Polska w Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ (w latach 1947—1949)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA HISTOR1CA 9, 1982

Janusz Skodlarski

POLSKA W EUROPEJSKIEJ KOM ISJI GOSPODARCZEJ ONZ (W LATACH 1947— 1949)

Po zak ończeniu II w ojny św iato w ej ogrom ne p o trzeb y zw iązane z odbudow ą gosp o dark i p olskiej o raz zm iany jej stru k tu ry sk łan iały polską ra c ję stan u do w łączen ia się w n u rt m ięd zyn arodow ej w sp ó ł­ p racy ekonom icznej.

Polska w iązała pow ażne n ad zieje z ONZ. O rg an izacja ta m iała s ta ­ now ić platfo rm ę w sp ó łp ra c y d o g o d ną dla w szy stkich pań stw — dużych i m ałych, n iezależn ie od ich u s tro ju społeczno-gospodarczego. W s y tu a ­ cji Polski m ożliw ości te n a b ie ra ły dużego znaczenia.

W zw iązku z tym Polska p o d jęła ak ty w n ą działalność w Z grom a­ dzeniu O gólnym ONZ, Radzie G ospodarczo-Społecznej, E urop ejsk iej Kom isji G ospodarczej, O rg anizacji N aro d ó w Z jednoczonych do Spraw W y ży w ien ia i R olnictw a oraz w o rg an izacjach finansow ych (M iędzy­ n arodow ym Banku O db u dow y i Rozw oju o raz M iędzynarodow ym F u n ­ duszu W alutow ym ). Szczególnie o w o cn y w kład w nieśli p rzed staw iciele Polski w p race E u ro p ejsk iej Komisji G ospodarczej ONZ (EKG).

P ropozy cję u tw orzenia EKG w y su n ęła d eleg acja polska. Poinfor­ m ow ał o tym o p in ię publiczną O sk ar Lange w w yw iadzie udzielonym „Przeglądow i M iędzy narod o w em u ". S tw ierdził on m. in.: ,,M yśl tak iej kom isji została w y su n ięta przez p rzed staw icieli Polski na konferen cji w sp raw ie obszarów zniszczonych, k tó ra o d b yła się w Londynie latem

1946 т ." 1

D elegacja rad zieck a odniosła się do te j propozy cji z pew ną nieuf­ nością, jed n ak że delegacji po lsk iej ud ało się przekonać radzieckich p rzed staw icieli o ,.pozytyw n ej w a rto śc i ta k ie j e u ro p e jsk ie j kom isji

gospodarczej, dzięki czem u rezo lu cja n a ten tem at zo stała uchw alona jed n o m y śln ie "2.

Je sie n ią 1946 r. Z g rom adzenie O gólne ONZ poleciło RG—S jak n ajszy b sze pow ołanie kom isji e u ro p e jsk ie j. Stosow nie do tego zalece­ nia Rada na IV sesji 28 III 1947 r. pow ołała do życia E u ro p ejsk ą Ko­ m isję G ospodarczą (ECE — Econom ic C om m ission for Europe). P ro jek t rezo lucji w tej sp raw ie został zred a g o w a n y przez Polskę, S tany Z je d ­ noczone i W . B ry tan ię3.

G łów nym celem EKG, zgodnie z a rty k u łem 1 (a) je j sta tu tu , jest ,, [...] inicjow anie i u czestniczenie w śro dk ach u łatw ia ją c y c h uzgod­ nione działanie n a rzecz odbudow y g ospodarczej Europy, podniesienie poziom u gospodarki e u ro p e jsk ie j o raz u trzy m an ie i um o cnienie ek o n o ­ m icznych w ięzi m iędzy k raja m i eu ro p ejsk im i oraz innym i k rajam i św ia ta ”4. P onadto s ta tu t zalecił Kom isji inicjow anie studiów nad za­ g adnieniam i ekonom icznym i E uropy o raz p o d jęcie akcji zb ierania i o p raco w y w an ia inform acji ekonom icznych, sta ty sty c z n y ch i tec h n o ­ logicznych. W o kresie po czątk o w y m EKG m iała zw rócić szczególna uw agę na odbu do w ę gospod arczą p a ń stw zniszczonych w w yn ik u d ziałań w o jenn ych , b ęd ący ch członkam i ONZ.

Do połow y 1947 r. działalność Kom isji k o n c e n tro w a ła się w okół p rac org an izacy jn y ch . Na jej pierw szym posiedzeniu (2— 16 V 1947 r.) do konano w y b o ru w ładz. Przew odniczącym EKG został D uńczyk E. W aeru m , a w icep rzew odn iczący m Ja c e k R udziński. W skład Ko­ m isji w łączono o rganizacje tym czasow e: E uropejską O rg an izację W ę ­ glow ą, C en traln ą O rg an izację E uropejskich Przew ozów Śródlądow ych oraz N ad zw y czajn y E konom iczny K om itet E uropejski. W okresie do 5 V II 1947 r. (początek II sesji) u tw orzono n a stę p u ją c e k o m itety tech­ niczne: w ęglow y, stalow y, d rzew n y i tra n s p o rto w y 5. N a tym etap ie p rac e Kom isji n ie n a tra fia ły na p ow ażniejsze przeszkody.

Je d n ak ż e w drug iej połow ie 1947 r. s y tu a c ja m ięd zy n aro d o w a u le g ­ ła pogorszeniu. D ysku sje w okół planu M arsh alla, a n a stę p n ie w ejście jeg o w życie d o p row adziły do pogłęb ien ia rozbieżności polity czny ch m iędzy państw am i k ap italisty czn y m i i so cjalistycznym i. Plan M arsh alla w y w a rł bezp o średni w p ły w na o słabienie pozycji EKG.

