik k o relacji dla m ężczyzn r = 0,377, dla kobiet r = 0,403 oraz do wo jew ództw o m ały m udziale in d y w id u aln y ch gospodarstw ro lny ch o po w ierzchni pow yżej 10 ha (x25).
A naliza w spółczynników k o relacji pom iędzy w ielkością odpływ u a zm iennym i o pisującym i poziom rozw oju społeczno-gospodarczego sk ła nia do w niosku, że chociaż w obu ok resach uzyskano szereg istotn ych s ta ty sty c z n ie zależności (szczególnie dużo w p rzy p ad k u odpływ u do m iast), to jed n ak w artości ty ch w spółczynników nie b y ły zbyt w ysokie. W celu w y odrębnienia jed y n ie n a jisto tn ie jszy c h zm iennych (silnie skorelow anych z w ielkością odpływ u i słabo m iędzy sobą) zastosow ano w cześniej opisa n ą selek ty w n ą m etodę doboru zm iennych. W yniki obliczeń zamieszczono w tab eli 4.
W lata ch 1977— 1979 w y stępow ały niew ielkie zm iany w optym aln ych zbiorach zm iennych opisu jący ch odpły w ogółem do innych w ojew ództw oraz do m iast m ężczyzn i kobiet. N ależy jed n ak zwrócić uw agę na sto sunkow o niskie w artości w skaźników in te g raln e j pojem ności inform acji, szczególnie w p rzy p ad k u odpływ u na wieś. Podobnie w latach 1983— 1985 o p ty m aln e zbiory zm ienych dla odpływ u w e w szystkich k ieru n k ach są
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się... 293
Tab. 4. O ptym alne zbiory zm ien n ych objaśn iających otrzym an e m etodą pojem n ości inform acji
O ptim um sets of exp lan atory variab les obtained by m ethod of inform ation capacity
K ierunki odpływ u a) 1977— 1979 b) 1983— 1985
O ptym alne zbiory zm iennych objaśniających
M aksym alne w artości w sk a źn ik ó w in teg ra l n ej pojem ności inform acji RAZEM 1. O gółem a) d , X 4 , X 8 , X 16, X55 0,449 b) d , X 8 , X 9 , X17 0,620 2 . Do m iast a) d , X 4 , X 8 , X16, X55 0,524 b) d , X 8 , X 9 , X17 0,618 3. N a w ieś a) d , X 8 , X 25, X55 0,284 b) d , X 8 , X17 0,531 MĘŻCZYŻNI 1. O gółem a) d , X 4 , X 8 , X 16, X55 0,430 b) d , X 8 , X 9 , X17 0,594 2 . Do m iast a) d , X 4 , X 8 , X16, X55 0,505 b) d , X 8 , X 9 , X17 0,592 3. N a w ieś a) d , X55 0,288 b) d , X 8 , XX7 0,536 KO BIETY 1. O gółem a) d , X 8 , X 16, X55 0,461 b) d , X 8 , X 9 , X l7 0,628 2 . Do m iast a) d , X 4 , X 8, X 16, XS0 X5S 0,531 b) d , X 8 , X 9 , X l7 0,606 3. N a w ieś a) d , X 8 , X25, X32, X55 0,294 b) d , X 8 0,531
Źródło: O bliczenia w łasn e.
U W A G A : N azw y zm ien n ych podano w Załączniku 1.
podobne. W artości w szystkich m aksym alnych w skaźników in teg raln ej pojem ności inform acji są wyższe od swoich odpow iedników w latach 1977— 1979. Szczególnie duży, bo niem al dw ukroty, w zrost m aksym alnych w skaźników uzyskano w przypadku odpływ u na w ieś do in n y ch w oje w ództw .
