A n d r z e j M a t c z o k , M a r i n Baczwarow
ORGANIZACJA PRZESTRZEN NA UZDROW ISKA BANK JA*
L’ORGANISATION SPA TIALE DE LA STATION CLIMATIQUE DE BA NKJA
SPA TIA L ORGANIZATION OF TIIE SPA OF BANK Y A
Szczególne znaczenie leczniczo-w ypoczynkow e m ają uzdrow iska pod m iejskie. Takim uzdrow iskiem jest B ankja położona 17 km na północny zachód od Sofii (rys. 1). Leczeniu i wypoczynkow i sp rz y ja ją tu ta j w alo ry klim atyczne i estetyczne k rajo b razu oraz źródła zm ineralizow anych (0,28 g/l) ciepłych wód (34,5°C— 38°C) w ęglanow o-siarczano-sodow ych o odczynie alkalicznym z dom ieszką żelaza, m iedzi i jodu, o w ydajności 26 1/sek. Uzdrowisko położone jest n a wysokości 630— 750 m n.p.m . na zboczach góry L ulin. Posiada swoisty, bardzo łagodny k lim at (Geogra-
fsk i ręcznik... 1980). Ś rednia tem p e ra tu ra roku w ynosi 9,4°C (średnia
stycznia — 2°C, a lipca 19,6°C). Przez 114 dni w roku średnia tem p e ra tu ra dobowa nie spada poniżej 15°C. O pady są um iarkow ane, rocznie w granicach 670 mm. Pow ietrze nie zaw iera zanieczyszczeń.
O w ystępow aniu źródeł wód m in eraln ych wiedziano już w czasach
rzym skich. Sam a B ankja pow stała jednak dopiero w pierw szej połowie X IX w. jako osada przy tureckim folw arku. W dialekcie zachodniobuł- garskim B ankja oznacza „m ałą łaźnię”. R ozbudow a B an kji jako u zd ro w iska zaczyna się na początku XX w. W roku 1907 rozpoczęto budow ę dużego i nowoczesnego jak n a owe czasy zakładu kąpielowego projektu m onachijskiego profesora H ohedera, realizow anego przez arch itek ta Ne- szewa. W n astęp n ych latach połączono B ankję stałą linią kolejow ą i a u to busow ą z Sofią. W 1910 r. z leczenia i w ypoczynku w B ankji skorzystało 25 tys. osób. Pod koniec II w ojny św iatow ej uzdrow isko dysponowało 650 łóżkam i. D ynam iczny rozw ój B ankji rozpoczyna się z końcem lat czterdziestych. Duże inw estycje państw ow e skierow ane zostały na
wę bazy leczniczo-uzdrow iskow ej i w ypoczynkow ej. W 1947 r. u zd ro w isko dysponow ało 2000 łóżek i przyjm ow ało kilkanaście (w 1957 r. 73 tys. osób) tysięcy osób rocznie. Ponow ne przyspieszenie rozw oju bazy san a
to ry jn e j m iało m iejsce w latach siedem dziesiątych, kiedy to nastąp ił
pra-BANKJ,
Rys. 1. P o ło ż e n ie u z d r o w isk a Bamkja w obrąbie a g lo m er a cji Sofii
1 — g r a n i c a a g l o m e r a c j i
D e ss in 1. La situ a tio n d e la sta tio n b a ln éa ire d e B ank ja à l'in térieu r d e l'a g g lo m é ration d e S ofia
1 — l i m i t e d e l ' a g g l o m é r n t i o h
w ie d w u k ro tn y w zrost liczby łóżek — do 4000, a liczba k u racju szy się gnęła 160 tys. osób rocznie. W ten sposób B ankja stała się dużym w sk a li k ra ju cen tru m leczenia schorzeń sercow ych, w ieńcow o-naczyniow ych i naczyniow o-m ózgow ych. A k tu aln ie fu n k cjo nuje tu 40 obiektów san ato ry jn y c h . Obok nich zlokalizowano w B ankji 22 dom y wypoczynkowe związków zaw odow ych oraz podm iejską siedzibę byłego I sek retarza BPK T. Ziwkowa, k tó rą dziś przekazano przedsiębiorstw u „In te rh o te l”. W la tach osiem dziesiątych znane trudności gospodarcze zaham ow ały rozwój u zd row iska i spow odow ały sp ad ek liczby kuracjuszy, w ro k u 1988 do 128,6 tys. osób, przy czym 60% k u racju szy przybyw ało tu w celach le czenia u kładu krążenia, 30% leczyło układ nerw ow y, a 10% p rzy b y w a ło n a w ypoczynek i leczenie ogólne. Stosunkow o m ało przyjeżdża cu dzoziemców, w 1988 r. zaledw ie 1417 osób.