W zw iązku z a m e ry k ań sk ą p ro p o zy c ją p o m o cy gosp od arczej p o ja ­ w ił się dylem at w y b o ru agen d y w yko naw czej, k tó ra p ełn iłab y funkcje re d y stry b u c y jn e . EKG, b ędąc o rg an izacją o g ó ln o eu ro p ejsk ą, m ogła

2 „Rzeczpospolita” 22 XII 1946.

3 Rezolucja 36 (IV) Rady Gospodarczo-Społecznej, dok. E/l 56, s. 13. 4 Statut Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ, dok. E/ECE/395.

5 Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), M inisterstw o Przemysłu i Handlu (da­ lej MPiH), sygn. 47, k. 48—52; „Gospodarka Planow a" 1947, nr 16, s. 659, 660,

z pow odzeniem po d jąć się re d y stry b u c ji pom ocy a m e ry k ań sk ie j w Europie. O pinię w tym duchu w y raził se k re ta rz g e n e ra ln y ONZ Trygve Lie oraz jeg o zastęp ca A. Pelt, k tó rz y uw ażali, iż istn ieją w szelkie p rzesłanki, aby p ro gram pom ocy a m e ry k ań sk ie j dla Europy był realizo w an y w ram ach ONZ przez k om isję europejską®.

D ecy d u jący głos w tej sp raw ie m iały jed n a k S tany Z jednoczone. USA d o konały reo rien ta cji sw ej polityki w zak resie pom ocy gospo­ darczej dla Europy. P orzuciły one k o n c e p cję o g ó ln o eu ro p ejsk iej w spół­ p rac y pod p a tro n a te m ONZ (przykładem tak iej pom ocy była działal­ ność UNRRA) i p o d jęły sta ra n ia , m ające na celu zjednoczenie Europy pod egidą am e ry k ań sk ą . W lej sy tu a c ji S tan y Z jednoczone zdaw ały sobie sp raw ę, że EKG nie będzie odpow iednim in strum entem zap ew ­ n iający m im w y łączn ą dom enę w pływ ów w E uropie.

W sy tu a c ji, kied y Z w iązek R adziecki po w strzy m ał się od u dziele­ nia p o p arcia kom isji e u ro p e jsk ie j, a W . B rytania i F ra n cja o p ow iedzia­ ły P ° stro n ie USA, kon cep cja ONZ została sk azan a na n iep o w o ­ dzen ie7.

N a k o n feren cji p a ry sk ie j (12 VII 1947 r.), pod w pływ em Stanów /je d n o c z o n y c h , utw o rzon o K om itet E u ro p ejsk iej W sp ó łp ra cy G ospo­ darczej (CEEC), k tó rem u p ow ierzono rolę ag en d y w ykonaw czej planu M arshalla. W E uropie pow stała now a su b reg io n aln a o rgan izacja gos­ podarcza, k 'ó ra p rze k re śla ła prak ty czn ie m ożliw ość o g ó ln o eu ro p ejsk iej w sp ó łp racy ekonom icznej. Spadło tym sam ym znaczenie EKG3. P ań s­ tw a zachodniej Europy, ze w zględu na udział w n iej Zw iązku R adziec­ kiego i k ra jó w dem ok racji ludow ej, zaczęły tra k to w a ć K om isję jak o o rganizację k o n k u ren c y jn ą. N ad zieje n a u trzym anie jed n o ści E uropy zm alały p raw ie do zera.

Rząd polski w y raził u bolew anie z pow odu elim inow ania o rg an ó w CN Z z pro gram u pom ocy a m ery k ań sk iej dla Europy. O św iadczył za­ razem , iż będzie sprzeciw iał się nadal próbom podziału Europy na dwa obozy. Polska była zain tereso w an a rozw ojem w sp ó łp ra c y gospo­ darczej ze w szystkim i państw am i n iezależnie od tego, czy znajd o w ały się one na zachód czy n a w schód od O d ry i Łaby9.

C J. B i e l a w s k i , C zynniki polityczne a działalność Europejskiej Komisji Gos­ podarczej ONZ, „Sprawy M iędzynarodowe" 1977, nr 7—8, s. 117.

7 Tamże, s. 117— 118.

s Zdawała sobie z tego spraw ę strona polska: „Dlatego na ostatnim W alnym Zgromadzeniu w ystąpiliśm y przeciwko pomijaniu Europejskiej Kotnisji Gospodar­ czej [...] Przeszłość EKG będzie zależała od rozwoju europejskiej sytuacji politycz­ nej" („Przegląd M iędzynarodowy" 1948, nr 2, s. 3, 4).

8 „Zbiór Dokumentów" 1948, nr 2, Przemówienie ministra spraw zagranicznych Polski Z. M odzelew skiego 17 IX 1947 r. na II sesji Z O ONZ.

Je d n ak ż e k ra je k a p ita listy c z n e nie zam ierzały w y k o n y w ać zadań w y n ik a ją c y c h ze sta tu tu EKG. W szczególności u c h y la ły się one od w spółp racy w z ak resie o dbudow y k ra jó w zniszczonych przez w o jn r\ P arado ksem historii (ale nie polityki) będzie coraz b a rd z iej akty w n a pom oc p a ń stw k a p ita listy c z n y c h w odbudow ie gospo darczej zach o d ­ nich N iem iec. Rząd polski p rzeciw staw iał się zdecydow anie tej zło­ w rogiej p o lity c e 10.