Na podstaw ie o p tym alnych w ektorów zm iennych objaśn iających osza cowano p a ra m e try fu n k cji odpływ u. N iem al we w szystkich m odelach oszacow anych w oparciu o optym alne w ek to ry zm ienych objaśniających w y stą p iły n ieisto tn e oceny p aram etrów , co uniem ożliw iło praw idłow ą in te rp re ta c ję . D latego też zgodnie z procedurą esty m acy jn ą opisaną w roz dziale dotyczącym m etodyki badań szacowano m odele op arte na kolejnych pod w zględem w artości w skaźnika in te g raln e j pojem ności inform acji
Ta b. 5. O p ty m a ln e m od el e odp ływ u p o st a c i: ln y = b ln d + b il n x i+ . . . . b n ln x n + ln a O p ti m u m o u tf lo w m o d el s e x p r e ss e d a s: ln y = b ln d + b il n x i+ b n ln x n + ln a 0 0 0 ,7 0 6 0 ,6 1 2 0 ,7 5 0 0 ,6 0 2 0 ,3 5 8 0 ,5 2 3 0 ,5 8 7 0 ,5 8 3 0 ,7 2 4 0 ,5 7 8 w y r a z w o ln y tr -3 1 , 9 4 4 O CO o ' -3 9 , 2 5 0 -2 , 6 9 4 5 ,8 5 1 6 ,0 3 2 4 ,9 2 8 O c o o " -4 3 , 6 1 4 -3 , 1 3 7 J 3 o >> fi fiV c X ^fi e e 0 ,1 2 7 ( 2 ,1 8 2 ) • • 0 ,1 7 2 r-H • • co CO o ' (2,8 9 4 ) • • 0 ,2 4 6 ( 4 ,4 4 3 ) • • 0 ,1 5 9 ( 2 ,5 6 6 ) • • fi N >5 N f i P . O X ^fi iC • • o o ( 3 ,1 8 8 ) • • lOO ( 4 ,0 7 9 ) • • • • • • 1 ,0 4 4 ( 3 ,1 1 6 ) • • 1 ,5 3 8 ( 4 ,0 5 9 ) £ ■O tH -ł-» <D
a
03 Jh CS PU co X £ 0,3 6 3 [ 3 ,8 6 2 ) 0 ,2 8 7 CO co 0 ,3 6 5 00 °°~ co" 0,3 1 6 4 ,2 4 1 • • 0 ,2 5 2 [3 ,8 0 1 ) 0 ,4 0 6 tH O 00 co 0,2 6 9 ( 3 ,9 5 9 ) 0 ,3 4 1 ( 3 ,4 0 7 : 0 ,3 0 3 rH tO ° l CO £ Os U O o o -*-» c3 £ X a c o 4 ,5 1 2 ( 3 ,4 9 7 ) • • 5 ,2 8 7 ( 4 ,1 0 1 ) • • • • • • • • • • 5 ,7 9 0 ( 4 ,2 1 4 ) • • • a fi c q -1 , 4 2 3 ( 7 ,2 1 9 ) 00 c o o r H 1 ( 5 ,5 3 0 ) -1 , 4 3 2 ( 7 ,2 7 4 ) -0 , 9 9 1 ( 4 ,4 5 7 ) — 1 ,0 5 6 ( 4 ,4 2 2 ) — 1 ,2 0 8 ( 5 ,9 0 6 ) -1 , 2 5 6 ( 5 ,5 0 7 ) -1 , 0 5 6 ( 5 ,2 2 7 ) -1 , 3 9 7 6 ,6 5 7 ) -0 , 9 4 3 ( 4 ,1 2 4 ) S' *0? 3 s 0? S ' U 3 -1 9 7 9 -1 9 8 5 Oi 1 CO c o O i H ' a <u fi 3 u a>S
S' 3 £ a o H R A Z E M O g ó łe m D o m ia st N a w ie ś M Ę Ż C Z Y Ź N I O g ó łe m D o m ia st H ci CO r H ciŹ r ó d ło : O b lic z e n ia w ła s n e . U W A G A : W n a w ia sa c h po d a n o w a r to śc i r z e c z y w is te st a ty st y k i t — S tu d e n ta , w ar to ść te o r e ty c z n a st a ty st y k i t — S tu d e n ta na po zi o m ie is to tn o śc i 0, 05 i p rz y 40 sto pn iac h sw ob od y w y n o si 2 ,0 2 1 . Naz wy zm ie n n yc h z a m ie sz c z o n o w Z a łą c z n ik u 1 .