T a b e l a I
W zrost lic z b y lu d n o śc i sta łej w Bankji w latach 1887— 1985
L 'accroissem en t du n o m b io de la p o p u la tio n in s ta llé e a d em eu re a Bankja dan s le s a n n ée s 1887-—1985
Lata 1887 1905 1910 1934 1941 1965 1975 1985
Liczba
m ieszk a ń c ó w 147 280 324 1 012 3 002 4 735 8 285 8 299
Ź r ó d ł o : L. S. A s e n o w a 1989.
Uzdrowisko w większości o bsługują stali m ieszkańcy B ankji (tab. I). W większości są oni zatru d n ien i w sanatoriach, dom ach wczasowych i w pozostałych usługach. Je d n ak znaczna ich liczba w yjeżdża codziennie do pracy w Sofii, n ato m iast stosunkow o nieduża liczba personelu m ed y cznego przy jeżd ża z Sofii do pracy w san ato riach Bankjii. S pecjalistyczne w ykształcenie m edyczne posiada blisko 30% zawodowo czynnych m iesz kańców Bankji.
Położenie B ankji w bezpośrednim sądziedztw ie stolicy pow oduje n a silenie ru ch u weekendowego. Dla tego ru c h u przygotow ano bazę nocle gową i żyw ieniow ą na około 3000 m iejsc. O tw a rte pow ierzchnie przy go tow ane do w ypoczynku weekendow ego w ynoszą blisko 33 tys. m 2. Są w tym baseny kąpielow e (1250 m 2), k o rty tenisow e (3000 m 2), boiska (23 670 m 2) i inne tere n y sportow e (5000 m 2). Zabudow ane tere n y sp o r towe m ają niew ielkie rozm iary, rzęd u 1120 m 2 (w tym baseny 180 m 2 i salony 940 m 2). Szacuje się, że z w ypoczynku weekendow ego rocznie korzysta około 40 tys. osób (w tym latem 13 tys., a zimą 7 tys. osób, po zostali wiosną i jesienią). W prow adzenie do uzdrow iska ru ch u w eekendo wego w yw ołuje szereg k onfliktów p rzestrzennych, przejaw iających się zwłaszcza w b rak u odpow iednich terenów i urządzeń dla tej form y w y poczynku i parkow ania sam ochodów osobowych.
W 1978 r. B an kja została w łączona do regionu stołecznego Sofii. A k tu alnie jest jedną z 24 gm in m etro po litaln ych obejm ującą uzdrow isko i okoliczne osiedla. Spowodowało to w y raźny w zrost zainteresow ania m ieszkańców Sofii możliwością nabyw ania ziemi w B ankji na cele le t niskow e i m ieszkaniowe. W ro ku 1985 notow ano już w tej gm inie 2852 drugie dom y (Z yliszten fond... 1989). Połow a z nich m a pow ierzchnię użytkow ą do 60 m 2, ale pozostałe są znacznie w iększych rozm iarów . W ie lu właścicieli (zwłaszcza em erytów ) drugich domów zam ieszkuje je na stałe, dojeżdżając okresowo bądź codziennie do Sofii. Zjaw isko to rozw i ja się nadal.