W tym sta n ie rzeczy K om isja zrezy g n o w ała chw ilow o z bardziej am bitnego p ro gram u i p o djęła się realizacji zadań bieżący ch d oty czą­ cych głów nie likw idacji „w ąskich g ard eł" w p rodukcji w ażn iejszy ch arty k u łó w , tak ich jak : w ęgiel, stal i en erg ia ele k try c z n a . W drugiej połow ie 1947 r. utw orzono K om itet Energii E lek try cznej, Komitc' M ieszkaniow y oraz K om itet M ateriało w o-P rzem y słow y. Rozbudow ano też w cześniej p o w stałe k o m ite ty 11. Jed n o cześn ie w ram ach S e k re ta ­ ria tu (w D ep artam en cie Badań Ekonom icznych) po d jęto pow ażne p race anality czn e nad gospo dark ą e u ro p e jsk ą , ogłaszając d w a przeg ląd y za 1947 i 1948 r.12 Była to w arto ścio w a analiza n iezm iernie skom p liko­ w an ej sy tu a c ji e u ro p e jsk ie j.

EKG nie pogodziła się jed n a k z tym stanem rzeczy. M imo po g łę­ b iający ch się różnic p o lity czn y ch p o d jęto ' próbę u rzeczy w istn ien ia koncepcji w sp ó łp ra c y o g ó ln o eu ro p ejsk iej. N ow y etap prac Kom isji zapoczątkow ała Ul sesja (26 IV— 7 V 1948 r.), na k tó rej p rzed staw io n o szerok i i k o n stru k ty w n y p ro g ram d o ty czący rozw oju gospodark i e u ro ­ p e jsk ie j. Ew olucja działalności kom isji e u ro p e jsk ie j b yła p o d y k to w a ­ na z jed n ej stro n y k o n tro fe n sy w ą przeciw ko planow i M arshalla, a z d ru g iej k o n sek w en cją now ej sy tu a c ji ekonom icznej w świecić-. W d ru g iej połow ie 1948 r. etap odbudow y w w iększości k rajó w e u ro ­ p e jsk ich dobieg ał końca, p ro d u k cja m iała te n d e n c ję w z ra sta ją c ą . P ro ­ ces ten zbiegał się jed n o cześnie z rozp o czy n ający m się kry zy sem w Stan ach Z jednoczonych. P ojaw iło się niebezpieczeństw o n a d p ro d u k ­ cji w ielu p o d staw o w y ch arty k u łó w . S y tu acja ta przenio sła zatem pu n kt ciężkości o brad z zag adnień p ro d u k c y jn y c h na zagadnienia w ym iany, w szczególności handlu W schód—Z ach ó d 13.

10 Zob. Przemówienia polskich mężów stanu oraz n oty rządu polskiego wobec kw estii niem ieckiej zamieszczone w: „Zbiór Dokumentów" 1948, nr 2, 9; 1949, nr 1

1 0, 1 2.

11 Raport EGK za okres od 15 V I do 31 XII 1947 r., [w.] Procès-verbaux olliciels du Conseil économique et social, dok. Z/603/ Add. I.

1г AAN, MPiH, sygn. 47, k. 86, Raport w sprawie Europejskiej Komisji Gos­ podarczej.

Biorąc pod uw agę po trzeb y sy tu acji d eleg acja radziecka w y stąp iła z inicjatyw ą:

1) utw o rzen ia w ram ach K om itetu Przem ysłow o-M ateriałow ego sp e ­ cjalnego p o d k o m itetu p rzeznaczonego do stu diów nad szczególnie w aż­ nym i dla g ospodarki e u ro p e jsk ie j gałęziam i produkcji;

2) utw o rzen ie K om itetu H andlu oraz K om itetu Rolnictwa.

Z w iązek R adziecki dom agał się podjęcia akcji zm ierzającej do roz­ szerzenia ob iektów han dlow ych W sch ó d—Zachód. T ej spraw ie m iała służyć działalność Komitetu. H andlow ego. K om itet R ozw oju H andlu i Ko­ mitet. Rolny utw orzono w październiku 1948 r.14

Przedstaw iciele pań stw zachodnich w ysuw ali zarzut- iż inicjaty w a rad ziecka ma c h a ra k te r prop ag an d ow y. Pod znakiem dy sk u sji politycz­ n y c h przeb iegała III sesja Kom isji. Dużą ak ty w n o ść p rze jaw ia ły d ele­ g acje ZSRR i k ra jó w dem okracji lu d o w ej15. W d y sk u sji nad rapo rtem o sy tuacji ekon om icznej Europy w 1947 r., przed staw iciel ZSRR zarzu­ cił, iż w sp raw ozd aniu nie w y k azano w p ły w u zmian u stro jo w y c h na w y ­ niki gospodarcze p ań stw Europy W schodniej. N a jo strz ejsze w tonie było przem ów ienie d eleg ata Polski. Stw ierdził on m. in. ,,O bserw ujem y z n ie­ pokojem w y tw a rz ają cy się system p re fe re n c ji gospod arczy ch dla p e w ­ nych k ra jó w e u ro p e jsk ic h z pom inięciem innych [••■] I w idzim y w tej akcji zalążek niezliczonych zam ieszań i k łopotów dla całej E u ro p y "18. Jed n y m z jask ra w y c h dow odów na to była odbud ow a dom inacji gospo­ darczej Niem iec. Polska, mimo że sprzeciw iała się tej tend encji, była jed n a k za rozw ojem stosunków h andlow ych z Niem cam i.