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się... 295
0 0 0,365 0,530 0,719 0,628 0,7 61 00 lO o 0,35 1 0,531 O 00 lO 6,053 -2 9 ,2 3 8 1,1 19 -3 6 ,3 7 2 -2 ,3 7 6 5,83 6 6,42 8 __ to oco r*H r H © • • c o i c o r l i • • 00 r H • • O co lO00 » • • o c o o o co" c T c < f m . • • • • • 1 ,0 41 o CO • • 1,497 (3,766) • • • • • • 0,2 32 (3, 684 ) 0,388 (4,19 2) O c o o (3,626) 0,38 9 o 00 r H s 0,335 (4,164) • • 0,2 84 (3 ,941) c o • • • • 4,191 (3,30 4) • • 4,966 (3,89 5) w a) -1 ,0 9 7 (4,4 35) b ) -1 ,1 8 2 (6,0 94) a) -1 ,4 4 6 (7, 459 ) * n ‘i~ (q (5,719) a) -1 ,4 8 4 (7,619) b ) -1 ,0 5 4 (4, 394 ) a) -1 ,0 5 1 (4 ,329) b ) -1 ,3 2 2 (5,94 7) r H a; >< W >-H a(U t*t4 H-3 t/l ca s Kt/1 0> CS 5 ? O bó W O o Q a co r H cvi c ó
zestaw ach zm iennych, aż uzyskano m odele w k tó ry ch w szystkie oceny p a ra m etró w b y ły istotne. W yniki obliczeń zamieszczono w tab eli 5.
W latach 1977— 1979 odpływ ze w si woj. zam ojskiego do m iast innych w ojew ództw , zarów no m ężczyzn, ja k i kobiet zdeterm in ow an y by ł podob nym i czynnikam i, tzn. odległością (d), przeciętną płacą m iesięczną w p rze m yśle (x4) ilością w olnych m iejsc p rac y zgłoszonych przez przed sięb io r stw a i in sty tu cje gospodarki uspołecznionej (xa) oraz liczbą ludności za m ieszkującej w m iastach pow yżej 50 tys. m ieszkańców (x5S). W szy stkie trz y zm ienne o c h a ra k te rz e społeczno-gospodarczym m ają w a r tości p aram etró w , co oznacza, że ludność w iejska w oj. zam ojskiego m igrow ała przede w szy stk im do m iast w w ojew ództw ach o w ysokich p rzeciętn ych płacach w przem yśle, rela ty w n ie dużej ilości w olnych m iejsc p racy oraz do dużych m iast. Co p raw d a na w ielkość odpływ u do m iast m ężczyzn i kobiet m iały w p ły w te sam e czynnki, to jed n ak na obie popu lacje oddziaływ ały one z różny m nasileniem .
Z m iany p rzeciętn y ch płac w przem yśle w w iększym sto p n iu oddziały w ały na odpływ m ężczyzn niż kobiet. W zrost p rzeciętnej płacy o 1% po w odow ał w zrost odpływ u m ężczyzn średnio o 5,79%, a kobiet średnio o 4,97%. W zrost liczby w olnych m iejsc p rac y (xs) pow odow ał z kolei wyższą stopę odpły w u k obiet niż m ężczyzn. W ielkość m iast (x55) m iała rów nież w iększy w p ły w na stopę o dpływ u k obiet niż m ężczyzn. W zrost liczby ludności zam ieszkującej m iasta pow yżej 50 tys. m ieszkańców o 1% pow odow ał w zrost odpływ u kobiet ze w si woj. zam ojskiego średnio o 0,18%, n ato m iast m ężczyzn średnio o 0,16%.