D otychczasowy rozw ój uzdrow iska oraz pojaw ienie się w jego o b rę bie ru ch u weekendowego i letniskow ego w drugich dom ach w znacznym stopniu zdeterm inow ały jego organizację p rzestrzenno-funkcjonalną. T e re n y zagospodarow ane uzdrow iska położone na zboczu góry L ulin o ta czają w sposób zw arty tere n y rolne i leśne, k tó re nie zapew niają je dnak w ystarczającej izolacji od negaty w n ych w pływ ów pobliskiej sto li cy. P rzestrzeń samego uzdrow iska jest gęsto zabudow ana. Na 1 k m 2 o b sz aru m iasta p rzy p ad a 181 łóżek. Baza noclegow a jest w yraźnie w yspe cjalizow ana. Blisko połow a łóżek (49%) zn ajduje się w sanatoriach. Są one intensyw nie w y k orzystyw ane (w 70%). N atom iast p ry w atn a baza noclegowa w uzdrow isku w ykorzystyw ana jest tylko w 40%. J e st też o n a o dużo niższym standardzie.
Spośród w yróżnionych w uzdrow isku i w najbliższej jego okolicy ośm iu podstaw ow ych form użytkow ania ziemi, najw iększą pow ierzchnię zajm u ją tere n y użytkow ane rolniczo (tab. II), k tó re otaczają B ankję (rys. 2). W łaściw ie od stro n y Sofii b rak jest w ysokiej zieleni
izolacyj-T a b e l a II
Struktura u ż y tk o w a n ia ziem i w p o d m iejsk im u z d ro w isk u
Bankja (stan z 1990 r.)
La stru clure de l'e x p lo ita tio n d e la terre dans la s ta tio n balnjóaire de B ank ja (en 1990)
F orm y u ż y tk o w a n ia ziem i U d zia ł w p o w ierzch n i (%) T e re n y u z d r o w isk o w e o g ó łem 3,1 a k tu a ln ie is tn ie ją c e te re n y sa n a to r y jn e i w y p o c z y n k o w e 1,8 p la n o w a n e p o w ię k s z e n ie te r e n ó w sa n a to r y jn o -lo c z n icz y ch 0,6 p la n o w a n e p o w ię k s z e n ie te re n ó w w y p o c z y n k o w y c h 0,7 T e re n y z ie le n i u z d r o w isk o w e j 3,9 T eren y u s łu g o w e 0,6 T e re n y k o m u n ik a c y jn e 7,1 T eren y o sie d le ń c z e 6,7
U żytk i roln e (gru n ty orne i łąki) 53,9
L asy 22,8 W ody 1,9 O g ó łem 100,0 Ź r ó d ł o : O b l i c z e n i a a u t o r ó w w y k o n a n e n a p o d s t a w i e m a p k i 2 p o k a z u j ą c e j s t r u k t u r ę p r z e s t r z e n n o - f u n k c j o n a l n ą B a n k j i i o b s z a r ó w o t a c z a j ą c y c h .
nej, co niekorzystnie w pływ a na w aru n k i środow iskow e uzdrow iska. S y tu ację dodatkow o pogorszyło ujęcie m ałej rzeczki B ankinska w pod ziem ny kolektor, co pozbawiło jej dolinę zarośli i możliwości w yk orzy stania przez k u rac ju szy jako tere n u spacerowego. P ojaw iły się objaw y stepow ienia tego obszaru. W arunki ekologiczne B ankji, choć jeszcze do bre, to jednak zostały już w yraźnie naruszone. Z w arty m pierścieniem otaczające uzdrow isko teren y użytkow ane rolniczo zajm u ją 53,9% całej pow ierzchni przedstaw ionej na rys. 2.
