A C T A U N I Y E R S I T A T I S L O D Z I E N Ś I S FOLIA OECOHO MIC A 67, 1987
Tadeusz Marek*, Arkadi us z Poto ck i* * Ha l i n a Piekarz***
PR O J EK TO WA NIE ZHUMANI ZO WAN EJ ORGA NIZ AC JI WYB RA NY CH STANOWISK W SFERZE Z A U T O M A TY ZOW AN YC H I Z M E C H AN IZO WA NY CH PRAC
AD MI N I S T R A C Y J N O - B I U R O W Y C H
Postę puj ąc a m e c h a n iza cj a i autom at yz ac ja p r z etw ar za ni a danych pr ow ad zi z jednej strony do po dn i e s i e n i a efektywności prac b i u rowych, z drugiej zaś przynosi ze sobą dehu man iz ac ję pracy. W n i ni e j s z y m opr ac ow an iu prz ed st a w i o n o ogólne projekty trzech typowych st anowisk pracy, na który ch badany proces d eh uma nizacji zaznacza się z najwięk sz ą siłę. Projekty te dotyczę stanowisk operatorki: mo ni t o r a e kra no w e g o (oprać, T. Marek), perforacji kart (oprać. A. Potocki), i maszyny księgu ją ce j Ascota (oprać. H, Piekarz).
I. S t a n o w i sko operatorki mo nitora ekrano we go
Pre ze nt owa na pr opo zy cj a opty ma liz ac ji stanowiska pracy o p e r a torki m on itora e kra no we go Jest w p r z y pad ku pracy b iurowej r o z w i ą zaniem systemowym, o be jm u j ą c y m w s z y st ki e sfery o rg anizacji pracy. Ro zw i ą z a n i e zostało oparte nas 1) stu di ac h literatury z tego z a kresu (głównie - referata ch p r e z ę n t o w a n y c h na sympo zj um "Effi- ciency and Work Load Of VDT Work", k tóre odbyło się w 1982 r. w
• Dr, adiunkt w Instytucie P sy chologii U n i w e rsy te tu J a g i e l lońskiego.
** Dr, adiunkt w Instytucie O r g an iz acj i i Zar zą dz an ia Akademii E k o n om ic zn ej w Krakowie.
*** Dr, adiunkt w Instytucie Organ iz ac ji i Z a r zą dz ani a Akademii E k o n om ic zn ej w Krakowie,
ramach to kijskiego kongresu Mi ęd zy n a r o d o w e g o S t o w a rz ysz en ia E r g o nomicznego); 2) pracach badawcz yc h p r o w a d zo nyc h na op er at or kac h m o n it or ów ekr an ow yc h firmy ICl; 3) dys ku sj ac h i wym ia ni e po glądów pr o w a d z o n y c h w ramach p r z y go to wy wan ia w ystąpień na I M i ę d z y n a r o dowe Symp ozj um MACINTER 1984 w Berlinie (M an -Computer Interac- tion Research) oraz na M i ę d z yn aro do we S y m p oz ju m Erg od e s i g n 1984 w Montreux. P r e z e n to wa na propozyc ja została również p r z e d y s ku tow an a tak z dozorem technicznym, jak i opera to rka mi p ra cującymi przy m o ni to ra ch ekranowych.
Na stano wi sku pracy operatorki mo ni t o r a ekranowego, w p r z y p a d ku pracy biurowej, dok on yw an e jest pr zew aż ni e w p r o wa dz ani e r ó ż norod nyc h danych do komputera. Dane te dotyczą płac, gospodarki materiałowej, ró żn oro dn yc h informacji związa ny ch z produkcją, p l a n o w a n i e m itp. Spływ do ku me nt ów zaw ie r a j ą c y c h informację p ierwotną wp r ow ad za ną do kom put er a na stanowis ka pracy operatorek, jak w y nika z p r z e p r o w a d z o n y c h badań, jest n i e r ó w nom ie rn y w ciągu m i e siąca pracy. W związku z tym operato rki w pewny ch ok resach ( po czątek, koniec miesiąca) są p rz ec i ą ż o n e pracą, zaś w po zo s t a ł y c h wyr aź ni e niedociążone. In dywidualna fotografia dnia pracy p r z e prowadz on a w okr es ie n i e do ci ąż eni a wykazała, iż w 3trukturze dnia pracy czas główny (w pr owadzanie danych do komput er a) stanowi z a ledwie ok. 38%, czas obsługi o rg an i z a c y j n e j - 3V, czas obsługi te chni cz nej - 3%, czas p r z y g o t o w a w c z o - z a k o ń c z e n i o w y - 5%, n atomiast prze rw y w pracy n a st ęp uj ące z winy p rac ow ni ka sięgają aż 40%. Jeśli do tego dodać czas p r z e z n ac zo ny na o dp oc zy nek i z a s p o k o j e nie potr ze b własnych, osiągaj ąc y w a r to ść 8%, to okaże się, iż czas pr zez na cz on y na pracę wynosi zaledwie ok. 50%.
Badania pr ow ad z o n e p rzeze mnie, jak również przez innych, w y raźnie wskazują, iż na o ma wia n y c h s t a n o wis ka ch mamy do c zynienia ze zm ęc zen ie m m o n o t o n i j n y m 1 . Ws kazują na to zaró wno wyniki testów ps y c h o l o g i c z n y c h (sp rawnościowych), p s y c h o f i z j o l o g i c z n y c h , jak i wyniki wy wi adó w oraz rozirów z operatorkami.
Ba rdzo istotne dla za pr o p o n o w a n e g o m odelu opty ma liz ac ji są w y niki badań pr o w a d z o n y c h przy z a s t o s ow an iu kw es t i o n a r i u s z a b a d a j ą cego klimat o r g an iz ac yjn y pracy oraz przy u życiu su bie kt yw ne j
er-1 W. 5 z e w c z u k, leoria mo n o t o n i j n e g o zmęczenia. P s y c h o logiczne i p ed a g o g i c z n e p ro ble my w y d a j n o ś c i pracy, Warszawa 1960. •
2
gn no micznej listy kontroli , Obie metody zostały opracowane s p e cjalnie, z myślą o prow ad ze ni u badań na s ta nowiskach z a u t o m a t y z o w anego i z m e c h an iz ow ane go prze twa rz an ia danych w pracy biurowej. Obraz uzyskany w wyniku tych badań (w pr zypadku operatorek m o n i torów ekranowych) przeds-tawimy teraz w poniższej relacji.
Operatorki mon i t o r ó w ekranow yc h w zakresie klimatu o r g a n i z a cyjnego, oczekują: w ię kszej jasności w precyzow an iu stawianych im zadań, p r e c y zy jn eg o określania zagadnień z wiązanych z normami; w y r aź ne go powiązania systemu płac i awansów; wprowad ze nia w i ę k szego sa mo nadzoru i samokontroli p r a co wn ik ów oraz zwiększenia ko le gialności pod ej mo wa nia decyzji. Jeśli chodzi o ergonomiczną stronę badania, reorganizacji wymaga powierz ch ni a i p rz est rz eń r o bocza (tak w aspekcie ilościowym, np. odległości pomiędzy s t a n o w i skami, jak i s tr ukturalnym), świetlne warunki pracy oraz siedzisko. Wszystkie trzy w ymi en io ne sfery uciążliwości er go no mic zn yc h w s k a zywane są przez wię ks zo ść autorów z ajmujących się optymalizacją pracy na stanowi sku operatorki monitora ekranowego. Jako główną p r z ycz yn ę w zrokowej u ciążliwości pracy wymie ni a się dużą głębokość tętnienia luminacji ekranu oraz z ró żni co wa ne w spółczynniki o d b i cia p o s z c z e g ó l n y c h ele me ntó w pola pracy (występowanie dużych k o n trastów). D odatkowo za czynnik s zc zególnie szkodliwy w l i t e r a t u rze uważa się duże nat ęż en ie pola e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o 3 . Istotne jest tutaj natęż en ie i kształt pola. Rozkłada się ono głównie w pr ze strzeni ota cz ają ce j tył i boczne części monitora. W związku z tym pod odd zi a ł y w a n i e m pola znajdują się pr ze waż ni e osoby p r a c u j ą ce przy sąsied nic h monitorach.