Szczególnie m ig racja m ężczyzn, ch arak tery zo w ała się niską krańcow ą stopą s u b sty tu c ji odległości w zględem p rzeciętn ej płacy, co oznacza, że chęć podw yższenia zarobków była o w iele silniejsza niż niedogodności zw iązane z pokonyw aniem odległości, ab y te n w zrost osiągnąć. T ak więc m ężczyźni, p o d jem u jąc decyzję o opuszczeniu na stałe w si woj. zam oj skiego, w w iększym sto p niu niż kobiety, zw rali uw agę na w ynagrodze nie, k o biety n ato m iast na m ożliw ość otrzym ania p racy w dużych m ia stach bliżej poprzedniego m iejsca zam ieszkania.
M odele opisujące odpływ m ężczyzn i kobiet na w ieś in ny ch w oje
w ództw w latach 1977— 1979 zaw ierają dw ie zm ienne; d oraz (x5s). O zna
cza to, że w ysoka m ig racja w y stępow ała na w ieś sąsiednich w ojew ództw o w ysokim poziomie urbanizacji. F a k t w y stąpienia zm iennej (x55) w m ode lach odpływ u na w ieś m ożna tłum aczyć tym , że ludność w iejska, p o d e j m u jąc decyzję o zam ieszkaniu na w si inny ch w ojew ództw , w y bierała m iejscow ości w iejskie, położone w pobliżu dużych m iast. M ogłoby to być zw ązane z podejm ow aniem p racy w zakładach gospodarki uspołecz nionej, zw ażyw szy że w skaźniki odpływ u b y ły u jem nie skorelow ane
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się... 297
z w ielkością p rodukcji tow arow ej oraz przeciętną pow ierzchnią gospo darstw a.
P orów nanie w artości ocen p aram etró w m odeli odpływ u do m iast i na w ieś jest m ożliw e tylko w tedy, gdy ro zp atru jem y m odele odpływ u o ty ch sam ych zm iennych objaśniających. O szacowany w oparciu o te zm ienne m odel odpływ u ludności do m iast ma postać:
ln y = -1,048 Ind + 0,373 ln x 55 + 5,466
(4,139) (6,130)
R2 = 0,522 (7)
W zrost liczby ludności w m iastach, liczących powyżej 50 ty s. m iesz kańców w innych w ojew ództw ach, powodował ponad dw u k ro tn ie wyższą stopę odpływ u do m iast innych w ojew ództw niż na wieś. Jednocześnie stopa su b sty tu cji odległości względem zm iennej (x55) b yła przy odpływ ie na w ieś ponad d w u k ro tn ie w iększa niż przy odpływ ie do m iast. Oznacza to, że jeżeli ludność w iejska woj. zamojskiego decydow ała się na zam iesz kanie w odległych w ojew ództw ach, to w ybierała tak ie w k tó rych koncen tra c ja ludności w m iastach była bardzo duża. W artość in te rp re ta c y jn ą ty ch m odeli obniża n ie ste ty niska w artość w spóczynników determ inacji.
W latach 1983— 1985 odpływ ze wsi woj. zam ojskiego do m iast innych w ojew ództw , zarów no kobiet, jak i mężczyzn, determ ino w ały podobne czynniki: odległość (d), liczba w olnych m iejsc p racy na 100 p o szuk ują
cych pracy (x8) oraz liczba lekarzy na 100 tys. ludności (x10). Nieco w ięk szy w pływ na stopę odpływ u kobiet m iały w olne m iejsca pracy, n ato m iast na stopę odpływ u m ężczyzn, liczba lekarzy, przy czym różnice b yły nie znaczne.