1 _ t e r e n y l e c z n i c z o - s a n a t o r y j n e ; 2 — t e r e n y w c z a s o w o - w y p o c z y n k o w e ? 3 — p l a n o w a n e p o w i ę k s z e n i e t e r e n ó w l e c z n i c z o - s a n a t o r y j n y c h i w c z a s o w o - w y p o c z y n k o w y c h ; 4 — t e r e n y z i e l e n i u z d r o w i s k o w e j ;
5 — t e r e n y m i e s z k a n i o w e ? 6 — t e r e n y c e n t r u m u s ł u g o w e g o j 7 — t e r e n y k o m u n i k a c y j n e ( d r o g i , u l i c e , k o l e j e ) » 8 — u ż y t k i r o l n e j 9 — l a s y l i ś c i a s t e ; 10 — w o d y p o w i e r z c h n i o w e
D e ssin 2. La stru ctu re s p a tia le et fo n c tio n n e lle de la sta tio n b a ln éa ire de Bankja 1 — t e - r r a i n s d e t h é r a p e u t i q u e e t d e s a n a t o r i u m s ; 2 — t e r r a i n s d e l o i s i r s e t d e r é c r é a t i o n ; 3 — a u g m e n t a t i o n p l a n i f i é e d e s t e r r a i n s d e t h é r a p e u t i q u e e t d e s a n a t o r i u m s , d e l o i s i r s e t d e r é c r é a t i o n ; 4 — t e r r a i n s d e v e r d u r e d a n s l a s t a t i o n b a i n é a i r e ; 5 — t e r r a i n s d ' h a b i t a t i o n ; 6 — t e r r a i n s d u c e n t r e d e s s e r v i c e s » 7 — t e r r a i n s d e c o m m u n i c a t i o n ( r o u t e s , r u e s , c h e m i n s d e f e r ) j
W yższe p a rtie góry L ulin zajm ują lasy liściaste. Ich udział w po w ierzchni uzdrow iska i okolic dochodzi do 22,8%. J e st to druga co do wielkości grup a terenów otaczających od zachodu i południa uzdrowisko. Lasy te służą celom spacerow ym . Są one też w yraźnym czynnikiem kli- m a to twórczym .
W obrębie samego uzdrow iska m ożna w yróżnić pięć iorm użytkow a nia ziemi. F unkcjonalnie pierw szoplanow ą rolę pełnią teren y leczniczo- -san ato ry jn e i wypoczynkow e. Tw orzą one zw artą dzielnicę sąsiadującą od północy z cen tru m usługow ym B ankji. Dzielnica leczniczo-sanatoryj- na składa się głów nie z sanatoriów , zakładów kąpielow ych i p ija ln i wód m in eraln y ch oraz domów w ypoczynkow ych, ulokow anych w obrębie p a rk u zdrojowego. Dzielnica ta nie m a w iększych p erspek tyw rozw oju przestrzennego, bowiem od zachodu sąsiaduje bezpośrednio z terenam i m ieszkaniow ym i, a od północy i wschodu ze zw artym obszarem dobrze zagospodarow anych terenów w ypoczynkow ych. Zlokalizow ane zostały tu ta j dom y w ypoczynkow e związków zawodowych oraz związane z nim i funkcjonalnie obiekty rozryw kow e i gastronom iczne. P róby rozszerzenia dzielnicy leczniczo-sanatoryjnej podjęto na południe od c en tru m u słu gowego B ankji. Plan o w an a jest tu ta j budow a kilk u dużych obiektów sanato ryjn ych .
A ktualnie istniejącą i planow aną dzielnicę s a n a to ry jn ą rozdziela cen tru m usługow e uzdrow iska, w k tó ry m zlokalizowano podstaw ow e f u n kcje m iejskie: obsługa kom unikacyjna, handlow a, adm in istracy jn a i in. Zagospodarow ane teren y san ato ry jn e, w ypoczynkow e i usługow e od s tro n y południow ej otacza z w a rty kom pleks zieleni uzdrow iskow ej i terenów spacerow ych. W ym ienione tere n y zapew niają obsługę k u racju szy i wcza sowiczów o raz p rzyjeżdżających n a w eekend i częściowo stały ch m iesz
kańców B ankji i zajm u ją 7,6% analizow anego obszaru.
P ozytyw ną cechą rozplanow ania przestrzennego B an kji jest w yraźna sep aracja dzielnicy uzdrow iskow o-w ypoczynkow ej i usługow ej od dużych pow ierzchniow o terenów m ieszkaniow ych, których udział sięga 6,7%. T e re n y te zajm ują cały sektor zachodni i północno-w schodni uzdrow iska. Z teren am i m ieszkaniow ym i związane są liczne ulice i drogi dojazdowe, n ato m iast z dzielnicam i leczniczo-sanatoryjną, w ypoczynkow ą i usługow ą ulice przelotow e i ciągi spacerow e. S ku tkiem tego jest w ysoki udział terenów kom unikacyjnych, w ynoszący 7,1%, przy silnie odczuw anym niedoborze terenów przeznaczonych do parkow ania sam ochodów osobo w ych.