P rzed staw iciele polscy w EKG nie ograniczali się tylko do kryty ki planu M arshalla. Strona polska sta ra ła się ak tyw izow ać działalność ko m itetó w technicznych, ab y nie dopuścić do p rzeniesienia spraw , którym i o ne zajm ow ały się do o rg an izacji p a ry sk ie j. O d połow y 1948 r. p ań stw a zachodn io euro p ejsk ie, w szczególności W . Brytania, podejm o­ w ały liczne w ysiłki, zm ierzające do likw idacji kom itetów : stalow ego, en erg e ty c z n e g o i p rzem ysłow o-m ateriałow ego. Podaw ano najczęściej dwa argum enty:

1) w kom itetach technicznych k ra je Europy W schodniej nie biorą czynnego udziału,

2) ko m itety te spełniły już swe zadania i na obecnym e tap ie nie realizują now ych.

14 Rapport de la Commission économique pour l'Europe (9 V 1948— 21 V 1949), dok. E/ECE/104; „Przegląd M iędzynarodow y" 1948, nr 10, s. 23, 24.

15 Zob. spraw ozdanie J. Rudzińskiego z działalności EKG w: Procès-verbaux ... sixièm e session (2 II— U III 1948).

Pierw szy a rg u m en t byl częściow o uzasadniony, bow iem tylko p rze d ­ staw iciele Polski i C zechosłow acji brali udział w pracach w szystkich kom itetów . C zechosłow acy zajm ow ali szereg w ażnych stan o w isk w k o ­ m itetach tech niczny ch 17.

Polska inicjow ała i p o p ierała te k ieru n ki działalności EKG, k tó re prow adziły do o d b u dow y g o spodarczej Europy. W p rzek o n an iu stro n y polskiej odbudow a E uropy w y m ag ała ro zw o ju handlu m iędzyeuropej- skiego kosztem zm niejszenia im po rtu z U SA18.

EKG w m yśl kon cepcji p rz y ję ty c h na III sesji p rzystąp iła z dużą k o n se k w e n c ją do p ra c nad rozw ojem w sp ó łp ra c y in tra eu ro p e jsk iej W sie rp n iu 1948 r. o b rado w ał ko m itet do raźn y w sp ra w ie uprzem y sło ­ w ienia i handlu. D yskutow ano n ad następująqym i problem am i: 1) roz­ w ojem h and lu euro p ejsk ieg o , 2) w zrostem p rodukcji przem ysłow ej, 3) przyspieszeniem rozw oju k ra jó w e u ro p ejsk ich opóźnionych gospo­ darczo19.

N ajw ięcej m iejsca p ośw ięcon o problem om handlu. Poziom w ym iany tow arow ej W schód —Zachód o d b ieg ał d aleko od p rze d w o jen n eg o 20. Plo­ nem tej k o n feren cji był rap o rt w sp raw ie w ym iany to w aro w ej m iędzy W schodem i Zachodem . W rapo rcie zakładano, iż do 1952 r. w ym iana ta w inna w zrosnąć blisko p ięciok rotn ie w p o ró w n an iu z 1948 r. Pięcio­ k ro tn y w zrost o b ro tó w to w aro w y ch in tra eu ro p e jsk ich m iał u n iezależ­ nić Europę od im p o rtu am eryk ańskiego . Planow ano, iż Europa Z achod­ nia pow iększy im port żyw ności i surow ców z Europy W schodniej z 700 m in ? w 1947 r. do 3000 m in $ w 1952 r. R aport zalecał spłacenie im portu dostaw am i dóbr in w e sty c y jn y ch oraz pom oc tech n iczną w u ru ­ chom ieniu urządzeń. P roponow ano rów nież ustalen ie w aru n k ó w i w y ­ sokości k red y tó w dla E u rcp y W schodniej. A u torzy ra p o rtu dostrzegali pilną potrzebę podjęcia b adań w zak resie h an d lu zagranicznego, a zw ła­ szcza w y pracow an ia b ila te ra ln y c h i w ielo stro n n y ch form handlu z a g ra ­ nicznego21. Rozwój w ym iany to w aro w ej u w a ru n k o w a n y byl w zrostem

P ro d u k c ji p rzem ysłow ej i rolniczej. „Pow iększenie p o te n c ja łu g o sp o d ar­

czego E uropy W sch o d n iej — stw ierd za rap o rt kom isji — jest dla E uro­

17 Procès-verbaux sixièm e session, dok. E/ECE/Add. I.

18 AAN, C entralny Urząd Planow ania (dalej CUP), sygn. 1963 A, k. 2—19; MPiH, sygn. 47, k. 84—95.

10 AAN, MPiH, sygn. 47, k. 74—81, Rapport de la Commission..., op. cit. 2'J W 1947 r. eksport 7 krajów Europy W schodniej do Europy Zachodniej osiąg­ ną! zeledwie 1/3 stanu przedwojennego, a z ZSRR jedynie 17%. N atom iast import Europy W schodniej z Europy Zachodniej wyniósł 41% poziomu przedwojennego, a ZSRR 45% („Życie G ospodarcze" 1948, nr 15, s. 740).

py Z achodniej jed y n ą n ad zieją na un iezależnienie siej od nad zw yczaj­ nej pom ocy Stanów Z jed n oczo n ych "22.