M odele odpływ u ludności w iejskiej woj. zam ojskiego do m iast innych w ojew ództw w y jaśn iają zmienność zm iennej odbjaśnianej od 57,8°/o do 60,2%. M odele odpływ u na wieś innych w ojew ództw w latach 1983— 1985 zaw ierają dw ie zm ienne objaśniające: (d) oraz (x8). Ludność w iejska w ojew ództw a m igrow ała przede w szystkim na wieś w ojew ództw sąsied nich, a także do ty ch w ojew ództw , gdzie w ystępow ała duża liczba w ol nych m iejsc pracy, w porów naniu z liczbą poszukujących pracy. W zrost w artości zm iennej (x„) o 1% powodował w zrost odpływ u na w ieś kobiet średnio o 0,28%, a m ężczyzn średnio o 0, 23°/o.
Oszacowany, w oparciu o zm ienne (d) oraz (x8), m odel odpływ u lu d ności do m iast w latach 1983— 1985 m a postać:
lny = —0,991 lnd + 0,3951 ln x 3+4,546
(3,839) (4,723) (8)
R2 = 0,4517
W latach 1983— 1985 w zrost w artości zm iennej (x8) w inn ych w o jew ództw ach o 1% powodował w zrost odpływ u ludności w iejskiej woj. zam ojskiego do m iast ty ch w ojew ództw średnio o 0,4%, nato m iast na
wieś tylko średnio o 0,25%. Jednocześnie krańcow a stopa su b sty tu c ji odległości zm ienna (xs) w m iastach w ynosiła 2,51, a na wsi 4,79. Ozna cza to, że ludność w iejska decydow ała się na w ydłużenie m igracji na wieś o 1 km pod w aru n k iem , że liczba w olnych m iejsc p racy na 100 po szukujących w zrosła średnio niem al o 5. W przy p adku odpłw u do m iast w ydłużenie o 1 km m ig racji następow ało iuż p rzy wzroście w skaźnika w olnych m iejsc p racy średnio o 2,5 m iejsca.
O ceniając m odele opisujące odpływ na w ieś w latach 1983— 1985 trzeba podkreślić znaczny w zrost ich dopasow ania do d anych em pirycz
nych w p orów naniu z m odelam i opisującym i odpływ na wieś w latach 1977— 1979. M odele te w y ja śn ia ją zm ienność odpływ u na wieś innych w ojew ództw od 52,3% do 53,1%. P o d ejm u jąc się in te rp re ta c ji w yników estym acji, należy zwrócić uw agę na zróżnicow any c h a ra k te r zm iennych objaśniających. Część zm iennych m a c h a ra k te r przyczynow y, n atom iast inne c h a ra k te r s y m p to m a ty c z n y 18. P rzeciętn e płace m iesięczne w p rze m yśle (x4) oraz liczba w olnych m iejsc p racy (x8), to zm ienne przyczyno we: w zrost w artości tych zm iennych w innych w ojew ództw ach może być bezpośrednią p rzyczyną w zro stu odpływ u ludności w iejskiej w ojew ódz tw a. In n y c h a ra k te r w y d ają się m ieć tak ie zm ienne, ja k liczba lekarzy na 100 tys. m ieszkańców (xi0), czy też liczba ludności zam ieszkującej m iasta pow yżej 50 tys. m ieszkańców (x55). Z m ienna (x10) jest sym ptom em poziom u ochrony zdrow ia ludności. Z m ienne (x10) oraz (x55) są silnie sko relow ane z innym i zm iennym i opisującym i poziom rozw oju społeczno- -gospodarczego. Dla p rzy k ła d u w lata ch 1977— 1979 w spółczynnik k o rela cji zm iennej (x55) z liczbą ab on entó w telefonicznych na 10 tys. m ieszkań ców (x31) w ynosił 0,624, a z w artością n ieprod uk cyjn ych środków trw a łych na 1 km 2 (x48), 0,625. Z kolei w latach 1983— 1985 w spółczynnik ko relacji zm iennej (x10) z liczbą łóżek w szpitalach na 10 ty s. m ieszkańców
w yniósł (x42) 0,744, a z w artością niep ro d u k cy jn y ch środków trw ały ch na 1 k m 2 (x46) 0,714. Tak w ięc in te rp re tu ją c w yniki estym acji m odeli od pływ u należy podkreślić, że zm ienne (x10) oraz (x55) są sym ptom am i pozio m u rozw oju społeczno-gospodarczego, a w prow adzenie w ich m iejsce in nych zm iennych o p isujących rozw ój społeczny tylk o nieznacznie pogarsza jakość estym ow anych m odeli.