Zasadnicze cele p r o p o no wa ne j op ty ma lizacji to:
1) „przeciwdziałanie o k r es ow ym p r z e c i ą ż e n i o m i nie do c i ą ż e n i o m operatorek, w y n i k a j ą c y m z ni er ów n o m i e r n e g o spływu dokumentów, a- warii, spię tr zen ia terminów itp,;
2) zwię ks zen ie samodzi el no ści , p r a co wn ik ów rozumianej jako wzrost samokontroli i o d p o w i e dz ial no śc i za wykonywaną pracę;
2
T. M a r e k , A. P o t o c k i , Wybrane m etody badania czynn ikó w de hu ma nizacji pracy biuro we j w w a ru nk ach automatyzacji prz et wa r z a n i a informacji, "Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomi czn ej w K r a k o w i e ” 1983, nr 177.
3 J. G r z e s i k , S. M a r z e c , Ocena m o n it oró w e k r a n o wych z punktu w id ze nia higi en y pracy, "Ergonomia" 1982.
3) optym ali za cj a war un kó w pracy z punktu wi dzenia e r g o nomii.
P u nkt em wyjścia pr o p o n o w a n e g o ro związania m o d e l o w e g o jest stw or ze nie ma ły ch z es połów roboczych op er at ore k m on ito ró w. Z e s p o ły takie liczyłyby 3-5 osób. Rysunek 1 p r z eds ta wi a ogólny widok mi e js ca pracy takiego t r z yo so bo weg o zespołu.
Rys. 1. Ogólny widok miejsca' pracy trzy os ob ow ego zesp oł u o p e r a t o rek m on i t o r ó w ekranowych: 1, 2, 3 - stanow is ka pracy; 1*, 2', 3' - d o d at ko we stoliki pr ze z n a c z o n e na dokumenty; 4 - ś c i a n a ’ zieleni; 4' - m i ej sce g o spo da rc ze p rz e z n a c z o n e na p rz y g o t o w y w a n i e herbaty,
ew e nt ua ln ie p osi łk ów
Każdy zespół roboczy winien dobie ra ć się na z as adzie d o b r o w o l nej (o ile to możliwe). Hala, w której pracują o pe ra tor ki (n aj c zę śc ie j spotyka się wła śn ie ów sy st em halowy), powi nn y być
po-d zi elona na szereg m ni ejs z y c h pokoi. Można tego po-dokonać, stosując jedynie ścianki działowe. Każdy zespół roboczy powinien otrzymać jeden pokój. Za sa d n i c z y m cz ynn ik ie m integr uj ąc ym zespół w p r o p o n o wanym modelu jest w pr ow adz en ie c za so wo- pr e m i o w e g o systemu płac, o b e j m ują ce go nie p o s z cz eg óln yc h członków zespołu, lecz cały z e spół. Innymi słowy, z wydajności i ef ektywności pracy rozliczany jest zespół roboczy, który w danym czasie powinien wykonać o k r e ślony zakres pracy (określoną normę). Cały zespół pracuje na wsp ól ne konto. Za wartość i zakres.pracy winny być u stalone przez k ie ro wn ic two z cał ym ze sp oł em lub osobą r ep re zentującą zespół. 0- czywiście, ki er o w n i c t w o wyznacza limity pracy oraz normy, które zespół p ow inien wykonać. W a ru nk ie m efektyw nej pracy zespołów jest dok ładne o kre śl en ie zadań i norm.
W p r o p o n o w a n y m rozwiązaniu zespoły uzyskują większą autunoinię, ale i sp oczywa na nich większa o dpo wiedzialność. Jest to zgodne z pos tulatami operatorek.
Li czbę i długość przerw w czasie pracy należy pozosta wi ć do us t a l e n i a każdemu zespołowi, wp ro wad za ją c jedynie jedną o b o w i ą z k o wą p r z e r w ę w środku dnia pracy (20 min).
Jak wynika z fotografii dnia pracy (jej analizy jakościowej), wi ę ks zo ść p rz er w w pracy n ast ęp u j ą c y c h z winy pracown ika p o w o d o w a na jest rozmowami. Przy monotonnej, mało z róż ni cowanej pracy, jaką wyk onują operatorki m on i t o r ó w ekranowych, w y e l i mi no wa nie tych r o z mów na d rodze zakazów i zarządzeń wydaje się jednak mało p r a w d o podobne. Probl em to niebagatelny, gdyż rozmowy zajmują ponad J0X cz asu traconego. Nie należy przy tym zapominać, iż pełnią one swoistą rolę wentyla be zpieczeństwa, są jak gdyby specyficzną formą wzb og ac ani a pracy. Zjawisko to jest znane od dawna. J e d y ny środek zm i n i m a l i z o w a n i a ne ga t y w n e g o wpływu rozmów na proces pracy stanowi z m n i e j sz en ie liczby osób p r a cu ją cy ch w jednym p o m i e szczeniu. Trzeba je dnak pamiętać, iż pozba wi en ie p rac o w n i k ó w m o żliwości p r ow adz en ia rozmów może okazać się w równym stopniu n i e bez pi e c z n e i d es t r u k c y j n e dla procesu pracy, jak i zbyt duże ich nasilenie. Rozm ow y p ro wa d z o n e przez op era to ró w uznać należy w prz y p a d k u op er at o r ó w m on i t o r ó w ek ra no w y c h za natu ra ln e z a b e z p i e cze ni e przed szybko na r a s t a j ą c y m zmę cz en ie m monotonijnyra. Dlatego też miejs ce pracy zespołu ro boczego winno być tak zorganizowane, aby nie utr ud ni ać o p e r a t o r k o m p r ow ad ze ni a rozmów. Stąd też k o n c e n tryczne r o z m i es zc ze nie m o n it or ów (rys. 1).
S tanowiska pracy 'winny być tak rozmieszczone w pokoju, aby zapewniały wsz yst ki m osobom w cho dz ą c y m w skład zespołu stały k o n takt wzrokowy oraz moż li wo ść konta ktu słownego. 0 ile to jest m o żliwe, powinny być u w z g lę dn ion e normy p o w i e rz chn io we - 5 m2 na jedno stanow is ko pracy. Odległości pom iędzy po sz cz eg óln ym i m o n i torami winny być w yz na czo ne głównie zasięgami pól ma gn et y c z n y c h po sz cz e g ó l n y c h monitorów. W celu w y e l i mi no wa nia dolegliwości z w i ą za nych z siedzącą postawą ciała, którą operatorki są zmuszone u- trzymywać w ciągu całego dnia pracy, ko nieczne jest wypos aż en ie st anowisk pracy w krzesła z r egulowanymi oparciami i r e g u l o w a n y mi w ysokościami siedziska.
