Л C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO L IA ÎUR IDJC A lü, 1984
Marek Sniegucki
PRZEDSIĘBIORSTWO PAŃSTWOWE W ŚWIETLE
REFORMY GOSPODARCZEJ
1.
Uchwalone we wrześniu 1981 r. przez Sejm PRL ustawy o
przed-siębiorstwach państwowych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa
pań-stwowego, będące fundamentem wdrażanej reformy gospodarczej,
sta-nowią kolejną próbę normatywnego uregulowania istoty
przedsiębior-stwa socjalistycznego. Znaczenie tych dwóch ustaw wynika stąd, że
zgodnie z założeniami reformy przedsiębiorstwo staje się centralnym
elementem, dla którego ma być budowany cały system
funkcjonowa-nia gospodarki1.
Nie jest to pierwsza próba tworzenia prawa przedsiębiorstw
pań-stwowych. Działalność przedsiębiorstwa państwowego stała się bowiem
w Polsce Ludowej przedmiotem szczegółowej regulacji normatywnej,
doskonalonej w miarę znreniających się warunków
społeczno-politycz-nych, oraz postępującego rozwoju sił wytwórczych, dostosowując do
tak kształtowanych warunków między innymi zadania, formy
organi-zacyjne, strukturę oraz tworzenie przedsiębiorstw. Od roku 1944 do
chwili obecnej obowiązywało już kilka takich regulacji.
Do 1947 r. obowiązywało rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 17 III
1927 r. o wydzieleniu z administracji państwowej przedsiębiorstw
prze-mysłowych, handlowych i górniczych oraz o ich komercjalizacji2.
Przed-siębiorstwa mogły być wydzielone z ogólnej administracji państwowej
i uznane za przedsiębiorstwa posiadające samoistną osobowość prawną.
Wydzielone przedsiębiorstwo otrzymywało własny statut i
wpisy-wane zostawało do rejestru handlowego. Działalność przedsiębiorstwa
prowadzona była według zasad gospodarki handlowej. Skarb Państwa
1 L. S t ę p n i a k , N ow e praw o p rze d się b io rs tw pa ńs tw o w yc h, „P rzegląd U s ta
-w od a-w st-w a G o sp od a rc z eg o " 1982, nr 1— 2.
odddWdł nowej osobie prawnej majątek ruchomy na własność, a więc
do swobodnej dyspozycji, natomiast majątek nieruchomy, klóry nadal
stanowił własność Państwa, tylko do użytkowania i zarządu.
Przedsiębiorstwo skomercjalizowane musiało pokrywać swe
wydat-ki z własnych dochodów, mogło jednakże otrzymywać od Skarbu
Pań-stwa środki na pokrycie tych wydatków i strat, które poniosło w
in-teres e Państwa. Za wszystkie zobowiązania odpowiadało samo
przed-siębiorstwo własnym majątkiem, a nadto odpowiadało za nie Państwo
do wysokości majątku nieruchomego pozostającego w dyspozycji przed- .
siębiorstwa.
«Rozporządzenie komercjalizacyjne statuowało również organy
przed-siębiorstwa, którymi były: Rada Administracyjna, Dyrekcja i Komisja
Rewizyjna. Wszystkie one były powoływane i odwoływane przez
właś-ciwego ministra działającego w porozumieniu z Ministrem Skarbu.
Komercjalizacja nie spełniała przywiązywanych do niej nadziei, nie
osiągnęła bowiem zamierzonego celu, którym było wprowadzenie
za-sad kupieckich w administracji przedsiębiorstw państwowych, to jest
przede wszystkim zasady rentowności oraz samowystarczalności’1. Na
podstawie rozporządzenia komercjalizacyjnego wydzielono z
administra-cji państwowej jedynie 16 przedsiębiorstw, których liczba na przełomie
lat 1938/1939 zmniejszyła się do 12, przy istniejących wówczas w
Pol-sce ok. 100 przedsiębiorstwach państwowych4.
