PRZEDMOWA
Tom n in iejszy zaw iera m a te ria ły se sji n au ko w ej, k tó ra o db yła się w Łodzi w dniach 24 i 25 X 1980 r. z in ic ja ty w y In sty tu tu H istorii U ni w e rs y te tu Łódzkiego i In sty tu tu H istorii U n iw e rsy te tu M arii C urie-Skło- dow skiej w Lublinie. O rg anizato rem b y ł In te rd y sc y p lin a rn y Z espół N aukow o-B adaw czy S tru k tu r i P rzem ian Społecznych W si P olskiej XIX—XX w. k iero w a n y przez prof, d r H elen ę Brodow ską. Przedm iot o b rad — zniesienie p o d d ań stw a chłopów w śro d k o w ej Polsce — m ieści się w cy k lu tem atycznym , zapoczątk ow an y m w g ru d n iu 1976 r. przez m iędzyśrodow iskow ą k o n fere n c ję o tra d y c ji i now oczesności w życiu wsi w przem ysłow ym regio nie śro d ko w ej Polski; b y ła to robocza p rób a postaw ienia p ro b lem u w p ły w u in d ustrializacji k ap italisty czn ej n a stru k tu rę społeczną, gospodarkę, k u ltu rę m a te ria ln ą i duchow ą, a tak że św ia dom ość k lasow ą wsi. W n ied a lek ie j przyszło ści p rzew id y w an a je s t ko lejn a w y m iana dośw iadczeń i p o g lądó w n a tem at sam orządu w iejskiego po reform ie uw łaszczeniow ej i w d w udziestoleciu m iędzyw ojennym . S potkania tak ie m ają służyć p o d sum o w aniu d otychczasow ego sta n u w iedzy, p rzed staw ien iu wiyników now y ch b adań w łasnych, dysku sji n a d teo rety czn y m i założeniam i p oszukiw ań badaw czych. Isto tn y w y d a je się p rzy tym udział sp ecjalistó w nie ty lk o z ró żn y ch o śro d k ó w u n iw e rsy teckich i pozauniw ersyteckich , ale też z różny ch dyscyp lin po k rew n y ch histo rii (etnografia, h isto ria praw a, archiw oznaw stw o, geografia itd.).
P re ze n to w a n e o b ecnie m a te ria ły k o n c e n tru ją się w zasadzie na roli likw idacji zależności o so b istej chłopów w dziejach w si w k raczającej w ep o k ę kapitalizm u. A u torów referató w , k o m u n ik ató w i w y stąp ień d y s k u sy jn y c h in tereso w ała p rzed e w szy stk im specyfika zniesienia po ddań stw a na obszarze K sięstw a W arszaw skiego, k tó ry w znacznej części w szedł w o b rę b K rólestw a Polskiego. Isto tn y m w yróżnikiem te j sp e cy fiki było utrzy m anie re n ty feu d aln ej skutkiem stw o rz e n ia a d m in istra c y j n y c h p aliaty w ó w feud alnego zw ierzchnictw a dom inialnego (pow ierze nia dziedzicom w ładzy w ó jta gm iny jak o najniższego o g n iw a adm ini
stracji, stosow anie .przez w ładze różn oro dn y ch form przym usu — po m ocy w ojskow ej, egzekucji sądow ydh i a d m in istra c y jn y ch itd.). W szy stk o to uniem ożliw iało chłopom k o rzy stan ie w pełni z p raw cyw il nych, a zwłaszcza z zag w a ra n to w a n e j form alnie przez b u rżu a z y jn y K o deks N apoleona m ożności leg aln eg o zrzucenia przym usu robocizny.
Drugi n u rt zain tereso w ań to w p ły w likw idacji p o d d ań stw a na po g lądy społeczno-polityczne szlachty, usilnie d ążącej do częściow ej p rzy n ajm niej resty tu c ji sw ego w ładztw a dom inialnego, n a kształtow anie się św iadom ości k lasow ej i n aro d o w ej chłopów , na c h a ra k te r now ych k o n fliktów społecznych i rozw ój k u ltu ry ludow ej. Z k o m u n ik ató w w yg ło szonych na sesji red a k c ja nie o trzy m ała tek stu na tem at p ro b lem aty k i zniesienia poddaństw a w m ateriałach k w e re n d y arc h iw a ln e j p rze p ro w adzonej z in ic ja ty w y A rchiw um G łów nego A kt D aw nych (G rzegorz Bartnik).
Z arów no re fe ra ty i kom unikaty, jak i dy sk u sja dostarczyły, jak się zdaje, w iele m ate ria łu do refleksji. Zarazem je d n a k uśw iadom iły, jak dużo sp raw w ym aga dalszych stud ió w źródłow ych. W ym ienić tu m o żna m. in.: rozw ój św iadom ości społecznej różnych g ru p ludności w ie j skiej (i to w różnych ok resach ), dzieje ziem iańskiej m yśli społeczno-po litycznej, k u lisy w p ły w u ziem iaństw a — p o śred n ieg o i b ezpośred n ie go — na decyzje praw odaw cze. N ależałoby też w w iększym stopniu zająć się zróżnicow aniem sy tu a c ji ekonom icznej i p raw n e j chłopów w ró żnych k a teg o riach dóbr (w naw iązan iu do m ateriałó w p rz e d sta w ionych na sesji nauko w ej w Radom iu, o d bytej w 1971 r. z okazji jubileuszu 50-lecia A rchiw um Państw ow ego). P onow nej an alizy w ym a ga rozw ażany niegdyś m. in. przez Ja n a R utkow skiego i W ito lda Kulę problem isto ty p oddaństw a i je g o o d m iennych form w R zeczypospoli tej p rzedro zb io ro w ej i potem w trzech zaborach. W iąże się z tym k o nieczność zastan ow ien ia się nad praw idłow ościam i (czy raczej n iep ra w idłow ościam i, skoro w eźm iem y jako p u n k t od n iesien ia m odele rozw i n ięte j ekonom iki feu d aln ej i kap italistyczn ej) o k re su p rzejścio w eg o m iędzy form acjam i, n a d k tó ry m sw ego czasu w yw o łał d y sk u sję A ndrzej G rodek. K w estia tych praw idłow ości (ale nie ty lk o w sferze ek on om i ki!) m a dla n as doniosłe znaczenie ze w zględu n a dew iacje spow odow a n e n ie tylk o przez p rzy należn o ść do o k reślo n ego regio nu społeczno-go- spodarczego Europy, ale i p rzez b rak sw obody w d ecy do w aniu o k ie ru n k u rozw oju (brak w łasn eg o p a ń stw a n arodow ego i zależność od trzech o d m iennych sy stem ów państw ow ych).