Tezy zaw arte w raporcie m iaiy szansę realizacji tylko w przyp adk u pop raw y sy tu acji m iędzynarodow ej. O d lipca do w rześnia 1948 r. m ia­ ła m iejsce k ró tk o o k reso w a zm iana stan o w iska USA w obec k rajó w E uro­ py W schodniej. S tany Zjednoczone udzieliły sw ego poparcia koncepcji w zm ożenia o b ro 'ô w h andlow ych m iędzy E u rcp ą W schodnią a Z achod­ nią. In ten sy fik acja h and lu W schód-Zachód m iała zm niejszyć o 1/3 de­ ficyt d o laro w y Europy Zachodniej. Państw a zach od nio europ ejsk ie ko­ rzy stające z plan u M arshalla, zgodnie z now ym kursem , m iały o b o w ią ­ zek zakupu tow arów w Europie, nato m iast w USA tylko w tedy, gdy nie było ich w Europie. Zm iana ta znalazła odbicie w bieżącej w ym ia­ n ie handlow ej. W ciągu lipca 1948 r. dotychczasow a lista to w aró w za­ kazanych została nieco zredukow ana. O ceniono w ów czas, iż n aw et przy nieznacznym zm niejszeniu napięcia m iędzynarodow ego, rozpocznie się n ow y o k res w m iędzynarodow ych stosun k ach ekon om icznych 23.

N iebaw em S tany Zjednoczone pow róciły do stareg o k u rsu w poli­ tyce zagranicznej. W lutym 1949 r. na I posiedzeniu K om itetu Rozw oju H an dlu EKG k ra je dem okracji ludow ej p rzy p u ściły a ta k na a m e ry k a ń ­ ską po lity kę dyskry m inacji. P rzedstaw iciel C zechosłow acji w niósł pro ­ je k t rezolucji, w k tó re j dom agano się, aby K om itet badał zagadnienia zw iązane z p o lity k ą d y sk ry m in ac y jn ą. R ezolucja czechosłow acka zo sta­ ła jed n ak odrzucona.

S ek retarz W yk onaw czy EKG, G unnar M yrdal, stał na stanow isku rozw oju handlu zagranicznego na zasadach ko m ercy jn y ch . D ążył on do utrzy m an ia jedności gospodarczej E uropy24. S e k re ta ria t Kom isji z d a ­ w ał sobie spraw ę z konsekw en cji, jak ie m iała dla Europy po lityk a in­ gerencji i re stry k c ji w h and lu m iędzy n aro do w ym 25.

N ie bacząc na p o lity k ę a m ery k ań sk ą K om itet Rozw oju H andlu p rzy­ gotow ał w szybkim tem pie podstaw ow e dokum enty w zak resie in te n sy ­ fikacji handlu eu ro p ejsk ieg o . O pracow ano m. in. program prac d o ty ­ czący ułatw ień fu nkcjonow ania bieżących o b ro 'ô w m iędzyeuropejskich. W y stą p iły tru dn ości w zw iązku z u staleniem m ożliw ości ekspo rto w

o-22 Raport EKG w sprawie w ym iany tow arowej pom iędzy W schodem i Zacho­ dem, „Zycie Gospodarcze" 1948, nr 18, s. 739, 740.

21 AAN, MPiH, sygn. 3004, Sytuacja na terenie m iędzynarodow ych organizacji gospodarczych, 4 XI 1948 г., nlb.

„Życie Gospodarcze" 1949, nr 13— 14, s. 580—583.

15 S ekretariat EKG oceniał sytuację następująco: „[...] jeśli spory polityczne nie zostaną zastąpione bardziej zdecydowanymi posunięciami zm ierzającymi w kie­ runku w spóipracy, konsekw encje ekonomiczne przybiorą niewątpliwie formę dal­ szego podziału Europy" (Economic Survey oi Europe in 1948, s. 164).

-im portow ych poszczególnych państw . Prace S e k reta ria tu K om isji w y ­ przedzały przygotowalnia zain tereso w an y ch rządów . Z dużym napięciem oczekiw ano zwłaszcza na m ateriały ze Zw iązku R adzieckiego26. Kom i­ te t R ozw oju H andlu w dalszych sw ych p rac a c h proponow ał p rzygo to­ w anie um ów w ielostronnych. P ropozycje te inie zostały zrealizow ane, poniew aż K om itet w w y n ik u p o g orszen ia się sy tu acji m iędzynarodow ej, nie w znaw iał sw ej działalności aż do 1954 r.27

N a sp ecjalną uw agę z a słu g u je sto su n ek Polski w obec handlu W schód-Zachód. M imo zm iany sy tu a c ji m ięd zyn arodow ej założenia p o l­ skiej polity k i han dlo w ej nie u leg ły zm ianie. Z achow ując p rio ry te t h a n ­ dlu ze Zw iązkiem Radzieckim i k rajam i dem okracji ludow ej zakładano nadal rozw ój w ym iany to w aro w ej m iędzy Europą W sch od nią a Z a­ chodnią. Strona polska w idziała potrzeb ę zaw ieran ia dodatko w ych po­ rozum ień m u ltila te raln y c h ob o k u k ład ó w b ilateraln y ch , um ożliw iających p ełn iejsze w y k o rz y sta n ie ty ch m ożliw ości obrotu, k tó re w um ow ach dw u stro n n y ch nie m ogły być w y k o rzy stan e z pow odu ,,nie dopasow a­ nia się " p artn eró w . W ażn ą ro lę m ogły rów nież spełnić porozum ienia d ługoterm inow e zaw ierane m iędzy grupą p a ń stw w schodnich i zachod­ nich. Dzięki nim m ożna było zabezpieczyć stałe rynki zb y tu o raz stab il­ ność cen. W zw iązku z tym należało, zdaniem stro n y polskiej, zw ięk­ szyć p ro d u k cję dóbr in w e sty c y jn y ch na Zachodzie, u ru ch am iając jed n o ­ cześnie no w ą p rod u k cję ek sp o rto w ą w E uropie W schodniej. R ysow ała się także konieczność u tw o rzenia funduszu kred y to w eg o na zakup dóbr in w e sty c y jn y ch 28.