Dekret z dnia 3 stycznia 1947 r. o utworzeniu przedsiębiorstw
pań-stwowych był pierwszą powojenną regulacją statusu przedsiębiorstwa
państwowego, podjętą już po dokonaniu nacjonalizacji i przyjęciu
za-sad gospodarki planowej5. Stworzone w dekrecie konstrukcje
nawiązy-wały do uchylonego rozporządzenia komercjalizacyjnego. Jednakże
z uwagi na zmienione warunki ustrojowe dekret wprowadzał zasadę
gospodarki planowej przedsiębiorstwa, z tym, że prowadzone miało być
ono zarówno według zasad gospodarki handlowej, jak i na podstawie
planów finansowych oraz gospodarczych, zatwierdzanych w sposób
przewidziany w statucie.
Dekret przewidywał także możliwość powoływania Rad Nadzoru
Społecznego, które stanowić miały formę współudziału załóg w
za-rządzaniu przedsiębiorstwem państwowym. Postanowienie to jednak nie
zostało wprowadzone w życie.
3 T. L u l e k , P rz ed się biors tw o p ań stw o w e w P o lsc e, K rak ów 1932, s. B.
1 C . K o s i k o w s k i , F o rm y p ra w n o -fin a ns ow e p rz ed s ię b io rs tw p ań stw ow yc h w P o ls c e m ię d z y w o je n n e j „ Z es zyty N au k o w e U Ł " 1968, s. I, z. 57, s . 138,
Dekret nie obejmował swą regulacją monopoli, banków
wych, przedsiębiorstwa państwowego PKP, przedsiębiorstwa
państwo-wego PPTiT, Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych,
przed-siębiorstw zbrojeniowych oraz zakładów wojskowych.
W wyniku zakończenia pierwszego etapu przebudowy stosunków
ustrojowych i społeczno-gospodarczych, w roku 1950 dokonano kolej-
nej regulacji prawnej statusu przedsiębiorstwa państwowego. Uczynił
to dekret z dnia 26 października 1950 r.e Dekret ów dokonał
rozróżnie-nia przedsiębiorstw państwowych na kluczowe i terenowe, biorąc za
podstawę podziału rangę podmiotów mających uprawnienia do ich
two-rzenia oraz powiązania budżetowe funkcjonujących przedsiębiorstw.
Przewidywał także możliwość powoływania przedsiębiorstw
prowadzą-cych7.
Przepisy dekretu jiie miały zastosowania do państwowych instytucji
bankowych, do przedsiębiorstwa państwowego PKP, przedsiębiorstwa
państwowego PPTiT i przedsiębiorstw państwowych utworzonych na
podstawie art. 6 ust. 2 lit.a. ustawy z dnia 30 grudnia 1949 r. o
państwo-wym gospodarstwie leśnym.
Przepisy dekretu z dnia 26 października 1950 r. (ze zmianami
z 1960 r., które dotyczyły przede wszystkim wprowadzenia możliwości
grupowania przedsiębiorstw w formie zjednoczeń8 oraz wprowadzenia
zasady współudziału załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem
państwo-wym)9 wskazywały na przyjęcie koncepcji socjalistycznego
przedsię-biorstwa, w której wyodrębnić można następujące istotne elementy:
1) przedsiębiorstwo państwowe jest podstawową jednostką
organi-zacyjną gospodarki planowej;
2) jest ono powołane przez Państwo dla zaspokajania potrzeb
spo-łecznych w dziedzinie określonej w akcie erekcyjnym i
obowiązują-cych je wskaźników planowych:
6 Dz.U. z 1950 r., nr 49, poz. 439 w ra z z p óźn iejszym i zm ian am i— tek st jed n o-lity Dz.U. z 19f>0 r., n r 18, poz. 111.
7 P orów n aj: u ch w alę RM z 17 X I 1960 r., nr ЗП8, o p rzed sięb iorstw ac h p ro w a
-d z ąc ych (M P z 1960 r., nr 94, poz. 417).
s D ok on ana n ow e la p o tw ierdz ała is tn ie ją cą w c ześ n ie j — a w p row ad zon ą nie op u blikow aną u c h w a lę RM z 18 IV 1958 r„ nr .1 2 8, w s p raw ie zm ian s tru k tu ry o rg an iz ac y jn ej p a ńs tw ow ego p rzem ysłu k lu cz ow ego — p ra k tyk ę za stęp ow a n ia przez z jed n oc zen ia zad ań c e n tra ln y c h z arząd ów , fu n k c jon u ją c yc h dotąd w s tru k tu rze a p a-ra tu m in isters tw .