Jeśli chodzi o p r z e st rz en ne z o r g an izo wa ni e samego stanowiska pracy, ko nieczne wydaje się w p r o w a dze ni e specjalnych st olików p r z e znaczon yc h na nap ływ aj ąc ą d o k u m en tac ję (rys. 1). N ie sł yc han ie i- stotną sprawą jest o p ty ma ln e z a pro je kt ow ani e układu ekran - k l a wiatura - miejsce naf dokumenty zawie ra ją ce dane pierwotne. Można tu zastosować dwa rozwiązania: roz wi ąza ni e pr os toliniowe, gdzie ekran, klawiatu ra i do kumenty po łożone są w jednej linii prostej lub r oz wiązanie tzw. ułożenia bocznego, gdzie ekran z klawia tur ą tworzą linię prostą, zaś dokumenty u m ie szc zo ne są bocznie. Jak w y nika z badań, uł oż en ie p ro st ol i n i o w e jest znacznie b ard zi ej e- fektywne, można je jednak s tosować tylko tam, gdzie ekran i k l a wiatu ra są rozdzielone. Rozw ią za ni e pr o s t o l i n i o w e mi ni m a l i z u j e ob ci ąż en ie rąk i wzroku, a pon adt o odsuwa op er at or kę od ekranu, z m n i e jsz aj ąc ryzyko n a r aże ni a na p r o m i e n i o w a n i e e l e k t r o m a g n e tyczne.
W celu w ye li m i n o w a n i a ob ci ąż eń w yn i k a j ą c y c h z w ar u n k ó w f i z y c z nych w przy pa dk u m o n i tor ów ek ran o w y c h ko n i e c z n e wydaje się w p r o w ad ze ni e na stanow is ka pracy o ś w ie tle ni a m iej s c o w e g o z regulowaną intensy wn oś ci ą natężenia. O ś wie tl en ie tego typu powin no przyczyn ić się do mi ni m a l i z o w a n i a kontrastów, któ re są szcz egó ln ie dokuczli we w p r zy pad ku o ma wi an ych tutaj stanowisk. Głębokości tętnienia lumi- naoji e kranu nie można, niestety, mo dy f i k o w a ć (zależy to jedynie od typu monitora). Dlat eg o też w p rz y p a d k u st wi er dzo ne j s z k o d l i wości j e dy ny m w yj ś c i e m jest ust al eni e o dp o w i e d n i c h przerw. To samo dotyczy również pr om i e n i o w a n i a e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o (mimo iż można mu c z ęś ci owo p r z e c i w d z i a ł a ć przez o d p ow ied ni e ekranowanie).
II. S t a n o w i sko o p e r a t o r k i p e r f oracji kart
Stanowi sk o op er at ors ki e perforacji kart służy do przeno sz en ia informacji p i er wo tn ych aa nośniki s t os ow an e w e l e k t ron ic zn ej t ec h nice obliczeniowej. Istota real iz owa ny ch p ro cesów pracy polega na za st ęp ow ani u cyfr i innych znaków z n a j d u ją cy ch sit} na doku men ta ch ź ró dł o w y c h o d pow ie dn im uł o ż e n i e m otw or ów na tablicy z e r o j e d y n k o wej n a ni es io nej na arkusz w yk onany z kartonika. W yko ny wa ny na tym st an ow is ku proces pracy jest w yso ce w yst an d a r y z o w a n y i p o w t a r z a l ny. Czas trwania operacji w y p e r fo ro wan ia karty jest krótki (waha się od 0,17 do 0,68 min w zależności od ilości p r z e t w a r z a n y c h i n formacji na d o k u men ta ch pierwotnych), czyniąc tym samym pracę m o notonną.
W struktu rz e dnia pracy na frakcję "pracy" s kłada się przede w s z y s t k i m czas głów/ty (perforowanie), przygotowawczo-zakończenlowy, w m ni e j s z y m zakresie czas obsługi o r g a n i z a c y j n e j i technicznej oraz czynności pomocniczych. Oprócz p rzerw na zmianowy fundusz c z a s u prac y operatorek d zi ur kar ek (stanowiska te o bs łu g i w a n e są przez kobiety) składa się czas czynności po wtarzalnych, zrutyni- zowanych.
Dziurkarki są u rządzeniami b ardzo h ała śl iw ym i. W hali perfora- cji, gdzie z najduje się ok. łO maszyn, natęż en ie h ałasu p r z e k r a cza 75 d B . Jest to już pow ażn e zagroż en ie dla zdrowia operatorek.
K o le jn e d e h u m a n i z a c y j n e czynniki pracy to wy pos a ż a n i e i p r z e strzeń zajmow an a przez stanowisko. Chodzi tu zarów no o takie p a rametry w y p o s a ż e n i a , jak wy so k o ś ć bla tu od podłogi, używane k r z e sła, różnego rodzaju pode sty pod nogami operatorek, " o p r z y r z ą d o w a nie" pracy, jak również o za gę sz cz eni e stanowisk w hali.
W d ot yc h c z a s o w e j m eto dz ie w ykonania operacji perfora cj i kart d o ku me nt y ź ró dłowe (z na jdujące się w teczce - spięte lub luzem) leżą po lewej stronie stołu, w odległ oś ci ok. 45 cm od oczu o p e ratorki .. O per at o r k a lewą ręką p r z y t r z y m u j e dokumenty, wskazując j e d n o c z e ś n i e pa lce m czytany wiersz, prawą zaś palcu je dane i naciska k l aw is z w p r o wa dz en ia nowej karty. W spo só b "p rod ukcyjny" w y k o r z y stywa na jest tylko prawa ręka, lewa nato mi ast w yk onuje pracę s t a tyczną. Jest to s p rz ec /ne zarówno z wymogami fizjologii pracy, jak i zasadami ekonomii ruchów. Taki pr ze b i e g ruchów ro b o c z y c h p o w o d u
je bóle koń czy n górnych i kręgosłupa. Operatorki p rz ery wa ją p a l c o wanie średnio przy co 8 dokumencie, aby dać m o ż li woś ć odpocz yn ku lewej ręce (wiąże się to także ze złą pozycją ciała przy pracy).
Nadmierne za gę sz cz eni e st anowisk w hali po wo du je obok hałasu także wielką pr ze jrz y s t o ś ć biura a mała p ow ier zc hn ia nie pozwala na zaspoko je nie ind yw id ua lny ch pot rz eb w zakresie estetyki s t a n o wiska pracy. Z r o z m i e s zc ze ni em stanowisk w hali wiąż e się problem właściw eg o ich oświetlenia, wynikaj ący z różnego ich us ytuowania zarówno w z g l ę d e m źródeł światła naturalnego, jak i sztucznego.
Wśród wielu innych czynn ik ów d eh u m a n i z u j ą c y c h pracę w w a r u n kach me ch an iza cj i i aut om at yza cj i p rze tw a r z a n i a informacji n i e b a gatelne miej sc e zajmuje k limat organizacyjny.
Dla w y e l i mi no wa nia i złago dz en ia wpływu czyn nik ów d e h u m a n i z u jących pracę w tej grupie stanowisk, w ośro dk ach e l e k t r o nic zn eg o p rz et wa r z a n i a informacji można zastoso wać s zereg dział ań h u m a n i z u jących. Jednym z nich jest rotacja d zi ur k a r e k z wideotonarai (są to b owiem urządz en ia o o k r e ś l o n y m stopniu substytucji w za kre si e przy goto wa nia danych do przetwarz an ia) , rotacja pracy (po kilku p r z e pr ac o w a n y c h godzinach, np. nad płacami, p o w i er za ć o p e r a t o r k o m prze twarzanie informacji z d o k u m e n t ó w d ot yc z ą c y c h gospodarki m a t e r i a łowej, aktualnie rea li zo wa nej produkcji itd.).
Innym d z i a ł a n i e m h u m a h i z u j ą c y m będzie ro zs zer ze ni e i w z b o g a c e nie pracy. Wy st ęp owa ć tu mogą pewne o g r a n icz en ia z wią z a n e z k w a l i fikacjami operatorek. Do dzi ał ań r oz s z e r z a j ą c y c h z al iczyć można po wi e r z e n i e części czynności obsługi techn ic zn ej m as zy n - d o t y c h czas w yk o n y w a n y c h przez p r a c o w n i k ó w służby "utrzymania ruchu". C z y n ności te mogą być w y k o n yw ane przez operatorki po ich o dp ow i e d n i m przeszkoleniu.