Ponadto p rzed staw iciele polscy w y stąp ili z in icjaty w ą utw orzenia funduszu m ięd zy naro d ow ego w celu o dm rożenia n ad w yżek c learin g o ­ w ych, podjęcia w sp ó łp racy zm ierzającej do u łatw ien ia tra n sa k cji tró j­ k ątn y ch , ud o skon alen ia sy stem u finansow ania w o b ro tach b ilateraln y ch oraz sk o o rd y n ow ania zam ów ień in w esty cy jn y ch .

Polscy dyplom aci w nosili k o n stru k ty w n y w k ład w działalność Kom i­ te tu Rozw oju H andlu, T adeusz Łychow ski b ył przew odniczącym jed n ej z g ru p roboczych29.

N ajbard ziej jed n a k głos Polski liczył się w K om itecie W ęglow ym , k tó ry b y ł k on ty n u ato rem E u ro p ejsk iej O rg anizacji W ęglow ej. Dzięki k o n sek w en tn ej postaw ie stro n y polskiej u d ało się zapew nić autonom ię

2C AAN, MPiH, sygn. 3752, k. 1— 12. 27 Tamże, sygn. 280, k. 316.

23 Tamże, sygn. 47, Raport w sprawie Europejskiej Komisji Gospodarczej, k. 84—93.

dla tego k om itetu w ram ach EKG30. D yrektorem kom itetu został przed ­ staw iciel USA, Jeffers, a pierw szym w iced y rek to rem p rzedstaw iciel Pol­ ski, W . C iszew ski. S tan y Z jednoczone i Polska, jak o głów ni d o staw cy węgla dla Europy, w y w ierali d e c y d u ją c y w pływ na tok p rac K o m itetu31. W m aju 1948 r. p rzed staw iciele Polski w yszli z in icjatyw ą, m ającą na celu zabezpieczenie p rio ry te tu dla w ęgla eu ro p e jsk ie g o , z ak ład ającą stopniow ą likw idację im portu am ery k ań sk ieg o . K om itet w y raził opinię, że Europa pow inna pon o w nie stać się sam o w y starczaln a w zak resie w ęgla. Jed n ak że rezolu cja polska o p rio ry te c ie w ęgla eu ro p ejskieg o spotkała się z silną o p o zycją ze stro n y W łoch, H olandii, Szw ajcarii o raz A ustrii. Podnoszono n ajczęściej zarzut, iż Polska chce n arzucić w łasne, k o rzy stn e dla siebie w aru n ki (ceny, gatunki) państw om im porterskim . Dzięki p o p arciu USA, p ań stw skan d y n aw sk ich i F rancji, ko n cep cję pol­ ską u dało się przeforsow ać. S tan y Z jednoczone tra k to w a ły e k sp o rt w ę ­ gla jak o jed n ą z form pom ocy E uropie i nie b y ły z a in tere so w a n e jego rozw ojem . R ezolucja zapew n iająca p rio ry te t w ęgla eu ro p e jsk ie g o p o s­ tan aw iała, iż w ęgiel a m ery k ań sk i może trafić n a ry n e k e u ro p e jsk i tylko w p rzy p ad k u b rak u w ęgla eu ro p ejsk ieg o . P onadto p rzew idyw ała w zm o­ żoną pom oc dla pro d u cen tó w w ęg la eu ro p e jsk ie g o w postaci k re d y ­ tów o raz dostaw u rząd zeń i sp rzętu górn iczego32. R ealizacja tego p o s­ tulatu, z w ielu pow odów , ok azała się zadaniem m ało realnym .

Nie była to o sta tn ia in icjaty w a p o lsk a na forum K om itetu W ęg lo ­ w ego. W 1948 r. Polska przedłożyła rezo lu cję d o tyczącą m ięd zy n aro d o ­ w ego planow ania w ydo bycia w ęgla i jeg o im portu, o raz drugą, w k tó ­ rej sform ułow ano g e n e ra ln e cele p ra c y ko m itetu. E ksperci po lscy b’rali rów nież udział w p racach w zak resie p rzy g o to w an ia o p ty m aln y ch m e­ tod uty lizacji w ęgla. W zw iązku z ty m zorganizow ano w latach 1948— 1949 w izyty sp ecjalistó w w Polsce, C zechosłow acji, Francji, Belgii, W . B rytanii, W łoszech, A ustrii i H o lan d ii33. W 1949 r. stro n a polska za­ biegała o zorganizow anie m u ltila te raln y c h rozliczeń w sprzedaży n a d ­

30 Na zebraniu organizacyjnym , prof. G. M yrdal zaproponował utw orzenie tylko sekcji węglowej, co wykluczało podejmowanie decyzji w spraw ach polityki węglowej przez ten organ. W tej sytuacji węgiel byłby instrum entem polityki innych kom ite­ tów. Taki stan rzeczy nie odpowiadał delegacji polskiej. W ysiłki polskie, dzięki poparciu delegacji am erykańskiej, uwieńczone zostały sukcesem. Utworzono auto­ nomiczny Komitet W ęglow y w ram ach EKG (tamże, sygn. 71, k. 33, 34).

S1 Tamże, sygn. 56, k. 35—41.