8 I w tym p rzypad ku p os tan ow ien ia n ow eli m ia ły c h a ra k te r d ek la ra ty w n y, gd yż ud ział załogi w zarząd zan iu p rzed się b iorstw em p ań s tw o w y m z a g w a ran to w a n y został
n a jp ie rw u staw ą z 19 X I 1958 r. o ra d a c h rob otn ic zy ch (Dz.U. nr 53, poz. 238), a p óź-n iej u staw y z 22 X II 1958 r. o s am orząd zie ro b otóź-n icz ym (Dz.U. óź-nr 77, poz. 397),
3) działalność gospodarczą prowadzi opierając się na wydzielonej
części funduszu jednolitej własności państwowej;
4) jest wyposażone w osobowość prawną;
5) podstawową metodę jego działalności gospodarczej stanowi
roz-rachunek gospodarczy;
6) przedsiębiorstwo realizuje swe zadania poprzez aktywność sub-
stratu osobowego — załogi, zarządzanego jednoosobowo przez
dyrek-tora wykonującego swe kompetencje przy współudziale organów
sa-morządu robotniczego.
Dekret nie wyczerpywał problematyki związanej z
funkcjonowa-niem przedsiębiorstw państwowych. Poza nim znalazły się między
in-nymi takie zagadnienia jak; rejestracja, łączenie, likwidacja,
przeka-zywanie w ramach administracji przedsiębiorstw państwowych.
Pomi-mo tego, akt ten — stanowiący fundament struktury organizacyjno-
-prawnej przedsiębiorstw państwowych — odegrał w ponad 30-letnim
okresie swego obowiązywania istotną rolę w kształtowaniu obecnego
modelu tych najniższych ogniw apartu zarządzania gospodarką n
a-rodową.
2.
Zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne, a co w
ostat-nim czasie niezwykle ważne — również uwarunkowania polityczne,
sprawiły iż uregulowania te nie przystawały do aktualnych
wymo-gów, co najostrzej bodaj przejawiało się w konieczności pogłębiania
procesów decentralizacyjnych w zarządzaniu gospodarką.
Konieczność opracowania nowego prawa przedsiębiorstw
państwo-wych dostrzegana była od dawna. Inne państwa socjalistyczne
doko-nały w większości wcześniej zmian legislacyjnych
odzwierciedlają-cych istotę przedsiębiorstwa socjalistycznego (np. ZSRR w 1965 r.,
W ęgry w 1977 r.). W Polsce uczyniono to dopiero we wrześniu 1981 r.
Nowa regulacja prawna przedsiębiorstw państwowych stanowi
kom-pleks aktów prawnych, wśród których podstawowe znaczenie mają
uchwalone 25 września 1981 r. ustawy o przedsiębiorstwach
państwo-wych10 i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego11. Ustawa
o przedsiębiorstwach państwowych statuuje express es v er b is
następu-jąc e cechy przedsiębiorstwa państwowego:
1) jest ono podstawową jednostką organizacyjną gospodarki
naro-dowej;
2) służy zaspokajaniu potrzeb społecznych;
3) jest tworzone w celu osiągania efektywnych ekonomicznie
wy-10 Dz.U. z 1981 r„ n r 24, poz. 122. 11 Ib id e m , poz. 123.
ników przez produkcję dóbr, świadczenie usług lub inną działalność;
4j jest wyodrębnione prawnie (ma osobowość prawną);
5) jest wyodrębnione majątkowo gospodarując wydzieloną częścią
mienia ogólnonarodowego;
6) prowadzi działalność gospodarczą na podstawie własnych
pla-nów, jednakże zgodnie z celami ustalonymi w NPSG;
7) jest jednostką samodzielną gospodarczo;
8) prowadzi swą działalność na zasadach racjonalnej gospodarki,
samofinansowania i rachunku ekonomicznego;
9) jest jednostką samorządną;
10) podlega nadzorowi organu założycielskiego;
11) posiada możliwość a niekiedy obowiązek grupowania się w
zrze-szenia orąz tworzenia przedsiębiorstw wspólnych z innymi podmiotami
(przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze, organizacje społeczne,
pod-mioty zagraniczne);
12) swą działalnością powinno stwarzać warunki sprzyjające
kształ-towaniu się socjalistycznych stosunków pracy i zasad współżycia
spo-łecznego.