Do działań w z b o g a c a j ą c y c h pracę zalicz yć można;
- d o p ro wa dz eni e do udz ia łu o p e r a tor ek we ws z e l k i c h d z i a ł a n i a c h awansowych;
- udział pr ac o w n i k ó w we w s z e lki ch ocenach;
- zwi ęk sz en ie k o l egi al no śc i decyzji p o d e j m o w a n y c h w ośrodku obliczeniowym.
Nadmi eni ć także należy, że w sz elk ie dzi ał an ia z wi ązane z r o tacją pracy, rotacją stanowisk, r o z s z e r z a n i e m i w z b o g a c a n i e m p r a cy winny być p r z e p r o w a d z a n e po u p r z e d n i m u zgo d n i e n i u ich z z a i n teresow an ym i pracownikami.
Ko le j n y m c zy nn i k i e m hu m a n i z u j ą c y m pracę operatorek maszyn p e r forują cy ch jest wyposażenie. R ozróżnić tu narie^y w yp osażenie wł aś ci we i w y p osa że ni e dodatkowe. Podsta wo wy element właściwego wy posa że nia stano wi sk a dziurkarki stanowią siedzisko i fragment u- rządzenia, na kt ór ym spoczywa ruchoma skrzynka klawiat ur y - stół. Ich konst ru kc ja i para me try winny o dp owi ad ać w y m o g o m ergonomiczno- ści, u wzg l ę d n i a j ą c y m zarówno ogranic zen ia a ntropometryczne, jak i p sy ch i c z n e operatorek.
Do drugiej grupy zaliczyć można w y p os aż en ie stw arz aj ąc e lepsze warunki w y k o ny wa nia pracy na stanowisku. W trakcie badań s t w i e r dzono, że do kumenty źródłowe znajdują się w zbyt dużej odległości od oczu op er ato re k oraz są ustawione pod złym kątem wz glę de m nich. D l at eg o za pr op ono wa ć można wyp osa że ni e tych st anowisk w pulpity filharmoriiczne. Ich u mi es zcz en ie (nad właściwą kl aw iat ur ą lub po lewej ręce), a także możli wo ść ich regulacji pozwolą umi ejscowić czyt an e dok um en ty zarówno we właś ciw ej odległości, jak i pod w ł a ś c i w y m kątem w zg l ę d e m oczu operatorek.
Podczas pracy operatorki palcem (czasem linijką) wskaz ują w d ok um e n c i e wiersz, z któ re go czerpią dane. Wydaje się, że ręce w i n ny tu być z ast ąp io ne nogami naci sk aj ąc ymi pedały, które u r u c h a m i a łyby u rz ąd zen ie ob ni ża j ą c e linijkę będącą ws kaź n i k i e m aktualnie c z yt an eg o miejs ca w dokumencie. U rz ąd zen ie takie winno działać na za sa d a c h wałka maszyn y do pisania, tzn. p os iadać regulację skoku (w zależności od odległości wiersz y w d o k um ent ac h źródłowych). Ponad to n aci ś n i ę c i e drugi eg o p edału powin no p o w o dow ać p o d n i e s i e nie, a cofni ęc ie nogi - o p u szc ze ni e linijki. Ur zą dz en ie to u w o l n i łoby drugą rękę od pracy statyc zne j a je dno cz eś ni e p o pr awi ło p o z y cję ciała op er ato re k przy pracy. P rod u k c y j n e wy k o r z y s t a n i e lewej ręki do p a l c ow an ie na k la wi a t u r z e pozwo li ło by na s krócenie czasu pal co wa nia d anych o b lisko połowę.
O k r e śl aj ąc przebiegi czynności i ruchów roboczych, należy u- wzg l ę d n i ć zasady ekonomii ruchów Ralfa Barnesa oraz p r z ec iw sk aza
-4
nia n a d m i e r n e g o pod zi ał u pracy .
Jak już nadmieniono, mas zy ny p e r f o r u j ą c e emitują st os unk ow o wy soki hałas. Jako ur zą dze ni e d o d at ko we ł agodzące jego negatywny
A
F. H a t c z y ń s k i , Procesy pracy i stanow is ka robocze. M e tody analizy i racjonal iza cj i, Wa rs za wa 1972, s. 21.
wpływ na zdrowie operat or ek z ap ro pon ow ać można " na us zn iki -t łu mi ki hałasu". Jednakże użyt ko wn icy tych p rz ed m i o t ó w (np. o pe ra t o r z y m ł o tów p n e u m a t yc zn ych ) niechę tn ie je z akładają i stąd po trzeba ich p r z e k o n s t r u o w a n i a .
Jako kolejne dz iałanie za pr op on owa ć można in st a l o w a n i a podkła-. dek i osłon fi lcowych w be z p o ś r e d n i m sąs ie dz twi e noży dziurkar ki i innych m ec h a n i z m ó w e m i tu jąc yc h hałas.
Ob n i że ni e natę że ni a hałasu w hali perforacji może n as tą pić w wyniku za st oso wa ni a po d s u f i t o w y c h p o c h ł ani ac zy hałasu. Winny one być wyk on an e z tworzywa p o s i a d a j ą c e g o p r z yd at no ść do izolowania i tłumienia d źw ięków zarówno materi ał ow yc h, jak i powietrznych. Poza tym winny być lekkie, es te ty czn e i tanie. Postulaty te spełnia sklejka, płyta pilś ni ow a p or owata oraz styropian, chociaż ten osta tni nie jest t r w a ł y 5 . Ola po wię ks ze ni a po chł an ia ni a hałasu e s t e t y cznie wykonana k o n str uk cj a winna być z awi es zo na pod sufitem. Mogą to być różnego rodzaju bryły lub inne konst ru kc je w formie p r z e grody po dwójnej o prz eś w i c i e w e w n ę t r z n y m 0-12 c m 6 .
Z w yp o s a ż e n i e m wiąże się z aga d n i e n i e miejsca i war un kó w pracy. Opar cie r o z m i esz cz en ia s tanowisk w hali na regule t e c h n o l o g i c z nej po wo du je z ró żn ic o w a n i e wa ru nkó w ś ro do w i s k o w y c h dla p o s z c z e g ó l nych operatorek. Jednym z dział ań k o m p e n s u j ą c y c h te różnice m o że być rotacja dziurk ar ek o bs ług i w a n y c h przez operatorki. Poprawę war u n k ó w pracy, a zwł asz cz a z m n i e j sze ni e n a t ę że ni a ha ła su możn a o- siągnąć przęz o d pow ie dn ie ro zm ie s z c z e n i e stanowisk. Polega ono na usy tu ow an iu ich w " izo la torach" p o s i a d a j ą c y c h 3 ścianki w y ko na ne z duraluminium, szkła, sklejki, płyt p i l ś n i o w y c h w d r e w n i a nych ramach, o w ysokości ok. 155 cm od podłogi. Izolator taki spełni ał by kilka n a s t ę p u j ą c y c h funkcji:
- o d i z o lo wy wa łby po s z c z e g ó l n e źródła hałasu, z mn i e j s z a j ą c jego natęż eni e w hali;
- powo dow ał by mn ie jsz ą pr z e j r z y s t o ś ć pomieszczenia;
- um ożl iw ia łb y s peł ni e n i e i n d y w id ua ln yc h p o tr zeb estetycznych. Wys okość izolatora daje mo ż l i w o ś ć p o r o z u m i e w a n i a się o p e r a t o rek z sąsiadkami bez p ot rzeby o p us zc ze nia stanowis ka pracy. W y p o sażyć go można także w półki, na któ ry ch oprócz pr zet w a r z a n y c h
5 R. W o j t o w i c z, Zarys e rgonomii technicznej, Warsza wa 1977, s. 219, 225 i 227.
no śn ik ów informacji można stawiać kwiaty i inne przedmioty p o d n o szące estetykę miej sc a pracy, a zarazem p o ch ła nia ją ce hałas.