Po ró w nu jąc oszacow ane m odele odpływ u ludności w iejskiej woj. za m ojskiego należy stw ierdzić, że w obu okresach różne czynniki m iały de cydu jące znaczenie dla tego zjaw iska, co może potw ierdzić postaw ioną na w stępie hipotezę o isto tn y m w pływ ie kry zy su początku lat osiem dzie siąty ch na decyzje m igracyjne. O prócz odległości jed yn ą zm ienną, która 18 W. P l u t a : M e t o d a w y b o r u z m i e n n y c h o b ja ś n ia j ą c y c h w m o d e l a c h s y m p t o m a t y c z n y c h . „P rzegląd S ta ty sty c z n y ” 1972, 19.
C zynniki w p ły w a ją ce na w y lu d n ia n ie się... 299
w chodziła w skład m odeli odpływ u ludności ogółem, m ężczyzn i kobiet łącznie, a także do m iast była liczba w olnych m iejsc pracy na 100 po szukujących pracy.
W artościow a ocena w pływ u poszczególnych zm iennych na odpływ je st u tru d n io n a ze względu na różne grupy zm iennych staty sty czn ie istotn y ch w obu okresach. We w szystkich oszacow anych w oparciu o zm ienne: (d), (x4), (xs) oraz (x55) (zestaw y optym alne w latach 1977— 1979) m odelach odpływ u dla la t 1983— 1985, oceny param etró w przy zm iennej (x4) były staty sty cznie nieistotne na poziomie istotności 0,05. Poniew aż praw idłow e w nioskow anie w oparciu o m odele z n ieistotn ym i param etram i, jest niem ożliwe, stąd też szacowano m odele o innym sk ła dzie czyników, lecz zaw ierających w obu okresach te sam e zm ienne.
Porów nanie w artości ocen n iektórych zm iennych w obu okresach skłania do n astęp u jący ch spostrzeżeń:
— w latach 1983— 1985 w zrost o l°/o liczby w olnych m iejsc pracy (x8) powodow ał średnio niem al o 40% niższą stopę odpływ u niż w latach 1977— 1979,
— w obu okresach w zrost o 1% liczby zatrudnionych lekarzy na 100 tys. ludności (x10) powodow ał w zrost odpływ u ludności w iejskiej woj. zam ojskiego do m iast średnio o około 1,5%,
— w zrost o 1% liczby m ieszkańców m iast powyżej 50 tys. osób (x55) powodow ał w latach 1983— 1985 średnio o koło 13% niższą stopę odpływ u (zarówno do m iast, jak i na wieś) niż w latach 1977— 1979.
W latach 1983— 1985, w porów naniu z okresem poprzednim , odnoto w ano w zrost krańcow ej stopy su b sty tu cji odległości w zględem większości zm iennych opisujących rozwój społeczno-gospodarczy. Oznacza to, że w o statn ich latach nastąpiło w iększe uzależnienie decyzji o w ydłużeniu odpływ u od ew en tu aln ej popraw y w arunków życia i pracy.