« Wyodrębnione — na podstawie przepisów ustawy o
przedsiębior-stwach państwowych — cechy przedsiębiorstwa charakteryzują w
peł-ni jedypeł-nie przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych. Oprócz
tych przedsiębiorstw ustawodawca stwarza możliwość tworzenia
przed-siębiorstw użyteczności publicznej. Z uwagi na to, iż przedprzed-siębiorstwa
użyteczności publicznej stanowią szczególną grupę przedsiębiorstw, do
których przepisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych stosuje
się wówczas, gdy danego zagadnienia nie regulują odmiennie przepisy
szczególne, dalsze rozważania skoncentrowane będą wokół
przedsię-biorstw państwowych funkcjonujących na zasadach ogólnych, bez
wskazywania odmienności w tym zakresie w stosunku do
przedsię-biorstw użyteczności publicznej12.
W literaturze przedmiotu, a w szczególności w publicystyce
pod-kreśla się, iż najnowsza regulacja prawna statusu przedsiębiorstwa
państwowego wyraża nową koncepcję, o nowatorstwie której
świad-czy przede wszystkim oparcie jego funkcjonowania na zasadzie
samo-dzielności, samorządności i samofinansowania. Teza ta zasługuje na
analizę, bowiem w świetle prawodawstwa i praktyki cechy te nie są
podnoszone po raz pierwszy.
3.
Samodzielność przedsiębiorstw państwowych stanowi konieczną
przesłankę dla ich racjonalnego funkcjonowania. Jest ona traktowana
'* Por. sze rz ej: A . W a s i l e w s k i , P rze d się biors tw o u ż y te c z n o ś c i p u b lic z n e j w ś w ietle praw a , „P rzegląd U sta w od aw s tw a G o s p o d a rcz e go " 1982, n r 1— 2, s . 11 i n .
instrumentalnie jako środek umożliwiający realizację stawianych przed
przedsiębiorstwem zadań, Ustawodawca nie określa pojęcia ani
za-kresu samodzielności.
Samodzielność rozpatrywana jednak z punktu widzenia prakseolo-
gicznego oznacza „możliwość przejawiania inicjatywy i ciągłego decy-
dowana, to znaczy wybierania konkretnego rozwiązania spośród
kil-ku możliwych. Zapewnienie przedsiębiorstwu samodzielności stanowi
prawne zagwarantowanie sfery, w której może w określonych
warun-kach prawnych i okolicznościach faktycznych decydować samo bez
potrzeby zwracania się do organu państwowego o zgodę lub
pozwo-lenie, instrukcję lub dyrektyw y"13.
Tak więc, chodzi o przyznanie
przedsiębiorstwu państwowemu zespołu uprawnień
podporządkowa-nych i kształtowapodporządkowa-nych pod kątem potrzeb w zakresie wykonania
za-dań planowych (samodzielność formalna), a nadto o zabezpieczenie
realizacji tych uprawnień zgodnie z własną wolą i interesem
(samo-dzielność materialna). Chodzi o uczynienie zadość istocie
samodziel-ności poprzez sprzężenie jej dwóchwaspektów: samodzielsamodziel-ności
formal-nej i materialformal-nej14.
Swoboda przedsiębiorstwa w podejmowaniu decyzji gospodarczych
nigdy nie może być rozumiana jako swoboda bezwzględna. Zakres
przyznanych praw, jak i sposób ich realizacji wytyczają liczne
ogra-niczenia stanowiące ramy samodzielności. Pamiętać bowiem należy,
iż podstawowe zasady ustrojowe państwa socjalistycznego wymagają
stosowania pewnych ograniczeń samodzielnego działania każdego
pod-miotu gospodarującego i podporządkowania tych działań celom
ogólno-społecznym.