Po dk re śl ić tu należy wymóg zapewnienia 5 m2 powierzchni dla każd eg o pracow ni ka (jako minimum), zgodnie z normami polskimi. W celu k o mp lek so we go o pr acowania r oz mieszczenia stanowisk należy ta kże stosować odpowi ed ni e zasady i metody pr ze st rz enn eg o o r g a n i z o wania prac adminis tr ac yjn o- bi ur owy ch .
Ponadto wśród parametrów, jakim winno odpowiadać material ne ś ro do wi sk o pracy, należy wymienić temperaturę, wilgotno ść p o w i e trza - parametry te są z reguły za chowywane ze względu na te c h n o logię p r ze twa rz an ia danych (oświetlenie); wymienić tu można dla przyk ład u zalecenia zawarte w o p ra co wan ia ch G e o r g e ’a Lehmana i Ryszarda W o j t o w i c z a 7 .
Obok warunków m a t e r ial ny ch istotną rolę w humanizacji pracy o d grywają społeczne warunki pracy. Wśród nich na cz ołowym miejscu u- mieścić należy właściwy klimat organizacyjny. Na p odstawie badań p r z e p r o w a d z o n y c h w Centr um O b l ic ze ni owy m HiL w Krakowie można okre ślić nas tę puj ąc e dzia ła ni a tworzące właściwy klimat or gan izacyjny w ośr od kac h obliczeniowych:
- zwięk sz eni e jasności stawia ny ch zadań;
- z mn ie js zen ie czasu realizacji zadań (chodzi tu o eliminację znużenia);
- z wi ększenie zakresu prac normowanych;
- zape wn ie ni e o dpo wi ed ni ej or ganizacji przerw (chodzi tu z a równo o ich długość, częstotliwość, jak i z a g o s p od aro wa ni e czasu, np. przez gimnastykę);
- p o w i ąz an ie norm pracy z płacami; - w e r y f i k o w a n i e op r a c o w a n y c h norm pracy;
- u t r z ym yw an ie w y s o k i c h wymagań w stosunku do wy ko ny wa nyc h prac;
- zwalnianie p ra co w n i k ó w źle w y k o nu ją cy ch pracę;
- dokony wa ni e rotacji stanowisk pracy i zadań po ich uprze dn im om ó w i e n i u z zainteresowanymi;
- w p r o w a dz en ie rucho me go czasu pr«Jcy ( przynajmniej dla części załogi);
G. L e h m a n, Pr akt yc zn a fi zj ol og ia pracy, Warszawa 1960: W o j t o w i c z , op. cit.
- udos kon al en ie właści we go i dod at kow eg o wyp osa że ni a stanowisk p r a c y ;
- częstsze zmien ia ni e wystroju pomieszczeń;
- doprow ad ze ni e do więk sze go sa monadzoru pracowników;
- powiąz an ie awansów z r ze czy wi st ym z a a n g a żo wa nie m i w y n i kami pracy;
- o b i e kt yw iz owa ni e systemu awansów;
- zwiększanie udziału z a t ru dn io nyc h w p ro c e s a c h awansowania; - popiera ni e i po pu la ry z o w a n i e os iągnięć racjonalizatorów; - w a r t o ś cio wa ni e prac w ośrod ka ch z m e c h ani zo wa ne go i z a u t o m a tyzowanego przet wa rz an ia informacji;
- a wa nsowanie na kie ro w n i k ó w ludzi k om pet e n t n y c h i w y b i j a j ą cych się;
- zwiększenie kol eg ialności po de jm o w a n y c h decyzji;
- d okonywanie w ba rd zi ej p u b li cz ny sposób oceny w sz ys t k i c h pra cowników;
- zwięks ze ni e taktu i dyskrecji k i er ow nik ów przy z w r a c a niu przez nich uwag pracownikom;
- u nikanie pracy w g o dz ina ch nadliczbowych.
Zap ro po n o w a n e wyżej e le menty or ganizacji stanowi sk a operatorki perfora cj i kart w o ś ro dka ch k om pu te r o w y c h w s k a z u j ą j a k się w y d a je, główne kierunki dział ań h um anizujących, P r o ble m d ehumanizacji pracy stanowisk o p er at or sk ich w o śr o d k a c h ETO wy maga dal sz yc h b a dań i uszczegółowień.
III. Projekt og ólny z h u m a ni zo wa ne j orga niz ac ji stanow is ka operatorki m a s zy ny k s ię guj ąc ej ASCOTA
. \ '• ■ i .
W historii ewolucji m aszyn b i ur ow ych w y k o r z y s t y w a n y c h w p r o c e sach p rz et wa r z a n i a da nyc h zauważa się stały postęp. Mimo z n a c z n e go z as to so wan ia b ar dziej w y d aj ny ch ma sz yn c y f ro wyc h mas zy ny m e c h a niczne dominują nadal wśróc) sprzętu do p rze tw a r z a n i a danyc(i. St w i e r d z e n i e to uz asadnia więc po trz e b ę p r o w ad ze nia stałych badań i us pr aw n i e ń o r g a n i z a c y j n y c h na s ta n o w i s k a c h tradycyjnych. P r o g r a my d o s k o n al en ia p o w in ny u w z glę dn ia ć także humanizacyjny aspekt p r a cy. Pos ta wi on e przed p r z y s t ą p i e n i e m do niżej opis an yc h prac p r o j e kt ow yc h hi po tez y d o ty cz ąc e d e h u m a n i z a c y j n e g o wpływu z m e c h a n i z o
wanej pracy biurowej na organizm ludzki znalazły pełne p o t w i e r d z e nie w wyn ikach badań. Badaniami objęto 14 stanowisk maszyn k s i ę g u jących "Ascota" w Stacji Maszyn Księgujących. W wyniku p r z e p r o w a dzonej diagnozy (z wy kor z y s t a n i e m technik obserwacji, wywiadów, an kiet, anali?y dokumentów-) za podstaw owe przyczyny dehumanizacji pracy uznano:
- akordowy system pracy;
- n admierną intensyfikację czasu pracy operatorek w trzeciej dek ad zi e każdego miesiąca;
- ubogą treść pracy; - niskie płace;
- n ie właściwe warunki ergono mi cz ne p an ujące na stanowisku p r a c y ;
- uciążliwe warunki pracy (hałas, oświetlenie).
Wyżej w ym ien io ne negat yw ne czynniki organizacji pracy wywołują ni e z a d ow ol en ie operat or ek z wyk on ywa ne j pracy, duże obciąże nie sta ty czn e i p syc ho n e r w o w e organizmu, prz ew le kł e zm ęczenie fizyczne i psychiczne, bóle mięśni i oczu..
Na pod st awi e p r z ep row ad zo ne j analizy stanu fa kt ycznego p o s t u laty zmian dotyczą:
- wzb og ac ani a treści pracy;
- w p r o wa dz eni a nowych form czasu pracy;
- racjonalizacji ruchów roboczych; '
- poprawy wa ru nkó w ś ro do w i s k o w y c h (udoskonalenie oświetlenia stanowisk pracy, o g r a n ic ze nie głośności hałasu ' w po mi e s z c z e n i a c h pracy).
Treść pracy, w y st ęp uj ąca także pod p oj ęc iem "zawartości p r a cy", n ajc zęściej jest ok reślana jako "zbiór fizycznych i u m y s ł o wych działa ń oraz za kresów o d p owi ed zi al noś ci o b o w i ą z u j ą c y c h w y k o nawcę okre śl on eg o rodzaju pracy". Dla celów roboczych probl em ten można badać przy pomocy na s t ę p u j ą c y c h pytań:
1. Jakie m i e js ce zajmuje sfera pod ej mo wa nia decyzji, jakie są możliwo śc i twó rcz eg o z as to sow an ia wiadomości z aw odowych?