31 Tamże, sygn. 71, k. 42— 56f „Przegląd G órn iczy" 1948, nr 12, s. 1450. :з R a p p o r t d e la C om miss io n .. ., op. cit. Zob. też „The E conom ist" 18 IX 1948 za „Przeglądem Górniczym" 1948, nr 12, s. 1450.

w y żek w ęglow ych. C enione b y ły polskie o praco w an ia z dziedziny gó r­ nictw a w ęglow ego 34.

Polski handel zagran iczny w y k o rzy stał o siągnięcia dyplom atyczne. W lata ch 1946— 1948 e k s p o rt w ęgla przy n ió sł znaczne dochody dew i­ zowe (pow yżej 100 m in $ ). W ok resie 1948— 1949 Polska ob ro n iła sw ą po zycję w ęglow ą. W 1949 r. sprzedan o 30 min ton w ęgla, w tym ZSRR i krajom d em okracji ludow ej 14 m in ton, pozostałą część państw om k a­ p italisty czn y m 35.

N a tere n ie innych kom itetó w EKG p rzed staw iciele Polski nie p ro w a ­ dzili tak a k ty w n e j działalności. W y n ik ało to z tak ty k i sto so w an ej przez stro n ę polską. A ktyw ność w p racach Kom isji d y k tow ały głów nie bez­ p o średnie in teresy, k tó ry c h delegaci polscy bronili w poszczególnych k o m itetach technicznych.

N eg ocjacje prow adzone w K om itecie D rzew nym doprow adziły do przyznania Polsce z Banku O dbudow y k re d y tu w w ysokości 3200 tys. $ przeznaczonego n a zakup sp rzętu dla przem ysłu drzew nego. K redyt miał być spłacony dostaw am i tarc ic y do Europy Zachodniej- Z ap o trze­ bow anie p ań stw zach o d n io eu ro p ejsk ich na drew no było duże. W 1948 r. EKG pow ołała w tej spraw ie kom itet do badań m ateriałó w leśnych. O bradom II sesji kom itetu przew odniczył p rzed staw iciel Polski Ropiele- w ski36.

W K om itecie T ra n sp o rtu W ęw n ętrzn eg o delegaci polscy w y stę p o ­ w ali w spraw ie w ym iany w agonów o raz dokonania zmian w m iędzyna­ rodow ych kon w encjach drogow ych. W K om itecie Stalow ym p rzed sta­ w iciele polscy zabiegali o u do stęp n ien ie złomu z Bizonii. W Kom itecie E nergetycznym w ysiłki polskie k o n c e n tro w a ły się w okół problem u roz­ b udow y sieci w ysokiego n ap ięcia i budow y e le k tro w n i ek sp ortow ych . Z agadnienia zw iązane z inw estycjam i o c h a ra k te rz e m iędzynarodow ym nie m ogły być p o tra k to w a n e w szerszym w ym iarze ze w zględu na b rak k red y tó w in w esty cy jn y ch . D otychczasow a p ra k ty k a Banku M iędzy na­ rodow ego nie stw arzała nadziei na sfinansow anie tego ro d zaju p ro je k ­ tów. EKG sta ra ła się zain tereso w ać tym i propozycjam i g rupę banków e u ro p e jsk ic h 37.

34 Referat B. Krupińskiego, naczelnego dyrektora CZPW, pt.: „Górnictwo pod­ ziemne i problem ochrony zasobów w ęgla" oraz T. Laskowskiego, naczelnego dy­ rektora Instytutu Paliw N aturalnych, pt.: „M echaniczna przeróbka w ęgla a jego w ykorzystanie" zostały w ystane w czerwcu 1949 r. na kongres naukow y zorganizo­ w any przez Sekretariat ONZ, pośw ięcony w ykorzystaniu naturalnych źródeł energii

(AAN, MPiH, sygn. 72, nlb .). 36 Tamże, sygn. 71, k. 73—75.

26 AAN, CUP, sygn. 4107, Komitet D rzewny EKG, 28 IX 1948 r . , nlb.

W o k resie 1947— 1949 Polska o d e g ra ła pow ażną rolę w EKG. Spoś­ ród p e łn o p raw n y ch członków Europy W sch o dn iej Polska w y k azała się najw ięk szą a k ty w n o ścią 38. Zw iązek R adziecki dopiero na III sesji w y ­ szedł z szerszą in icjaty w ą. W polskim sp raw o zd an iu z 1949 r. czyta­ my: „Zw iązek R adziecki nie m a jed n akże bezpośred nich in teresó w gos­ podarczych i w sk u tek tego nie bierze udziału w p racach kom itetów technicznych i innych o rg an ó w pom ocniczych z w yjątk iem K om itetu H andlu (początkow o b rał udział w K om itecie T ra n sp o rto w y m )"39. Sto­ su n e k pozo stały ch k rajó w Europy W sch od n iej był po zy ty w n y w obec EKG, ale poza C zechosłow acją nie p rze jaw ia ły one w ięk szej a k ty w n o ś­ ci. Z ain tereso w anie Jugosław ii pracam i K om isji w zrosło dopiero w p o ­ łow ie 1948 r. W szystk ie k ra je dem okracji lud ow ej rep rezen to w an e b y ­ ły po raz pierw szy n a III sesji. Z aproszono wrów czas w ch arakterze k o n su ltan tó w Rum unię, W ęgry, Bułgarię i A lbanię40.

EKG stan o w iła forum , gdzie p o d jęto w alk ę o p rzy sz ły k sz ta łt e k o n o ­ m iki e u ro p e jsk ie j. W ażne znaczenie m iały zw łaszcza tak ie zagadnienia jak: inten sy fik acja h and lu W schód-Z achód, konieczność p rzebu do w y s tru k tu ry gospo darczej Europy oraz w yznaczenie no w ej roli dla gos­ podarki niem ieckiej. Zim na w ojna u d arem n iła je d n a k w y k o rzy stan ie Komisji jak o in stru m en tu w sp ó łp racy o gó ln o eu ro p ejsk iej.