UW AG I KOŃCOWE
Przeprow adzone badania w skazują, że w obu analizow anych o k re sach różne g ru p y czynników z różnym nasileniem oddziaływ ały na w iel kość i k ieru n k i odpływ u m ieszkańców obszarów w iejskich woj. zam oj skiego poza jego granice. W końcu lat siedem dziesiątych dom inow ały czynniki zw iązane bezpośrednio z m ożliwościami uzyskania dobrze p ła t nej pracy. N atom iast w pierw szej połowie la t osiem dziesiątych większą rolę zaczęły odgryw ać czynniki o ch arak terze socjalnym , zw iązane z o- pieką zdrow otną i innym i usługam i społecznym i.
W pierw szym z analizow anych okresów oddziaływ anie czynników , k tó re m otyw ow ały uzyskiw anie w ysokopłatnej pracy, było na ty le sil ne, że rela ty w n ie m ałe znaczenie m iał ograniczający w pływ odległości. 20’
W d ru g im okresie obniżeniu liczby odpływ ających poza granice w oje w ództw a m ieszkańców w si to w arzyszył w zrost u jem n ej w arto ści w spół czynn ik a korelacji pom iędzy w ielkością odpływ u a odległością. Oznacza to, że dobre w a ru n k i społeczno-ekonom iczne w odległych w ojew ództw ach tra c iły w oczach p o ten cjaln y ch m ig ra n tó w na znaczeniu.
Przeprow adzona analiza sk łan ia do w niosku, że jed n ą z przyczyn obniżenia odpływ u ludności ze w si woj. zam ojskiego na początku lat osiem dziesiątych było nieco szybsze niż w pozostałych częściach k ra ju tem po rozw oju społeczno-gospodarczego. Św iadczą o ty m dane zaw arte w tab eli 6, z k tó ry c h w ynika, iż w lata ch 1978— 1984 w artość zdecydow a nej w iększości zm iennych, k tó re w naszych badaniach w yk azyw ały sil ne oddziaływ anie na odpływ ludności ze wsi woj. zam ojskiego rosła szybciej niż p rzeciętn ie w k ra ju . Mimo zaznaczających się w ostatnich lata ch k o rzy stn y ch zm ian w zakresie rozw oju większości dziedzin gospo darki, w dalszym ciągu woj. zam ojskie należy do najsłab iej rozw iniętych pod w zględem gospodarczym i społecznym (tab. 6).
Na podstaw ie w yników przeprow adzonych badań m ożna rów nież sprecyzow ać podstaw ow e k ie ru n k i p o lityk i m ającej na celu zaham ow anie o dpływ u ludności w iejskiej poza granice w ojew ództw a zam ojskiego. P o lity k a ta pow inna być n a k iero w an a przede w szystkim n a popraw ę in fra s tr u k tu ry technicznej i społecznej na w si, a także na w zrost w yposaże nia rolnictw a w środki p ro d u k cji i now oczesne technologie, gdyż w łaśnie rolnictw o je st i pozostanie w dającej się przew idzieć persp ek ty w ie n a j w ażniejszym działem gospodarki w ojew ództw a.
W sferze społecznej n ależy przede w szystk im dążyć do rozszerzenia bazy m a te ria ln e j dla opieki zdrow otnej i społecznej, ośw iaty i w ychow a nia oraz k u ltu ry . W zakresie in fra s tru k tu ry technicznej pożądany jest m. in. w zrost w yposażenia w si w wodociągi, popraw a zasilania gospo d a rstw ro ln ych w en ergię elek try czn ą, a także rozbudow a sieci dróg u tw ard zo n y ch tak, aby m ożliw e było połączenie nim i w szystkich m iejsco wości w w ojew ództw ie.