2. Jaki jest stopień w ym us z a n i a przebiiegu pracy przez a l g o rytm?
3. Jakie są relacje m ięd zy w konywaną pracą a o d p o w i e d z i a l nością?
4. Jakie są wy magania do tyczące gromadzenia, opracowywania, prz ek az y w a n i a i nf ormacji?
Zgodnie z przyjętą definicją w z b og ac an ie pracy polegać będzie na pod jęciu działań p r o w a d zą cy ch do:
- wzrostu samodz ie lno śc i pracown ik a w zakresie przetwarzania, d i a gn oz ow an ia i po de jm ow ani a decyzji;
- w sp ół dz iał an ia z innymi pracownikami;
- rozszerzania zakresu wy ko n y w a n y c h czynności poprzez w ł ą c z e nie do zadania czynności p r z y g o t o w a w c z y c h i kontrolnych.
Na jc zęściej pracy ubogiej treściowo towarzyszą inne n i e k o r z y stne warunki, jak: monotonia, duża intensywność, n i e z god no ść z rytmem b io log ic zn ym człowieka.
Z formalnego punktu w id zenia treść pracy op er at o r e k maszyn ks ię g u j ą c y c h " A s c o t a M jest określona w d ok umentacji o r g a n i z a c y j nej (zakres obo wi ąz kó w i o d p o w ie dz ia lno śc i) oraz w instruk cj ac h technicznych. Z analizy dokumentów, własnej obserwacji i p r z e p r o wadzo nyc h wy wiadów wynika, iż jest to praca wysoko w y s p e c j a l i z o wana. Z p unktu wi dzenia przyj ęt ej przez nas kl asyfikacji operacji i czynności bi urowych należy p od kre śl ić dużą p o w ta rz aln oś ć c z y n ności. Pomimo zmiany rodzaju dokumen ta cji źródłowej praca p o l e gająca na ope ra cj ac h księ go wa nia lub oblicza nia prz eb ie ga zawsze wg us ta lo ne go algorytmu, i rozliczana jest wg norm akordowych. N i e s k o mp li ko wa ne ope ra cj e o b l i c ze ni ow e czynią ją pracą o stosunkowo ubogiej treści.
Zadania k'sięgująco-obliczeniowe nie dają możliwości r e a l i z a cji jednej z w aż n i e j s z y c h p o t rz eb c złowieka p r a cuj ąc eg o - potrzeby uznania. D o tyc hc za so wy sposób r oz liczania o peratorek pozwala j e dynie na st wie rd ze ni e i lo ściowego w y k on an ia pracy. Nie stosuje się ocen, które wy ra żał yb y stopień z a an ga żo wan ia i inicjatywę z a w o dową operatorek. Pr aco wn ic e np. spo st rz eg ają c zęsto błędy w m a t eriałach źródł owy ch klienta. Napi ęt e normy akordowe nie s p r z y j a ją gotowości o per at or ek do k on taktu z k li en t e m ce lem wyj aśn ie ni a zapisu i p r z e p r o w adz en ia w ła śc iwy ch poprawek. J ed nakże zawodowa rzeteln oś ć wielu opera tor ek w rzeczy wi st ośc i prowadzi do aodejmo- wania dział ań u zga d n i a j ą c y c h i wyjaśnia jąc yc h. Czas zużyty na to, a nie p r z e w i dzi an y normą akordową, musi być nadrobiony. Obniżenie normy pracy lub u w zg lę dn ie nie w Jej struktu rz e c zynności u z g a d n i a ją cych i k or y g y j ą c y c h p o d n io sł ob y znacznie walory pracy z punktu wi dz en ia jej treści. Z kolei d o c e ni one zost ał yby takie cechy p r a cownicze, jak u m i ej ęt noś ć i ob o w i ą z k o w o ś ć pracy, Nadto upraw nie ni a
do k o n ta kt ów z klientami, pr zys łu g u j ą c e dotąd z formalnego punktu wi dz en ia tylko kierownictwu, na dałyby pracy operatorki wymiar b a r dziej l u d z k i .
Eleme nte m w zb oga c a j ą c y m pracę byłoby także r ozszerzenie zajęć o dodat ko we czynności. F u n k c jo no wa nie stanowisk wymaga wyk onywania czynności przygotow awc zy ch , głównie rozdziału i p r z ek az ywa ni a z a dań. Są one re al izowane w pi erw s z y c h dniach każdego miesiąca przez ki er ow nic tw o ośrodka. Z badań pr ow ad zon yc h w p r z e d s i ę b i o r stwach można wyprow ad zi ć wniosek, iż współudział pracow ni kó w w rozdziale zadań należy do ważnych czynników, w p ł y w a ją cy ch k o r z y stnie na at mosferę pracy. W prz yp ad ku stanowisk k si ę g u j ą c y c h po- rzerzenie zakresu kompetencji operat or ek o możl iw oś ć udziału w cz y n n o ś c i a c h ro zdziału zadań nadało by pracy waloru w s p ó ł d e c y d o w a nia, a także osiągni ęt a zostałaby chętnie akceptowana przez ludzi jawność prac kierowniczych. S k o r y go wan ie norm ak or dow yc h oraz p r z y znanie załodze upr aw nie ń do ws p ó ł u d z i a ł u w pra ca ch p r z y g o t o w a w czych p o d n io sło by h u man iz ac yj ny aspekt pracy, w z nacznym stopniu łagodząc nie k o r z y s t n e od dz ia ł y w a n i e intensywności i monotonii.
Ruchomy czas pracy
O ia gn oz a pr ze p r o w a d z o n a w Stacji M asz yn Ks ię g u j ą s y c h wskazał a na is tnienie szeregu n e g a t y w n y c h zjawisk wy woł a n y c h d o t yc hc za sow ą o r g an iz ac ją czasu pracy. Wśród pr zy czy n tego stanu rzeczy można wy mi e n i ć częste wy ko n y w a n i e o b o w i ą z k ó w służbow yc h w g o d zi na ch n a d liczbowych, a w trzeciej d eka dz ie mie si ąc a - nawet w dniach w o l nych od pracy. Wydaje się, że w pr o w a d z e n i e ruchomego systemu c z a su pracy p o z w ol iło by na ro związanie wielu problemów. System ten p r zyn ió sł by szereg po zy t y w n y c h efektów, np. w postaci z h a r m o n i z o wania zawodo we go i r od zin ne go życia kobiet, z m i n ima li zo wa nia u- ciążliwości w y w o ł a n y c h nadm ie rną i nt en syf ik ac ją pracy w trzeciej de ka dz ie każd eg o miesiąca. Wpły nął by także na w zrost e f e k t y w n o ś ci w y k on yw ane j pracy w wyniku:
- zm nie js ze ni a napięcia p s y c h o n e r w o w e g o w y s t ę p u j ą c e g o w s y t u a cjach zagroże nia p u n k t u al ne go rozpo cz ęci a pracy;
- po le p s z e n i a samopo czu ci a p rac ow n i k a wsku te k do st os owa ni a rytmu pracy do rytmu biologicznego;
- wzrostu zadowolenia z pracy dzięki zw iększeniu s a m o d z i e l ności j
- zm niejszenia m onotonii pracy.
Głównym w yró ż n i k i e m ruchomego czasu pracy są: roz po czy na ni e i k ończenie dnia pracy wg swobodn ego wyboru pracownika (ale w przedzi al e czasu o kre śl o n y m przez zakład pracy), moż li wo ść c h w i lowego opu szczenia zakładu pracy bez specjalnej zgody ki er ow nik a w ramach godzin czasu ramowego.
Struktura czasu pracy w tym system ie składa się z dwóch p o d staw ow ych elementów:
- czasu obecności regulaminowej, - ramowych godzin pracy.