P rzedstaw iony układ p rzestrzen no -fu n kcjo nalny uzdrow iska jest zde term inow any w ielom a czynnikam i działającym i n iejedn ok ro tnie w p rze ciw nych kierunkach. Położenie topograficzne i w ystępow anie źródeł wód
m ineraln ych oraz dotychczasow y rozw ój i decyzje ad m in istracy jn e władz um ożliw iły w yodrębnienie się, a następnie rozw ój dzielnic: leczniczo- -san ato ry jn ej, w ypoczynkow ej i usługow ej. Pom im o to w B ankji n a ra s ta ją ko nflik ty pom iędzy fu n k cją leczniczą a w czasow ą i zwłaszcza w eekendow ą. Bliskość Sofii stw arza silny nacisk n a rozw ój w B ankji funkcji zw iązanej z obsługą w ypoczynku weekendow ego i budow ą dru gich domów.
Do n ied aw n a m oda n a budow ę d ru g ich dom ów b yła bardzo roz pow szechniona w śród elity w ładzy. D ostęp do tej form y w ypoczyn ku stał się instru m en tem rozw arstw ien ia społeczeństw a i w skaźn i kiem jego s tru k tu ry klasow ej. Nie k ażd y mógł uzyskać w B ankji dział kę i zbudować willę. Zbocza góry L ulin zostały podzielone m iędzy d yg nitarzy, co w yraźnie zm niejszyło areał u p raw rolnych i terenów w ie j skich. R ezydencja byłej głow y państw a w raz z w ielkim obszarem sięga jącym do zboczy góry L ulin została ostatnio przekazana przedsiębiorstw u hotelow em u „In te rh o te l” i praw dopodobnie będzie w ykorzystana jako hotel dla gości rządow ych przybyw ających do Sofii. Ale obszar p arku i lasu daw nej rezyden cji w raz z częścią zboczy góry L ulin należałoby w yodrębnić jako p a rk regionalny. W ten sposób zostałaby przerw ana urbanizacja tego obszaru, k tó ry słynie z leczniczego m ikroklim atu. W y poczynek w drugich domach, aczkolwiek bardzo agresyw n y i k olizyjny w stosunku do fu n k cji leczniczo-sanatoryjnej oraz wczasowej, m ożna jeszcze starać się powiązać z fu n k cją uzdrow iskow ą. N atom iast bardzo niekorzystna jest n ara stają ca p resja na pow iększanie terenów m ieszka niow ych i przenoszenie się zam ożniejszej ludności z Sofii na stałe do B ankji. Ten proces w stosunkow o k ró tk im czasie spow oduje ogranicze nie rozw oju fu n k cji uzdrow iskow ej, a n aw et może przyczynić się do jej degradacji. W niedalekiej przyszłości będzie to najpotężniejszy czynnik k olizyjny w ystęp u jący na teren ie B ankji. A by m u przeciw działać n a le ży ograniczyć lub n aw et zabronić, k o rzystając ze sta tu su p a rk u regio nalnego, przejm ow ania ziem i pod budow ę domów letniskow ych i m ie sz kalnych. W uzdrow isku pojaw ia się też tru d n y problem zw rotu terenów zajętych przez państw o byłym właścicielom, tak aby tere n y te zwrócić bez szkody dla organizacji p rzestrzen nej B ankji.
PIŚM IEN N IC TW O
A s e n o w a L. S., 1989, O snow ni turisticzesk i lu n k c ji na kurortno-turJstlczeskata
G e o gra ls k i ręcznik nu B y lg a iija , 1080, red. N. M i c /. e w i in. N a u k a i Izk u stw o, S oiia.
Z yliszten lo n d i żylisztnl us/owi/a na na seleneto m. S oiii, 1989, t. 2, Sofia.
Dr A n drzej M atczak W plym jlo:
K atedra G eo g ra fii M iast i Turyzniu 16 m arca 1992 r.
U n iw er sy te t Łódzki al. K o ściu szk i 21 90-41« Łódź
D oc. dr M arin B aczw arow Katedra G eo g ra fija na Turizm a S o fijsk i U n iv e r sitet
,,K lim ent O hrid sk y" 15, Ruski Boul S o iia (Bułgaria)