Pom yślnie u k ład a ła się W'spółpraca deleg acji p olsk iej z d e le g a c ja ­ mi k rajó w w schodniej Europy. W k w estiach zasadniczych re p re z en to ­ w ały o n e w spólne stanow isko. K om isja była m iejscem „skuteczn ej i po­ w ażnej" pro p ag an d y do ro b ku k ra jó w Europy W schodniej. Ponadto d o b­ rze uk ład ała się w sp ó łp raca p rzedstaw icieli Polski z p rzed staw iciela­ mi pań stw sk an dyn aw sk ich i Francji. W czerw cu 1948 r. F ran cja w y s ­ tąpiła z p ro p o zy c ją k o o rd y n acji polityki polskiej i fran cu sk iej w zak­ resie e u ro p e jsk ic h sp raw gospo d arczy ch 41. R ów nież i tem u zam ierze­ niu stan ęła na przeszkodzie zimna w ojna.

Polska, ze w zględu na sw ój w kład, w y w ierała pow ażny w pływ na dalszą e g z y ste n cję EKG. W iele zależało od p o staw y stro n y polskiej. ,,0 ile bow iem w spó łpraca sta ła b y się m niej ak ty w n a [w spółpraca Pol­ ski — J. S.] w przyszłości K om isja tra c i w zasadzie podstaw y, na k tó ­ ry c h się o p iera tj. czynnej w sp ó łp racy w szystkich k rajó w e u ro p e jsk ic h [...] K raje zach o d nio eu rop ejsk ie nie będą w idziały żadnego in te resu

B „Stanowisko Polski w Komisji jest stosunkowo b. silne, niewątpliwie naj­ silniejsze ze w szystkich mniejszych krajów Europy w schodniej" (tamże, k. 67).

39 Tamże, k. 92.

40 Tamże, k. 66—69. ^

41 F rancja była zainteresow ana przede wszystkim rozwojem handlu W schód— Zachód. Propozycja ta była zaakceptow ana przez francuskiego ministra spraw zagranicznych G eorgesa Bidault'a (tamże, k. 70—78).

w p o d trzy m y w an iu o rganizacji, k tó ra nie stan ow iłaby w łaściw ego m iej­ sca dla w spólnych n a ra d wiszystkich k rajó w Europy w zak resie spraw g o sp o d arczy ch w y k ra c za jąc y c h poza b ila te ra ln e um ow y handlow e. Po­ w yższych kon sek w encji obaw iać się należy p rzy a lte rn a ty w ie tra k to ­ w ania Kom isji w yłącznie jako forum po lity czn ego" — głosił polski ra ­ p o rt z 17 IX 1949 r.42 Zgodnie z tym i założeniam i w iceprzew odniczącym na I V sesji EKG (9—21 V 1949 r.) został w y b ra n y deleg at Polski Ja ce k Rudziński. Fakt ten o k reśla ł pozycję Polski w EKG.

S tro na polska zdaw ała sobie spraw ę, żx? zachodzi konieczność zm ia­ ny tak ty k i w pracach Kom isji. D otychczas p rzed staw iciele Polski, kie­ ru jąc się interesem w łasnego kraju , w idzieli m ożliw ość w sp ó łp racy o g ó ln o eu ro p ejsk iej poprzez pry zm at w łasn y ch korzyści, często ko niun­ k tu ra ln y ch . O kazało się, iż ta k ty k a realizacji doraźn ych korzyści nie b yła m ożliw a do u trzym an ia n a dłuższą m etę. Państw a, k tó re p ro w a­ dziły w y łącznie taką po lity k ę nip. Ju g o sław ia nie o d g ry w ały w iększej roli w EKG. D rugą p iln ą kw estią było uzgodnienie po stęp o w an ia pol- sk o -ra d z ie d d e g o „[...] na m ożliw ie w ysokim szczeblu" w zakresie w iel­ k iej polityki. Z akładano jednocześnie znaczną sw obodę ta k ty c zn ą w dzia­ łalności obu d elegacji43.

Instytut Ekonomii Politycznej Zakład H istorii Myśli Ekonomicznej i H istorii Gospodarczej Я нуш Скодлярски ПОЛЬША В ЕВРОПЕЙСКОЙ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ КОМИССИИ ООН (в 1947— 1949 гг.) Европейская Экономическая Комиссия ООН представляла собой форум, где на­ чали борьбу за будущую форму европейской экономики. Особенно важное значение имели такие проблемы как: восстановление европейской экономики, интенсификация торговли Восток-Запад, необходимость перестройки хозяйственной структуры Европы, а также назначение новой цели для немецкой экономики. 42 Tamże, k. 92. 43 Tamże.

В период 1947— 1949 гг. Польша сыграла важную роль в ЕЭК. Среди государств Восточной Европы Польша проявила самую большую активность в работах Комиссии. Польские представители внесли конструктивнный вклад в деятельность технических коммитетов, а особенно Угольного Коммитета и Коммитета по развитию торговли. Польша проявляла инициативу и поддерживала те направления деятельности ЕЭК, которые вели к осуществлению концепции сотрудничества общеевропейского независимо от политических и идеологических расхождений. Холодная война не позволила, однако, использовать Комиссию как инструмент сотрудничества Восточной Европы с Западной Европой.