Czas obecności regul ami no we j zawiera się w g odzinach u s t a l o nych przez zakład jako okresie o bow ią zk ow ej o becności w szy st ki ch pracowników. Najc zę śc ie j bywa on ust alony m iędzy godziną 900 a 13°°. Jest p r z e z na cz on y na z ał a t w i a n i e spraw w k o n t akt ac h s ł u ż b o wych z przełożonymi, klientami itp.
Ramowe godziny pracy zawierają się w u s t a lo ny m przez zakład pr ze dz i a l e czasowym, ale z m o ż li wo ści ą wyboru m o men tu r o z p o c z y n a nia i ko ńczenia pracy. Z d o ś w ia dc zeń po ls ki ch wynika, iż moment rozp oc zyn an ia w y b ie ra ny jest z pr ze dz i a ł u m iędzy godziną 6 a 9 ^ , zaś moment końc ze ni a między 1 3 ^ a 1 0 ^ . Do innych ważny ch r o z st rz yg ni ęć z wi ąz any ch z ruchom ym cz as em pracy należy o kr eś len ie tzw. górnego pułapu dzien neg o czasu pracy, czyli m ak sy m a l n e j l i c z by godzin, którą praco wn ik może p r z e p ra cow ać w ciągu dnia.
Dla pr o p o n o w a n e g o tutaj systemu r uchomego czasu pracy pr zy ję to w Stacji M aszyn Ks i ę g u j ą c y c h na stę p u j ą c e pod st a w o w e założenia:
1. Czas ruchomy o b o w ią zy wa łby przez pi er ws ze dwie dekady m i e siąca. W de kadzie trzeciej, ze w z g lęd u na n a s il eni e prac, można p o z o s t a w i ć tradycyjny system czasu pracy. ^ ^
2. Ramowe godzi ny pracy można w y zn ac zyć między godziną 7 -9 (rozp oc zy na nie pracy) a 1 3 ^ - 1 7 ® ^ (kończenie pracy), ^
3. Czas obecności o b o w iąz ko we j - w g o d z in ac h 9 -13 . W tym okresie powinny odbyw ać się sł uż bo we sp otkania z prz eł ożonymi, klientami itp.
4. Wyjścia p ryw at ne mogą na stę p o w a ć w g o d zi nac h czasu r u c h o mego. Godziny wyjścia i powr ot u muszą być odnotowane.
5. Na jk ró t s z y czas p r z eb yw an ia w stacji - może w y n osi ć 6 cjodz., a najdłuższy - 10 godz.
“ * — . . . ,00 ,,00
6. Praca kier ow ni cz a winna być wy ko ny wan a w g odzinach 7 -15 przez kierownika, 9 0 0 - 1 7 00 przez jego zastępcę.
Ra cj on al iza cj a wypo sa że nia i ruchów roboczych
Praca na b ad any ch st anowiskach operatorek maszyn księgu ją cy ch "Ascota" należy do prac p ow ta rz a l n y c h i r ównocześnie precyzyjnych, w y m a g aj ąc yc h s k o or dy no wa neg o układu "ręka - oko".
Oi ag no za wykazała, iż dotyc hc za so wy przebieg ruchów r o b o czyc h stanowi u o pe rat or ek p rzyczynę wielu dolegliwości, a przede ws z y s t k i m - bólu krzyża, rąk, barku, zmęczenia oczu. Wskutek n i e o d p ow ie dn ie go s k o n s t ru ow ani a i zlokal iz ow ani a stołów, krzeseł, k a set praca operatorki wymaga w y k on yw an ia zespołu ruchów górnej części ciała. Nadto ciasne ułożenie dokume nt ów w poj e m n i k a c h wzma ga niew yg od ę ruchów, a nawet prowadzi do wyko ny wa nia pewnych ruchów zbędnych. Poprawy d oty c h c z a s o w e g o rozwiązania należy szukać w takiej o rg anizacji prze str ze ni roboczej, która pozw ol iła by bądź na u ni kn ię cie wielu ruchów z bę dnych bądź na ich uproszczenie. Stan taki można osiągnąć, up ra sz cz ają c i og raniczając zasięg r u chów do tzw. “strefy zasięgu normalnego".
Na ba da n y c h s t a n o w is ka ch zasada ta byłaby zr ea li zow an a p o przez:
- ra cjo na li za cję układu przestrzennego: biurko - krze sł o - stoliki;
- zamianę po je mn ikó w z do ku men ta cj ą na kasety, np. łuskowe, o b r o t o w e ;
- z as to so wan ie pulp itu pod d ok um ent ac ję źródłową; - zmianę k o n st ru kc ji szaf;
- zmianę oświetlenia.
Rozmiary, kszt ał t i r oz mi esz cz en ie trzech p o d s t a wow yc h e l e m e n t ó w s ta no wis ka pracy operatorki - biurką, krzesła, st olików p o m o c n i c z y c h - nie mogą być r ozp at ry wa ne odrębnie. W y m i e nio ne e l e me nty tworzą układ p r z e s t rz enn y n a r z uc aj ąc y ko ni e c z n o ś ć łącznego
ich p o t r a k t o w a n i a i w za jem n e g o dostosowania. Podsta wow e wartości p rz yj m o w a n e w r o z wi ązy wa ni u p r z e s t r z e n n e g o aspektu stanowi sk a o p e ratorki można znaleźć w lite rat ur ze fachowej .
C zy nn i k i e m r a c j o na li zu jąc ym pr zeb ie g ruchów robo czy ch byłoby za st ąpienie d o t y c h c za so wy ch p oj em n i k ó w na dokumen ta cj ę (kartotek) innymi, u moż li wiającymi szybkie i proste w ys zuk iw an ie danych. Na osią gn ięc ie takich efektów poz wa la ją kartoteki łuskowe, w których karty tak n akładają się na siebie, iż przypo min a to łuskę ryby. Dzięki temu zawsze w idoczna jest ta część każdego dokumentu, który zawiera jego cechę klasyfikacyjną.
O ś w iet le ni e
Praca o pe rat or ek stawia duże w y m a ga ni a przed n a r z ą d e m wzroku. Zgodnie z zalecanymi normami średnie natężenie światła przy w y k o nywaniu operacji księ go wan ia i f akt ur ow an ia powin no wynosić 300- -500 lx, t ymczasem f aktyczne n at ę ż e n i e zawiera się - wg badań SA N EP iD -u - w gr a n i c a c h 106-330 lx, zaś średnie na wielu s t a n o w i skach nie osiąga 300 lx.
Wyniki badań w sk azu ją na duże odc hy l e n i e wa ru nk ów św ie tl nyc h od z al eca ny ch nor m także w zakresie:
- jakości źródeł światła,
- oś wi etlenia m i e j s c o w e g o na stanowiskach, - powsta wa ni a odblasków.
Poż ądany p o z i o m natę żen ia światła na b a da ny m st an ow i s k u winien być osiągnię ty popr zez wy k o r z y s t a n i e dwóch rodzajów źródeł o ś w i e tlenia: ogólne go i miejscowego.
Jakb ośw ie t l e n i e o gólne można w d a ls zy m ciągu s to sow ać z a m o n towane światła jarzeniowe, jednak p od w a r un ki em d o p ro wa dze ni a ich do pełnej sprawności. W tym celu należy wy mienić zepsute świetlówki, usunąć wady instal ac yj ne będące źród łe m m ig o t a n i a i b r z ę c z e n i a , .zmyć w a r st wę kurzu. Nadto wp ro wad zi ć należy osłony na świetlówki, gdyż n i e o s łon ię te w yw ołują kr ót ko tr wał e olśnienia. Jakość oświ et len ia zależy od sys t e m a t y c z n e g o prz e p r o w a d z a n i a k o n serwacji, tzn. wymiany zużyty ch świetlówek, ut rz ym ani a lamp w czystości.
ko ns trukcji ma szy n i ur ządzeń do człowieka, Warszawa 1964, T. H e t t i n g e r , G. K a m i n s k y , H. S c h m o l e , E r g o no mie am A r b e i t s p l a t z , Rhein 1976; W o j t o w i c z , op. c i t .