Z aham ow aniu o dpływ u ze w si m łodych kobiet i m ężczyzn służyć po w inno rów nież tw orzenie siln y ch ośrodków gm innych, k tó re skupiając w a rsz ta ty rzem ieślnicze, p rzed sięb io rstw a obsługi rolnictw a, szkolnictw o ponadpodstaw ow e i ochronę zdrow ia, h a n d e l i gastronom ię, odgryw ały rolę ośrodków obsługi ludności.19 W inny one jed n a k posiadać dogodne połączenia k o m u n ik acyjn e z obszaram i obsługiw anym i. W ośrodkach tych w sk azan e jest tw orzenie m ały ch i śred nich zakładów p rzetw ó rstw a ro l nego.
19 M. K o w e r s k i : P r z y c z y n y w y l u d n i a n i a się o b s z a r ó w w i e j s k i c h w o j e w ó d z t w a z a m o js k i e g o . „W ieś W sp ółczesn a” 1987, 9.
T ab. 6. Z m ia ny w y b r a n y c h w sk aź n ik ó w roz woju sp o łe c z n o -g o sp o d a r c z e g o w o j. z a m o js k ie g o na tle k r a ju C h a n g e s of sel ect ed in d ic a to r s of so c io e c o n o m ic d e v e lo p m e n t of Zamo sc v o iv o d sh ip a g a in st a ba ck ro u n d of th e c o u n tr y
Czynniki wpływające na wyludnianie się... 301
i o co 0 5 r H of D» 0 5 r H £ N 13 o £ « o £ a> ö N U >» •*-» V I >» OJ -ł-» U l !3 'S N O O PS Js 'S ot-l •NJ o . 5 , T 3 ca «-i « .M *k i f e|> O -r-> T f § r H 0,796 0,4 62 0,5 26 0,5 73 0,7 09 0,0 04 0,0 05 1,013 0,5 93 Ö <U 3 B N a / . • o o ^ N ^ *-• ^ a 19 7 8 0,8 00 1, 14 1 0,4 32 0,498 0,667 O O o " 0,0 05 0,951 0,5 08 19 84 COt -0 5 r H 317,8 542,0 113,6 126,3 10 0 ,2 111,7 110,3 11 1 ,2 9 0 5, 3 K r a j 1984 CO 00 00 r H 5 415 19 2 63,4 56,3 13 934,7 22 2 3 3 ,6 63 ,3 60,211 1978 5 923 6 6 6 169 50 ,2 5 6, 2 12 4 75 ,6 20 15 4,5 56,9 6,651 198 4 CO t > 0 5 r H 3 1 6 ,4 2 19 ,3 00 c o r H 14 5 ,2 10 6, 4 • 1 2 1 ,1 11 8,5 10 5 6 ,3 £ N ' S O £ « O > 19 84 14 988 2 500 tH o ł-H 36, 3 39, 9 lO IC 120 ,9 tH T ji1 (O 35 ,7 2 3 1 9 78 4 7 3 7 1140 c o 25,0 37, 5 O 99, 9 54 ,1 3,382 Z m ie n n a P r z e c ię tn a p ła ca m ie s. w p r z e m y śl e u s p o łe c z -n io n ym — X4 (z ł) L ic zb a w oln ych m ie js c p ra cy p r z y p a d a ją c a n a 100 p o sz u k u ją c y c h p r a -cy ---X 8 L ic zb a le karzy na 10 0 ty s . os ób — x io L ic zb a ab on en tó w te le fo n . na 10 00 lu d n o śc i — x a i Ł ó żk a w szp it a la c h n a 10 ty s. lu d n o śc i — X 42 L u d n ość z a m ie s z k u ją c a miasta li czą ce p o n a d 50 ty s. m ie sz k a ń c ó w — x ss L u d no ść m ie js k a (t y s. o só b] O ds et ek m ie sz k a ń w y -p o sa ż o n y c h w c e n tr a ln e o g r z e w a n ie w m ia s ta c h 0 K 1 W artość n ie p r o d u k c y jn y c h śr o d k ó w tr w a ły ch w m in 1 £ M CÖ Ö N r H c i c o lO CO 00* 0 5