Praca operatorek, charakte ry zu ją ca się dużym obci ąż eni em n a rządu wzroku, wymaga dodat ko we go zamonto wan ia oświetlenia m i e j s c o wego na stanowisku pracy, p o zw al aj ąc ego na szybsze i dokł ad ni ej sze odczyty wa ni e często n i e cz yt el nyc h zapisów w dokumentacji ź r ó d ł o wej. Biorąc pod uwagę sp ecyficzne warunki świetlne po szc ze gó ln ych stanowisk (różne us ta wie ni e w stosunku do okna oraz oś wietlenia o- g ó l n e g o ) , lokalizację światła m ie js c o w e g o należy rozwiązać in dy wi dualnie dla każd eg o mie jsc a pracy. Z ogólnych zaleceń trzeba tu przede w s zy st kim przypomnieć, iż kąt zawarty między pozio mo m k i e runku pa trzenia a prostą łączącą oko z punk te m ś wietlnym powinien prze kro cz yć 30° (jako naj wy go d n i e j s z y prop on uje się kąt 32°-44°). Jeśli w p o m i e s z c ze ni ach nie można uniknąć kąta mniejs ze go niż 30°, należy lampę osłonić. Dla uniknięcia odbijania światła b e z w z g l ę d nie koni ec zne jest zrez ygn ow an ie z zast os ow any ch w stacji b ł y s z czący ch mat er ia łó w i farb na płyty ścian i stołów. Realiza cja t e go po stulatu z m i n i m a li zo wa ła by odczuwane przez operatorki d o l e g l i wości o db lasku p o w s t a ją ceg o na ich stanowiskach. L a k i er ow an e j a sno p ow ier zc hn ie oraz jasna barwa dokume ntó w potęgują tę u c i ą żliwość.
Hałas
Jak wyk az ał y badania, hałas w po mi es zc z e n i a c h stacji - mający swe źródło w pracy m as zy n - należy do czy nn ik ów s zc zególnie d o k u czliwych, a także z a k ł óca ją cy ch p roces pracy. Jego natę że ni e - wg po mi ar ów S ANEPiO-u - waha się w g r a ni ca ch 73-81 dB i znacznie przekra cz a ob owiązującą normę dla p o mi es zcz eń biurowych, dopuszcza jącą 70 dB. Hałas stanowi przyc zy nę p r z e w l ekł yc h zmęczeń i r o z dr ażnień operatorek, bólów głowy, spadku k oncentracji uwagi oraz utru dn ień w k on ta kt o w a n i u się pracowników.
Negatywne oddziaływanie hałasu na organizm może być zminimali zowane poprzez osłabienie jego rozprzestrzeniania się.
Jak stwi er dz on o wyżej, źródł em hałasu jest praca maszyn k s i ę gujących, przy czym w znacznie w ię ks zy m stopniu - ma sz yn w y p o s a ż o nych w części zużyte i popsute. W tym p r z yp adk u jako dzia łan ie r e du kujące hałas zaleca się:
- za stosowanie elastyc zn yc h d ź w i ęk oc hł onn yc h podk ła dów pod m a s z y n y ;
- w y t łum ie ni e pomi es zcz eń ma te riałami o słabym wspó łc zyn ni ku odbicia (a dużym w s p ół czy nn ik u pochłan ia ni a dźwięku).
Pomimo tego, że po mi es zczenia pracy wy łożone są płytkami dźwię kochłonnymi, to jednak wytwor zo ny hałas jest tłumiony w n i e w i e l kim tylko stopniu. Płytki pokryte zostały lakierem o n is kim w s p ó ł cz ynniku tłumienia, uł at wi aj ący m wręcz r oz prz es tr ze nia ni e się h a łasu. Stosowany obecnie lakier jest także pr zyczyną tzw. odblasku - innego negat yw ne go zjawiska ut ru dni aj ąc eg o pracę i uci ążliwego dla pr ze by w a j ą c y c h w po mi eszczeniach. Nadto aktualny wy gląd ścian nie sprawia k o rz yst ne go wra żenia estetycznego.
Ko rz ys tn ie na zmniejs ze ni e hałasu wpłyn ęł oby także z a s t o s o w a nie grubych ma te ri a ł ó w zasł on ow yc h W oknach w miej sc e d o t y c h c z a sowych lnianych, p r z y pa dk ow o dobranych.
Pewien efekt w w y t ł umi en iu hałasu osiągni ęt y zos tanie poprzez użycie po ro wat yc h m ate ri a ł ó w d źw ię ko c h ł o n n y c h do p ok rycia l a m i n o wanych blatów biurek i stolików.
Do sku te cz ny ch rozwiązań należą ażurowe ścianki między s t a n o wiskami, zb udowane z płyt dź w i ę k o c h ł o n n y c h (porowatych), np. p i l śniowych, gipsowych. Przegrody te należy w yk or z y s t a ć na z a w i e s z e nie kwiatów, po s i a d a j ą c y c h także właś ci woś ci i zolujące dźwięki (2- -5 dB). Prze gr oda powinna odg ra dz ać głó wn ie maszyny, nie powinna izolować pracowników.
Pr oponuje się także wy ko rz y s t a n i e środków do zaw ies za ni a w postaci brył (figur) geometrycznych. Środki te, zbu do wa ne z m a teriałów d źwi ęk o c h ł o n n y c h (płyt gipsowych, pilśni ow yc h) obniżają hałas od 6 do 10 dB. Właś ci wi e sko ns tr u o w a n e pod w z g l ę d e m formy, byłyby także e le m e n t e m d e k o r a c y j n y m w wy so kic h p o m i e s z cz en ia ch p r a c y .
Zwalcz aj ąc hałas, należy sięgnąć do rozwiązań o r g a n i z a c y j nych, które zalecają o g r a ni cz en ie czasu jego oddziaływania. S k u tecznym s po so be m są przerwy w y p o c z y n k o w e o r g a ni zo wan e w s p e cjalnyc h pomie sz cze ni ac h. W p r o wa dze ni e p o s tu lo wan eg o ruchomego czasu pracy p o zw ol iło by także na o g r a n icz en ie n e g a t y w n y c h s k u t ków hałasu.
Tadeusz Marek, Arkadiusz Potocki Halina Piekarz
DE SIGNING OF HUMANIZEO OR GA NI ZA TIO N OF WORK ON SELECTED JOBS IN THE SPHF.RE OF A UTOMATEO AND ME CHA NI 7E D
AD M I N I S T RA TI VE -OF FI CE WORK
The authors of this article have made an attempt at h u m a n i z a tion of work on jobs most exposed to negative effect of progres- s i ve m ec ha n i z a t i o n and automation in a d m i n i s t r a t i v e - o f f ice work. These are jobs of persons oporating Computer display units, card p e rf or at in g ma ch in es and accounting machines. Humaniz ati on of work on these jobs is based both on solutions from the sohere of o r g a niz ation of work, ergonom ic s and psycho lo gy of work. .
Among purely or ga nizational factors. which humanize work, triu authors list: contain of jobs (rotation, a n l a r g m e n t , and enrich- ment of job content), type ol e m o l o y e e ’s movements, proper and additional equipment, working time, breaks and their organization.
Ergonomie pre re ąui si te s in hu ma niz at io n of these jobs are c o n c e nt ra te d mainly on such problems as noise, lighting, microcli- mate, etc. The last group of hu ma ni zi ng actions refers to the sna pi ng of a proper organiz ati on al climate.