Zakres samodzielności przedsiębiorstwa determinowany jest także
przyjętym modelem systemu zarządzania gospodarką narodową. W
mo-delu scentralizowanym, gdzie dominują instrumenty nakazowe, jed
y-nie uzupełniane ekonomicznymi, zakres ten jest węższy aniżeli w
mo-delu, w którym ,,rezygnuje się ze szczegółowej reglamentacji
praw-nej, a centralne organy kierujące zobowiązane są na podstawie
ogól-nych przepisów do zabezpieczenia jedynie warunków prawidłowej
działalności gospodarczej bez prawa bezpośredniego ingerowania w tę
działalność..."15. Szerokość sfery, w której przedsiębiorstwo może
de-13 E. Ł ę t o w s k a , S a m od z ie lno ś ć p rze d s ięb io rs tw i ic h o s ob o w o ś ć praw na,
,P rz egląd U staw od aw s tw a G o s p od arcz eg o " 1971, n r 11, s. 367. 14 Loc. cit.
15 T. R a b s k a , Prawo a dm in is tra c y jn e stos un ków g o sp o d arc z y c h , W a rs z a w a
cydować samo jest uzależniona także od jego rodzaju i przedmiotu
działania określonych w akcie erekcy jnym 1®.
Systematyzując czynniki określające granice samodzielności, J. W
i-szniewski ujął je w dwie grupy, wyodrębniając ograniczenia
faktycz-ne oraz ograniczenia wynikające z przepisów prawa17. Do pierwszych,
których katalogu nie sposób sporządzić, zaliczył uprawnienia jednostki
nadrzędnej do powoływania i odwoływania dyrektora przedsiębiorstwa
podległego tej jednostce. Zwrócił on przy tym uwagę na fakt, iż
wska-zówki udzielone przez jednostkę nadrzędną będą miały często istotny
wpływ na decyzję przedsiębiorstwa nawet w tych sprawach, w k tó
-rych w myśl przepisów prawa przedsiębiorstwo ma decydować
samo-dzielnie18.
Ostrość zasygnalizowanego problemu uległa znacznemu
złagodze-niu na gruncie nowych regulacji prawa przedsiębiorstw państwowych.
Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych przekazując generalnie
uprawnienia w tym zakresie radzie pracowniczej enumeratywnie
wy-licza przypadki, w których organ założycielski władny jest powołać
dyrektora19. Nawet wówczas organ ten uczynić to może tylko w
try-10 R óżnice te są sz czeg óln ie w y raź n ie zaz n acz on e w o statn ie j re g u la c ji p raw a p rzed s ięb iors tw . Por. w yd an e na p od staw ie art. 5 u staw y o p rz ed s ięb iors tw ac h p ań -stw ow ych rozp orz. RM z 30 X I 1981 r. w s p ra w ie zak res u s to so w an ia przepisów u staw o p rzed sięb iorstw ach p ań stw o w yc h i o sam orz ąd zie załogi p rze d sięb iorstw a p ań stw ow ego do p rz ed się b iorstw p od ległych M inistrow i O bron y N arod ow ej (Dz.U. nr 31, poz. 172); rozp orz. z 30 X I 1981 r. w sp raw ie za k resu s to s ow a n ia p rzepisów u staw o p rzed sięb iorstw ac h p ań stw ow yc h i sam orzą dzie za łogi p rz ed s ięb iorstw a p ań -stw ow eg o do p rze d się b ior-stw w y k o n u ją cy c h w c a ło ś c i lub w p rz e w a ż ają ce j cz ę śc i zad a nia dla p otrzeb ob ron n ości i b ez piec zeń stw a P ań stw a, a tak że dla w yk on u ją -c y-c h to zad ania jed n o stek o rg an iz a-c y jn y-c h inn y-ch p rzed s ięb iorstw (Dz.U. z 1982 r., nr 1, poz. 3); rozp orz. z 30 X II 19Э1 r. w sipra.wie za k resu s to s ow a n ia u staw o p rz ed s ięb iorstw ac h p a ńs lw ow y ch i sam orz ąd zie załogi p rze d sięb iorstw a p a ńs tw o-w ego do p rzed s ięb iorsto-w p odległych M inistroo-w i S p rao-w ied lio-w ości d ziała jąc y c h przy zak ład ac h k arn y ch (Dz.U. nr 1, poz. 6), a tak że p rzep isy d ot y cz ą c e p rzed s ięb iorstw u ż ytecz n oś ci p ub liczn ej: art. 8 u staw y o p rz ed sięb iorstw a ch p ań s tw ow yc h oraz $ 1-— 6 rozp orz. RM z 30 X I 1981 r. w s p ra w ie w yk on a n ia u staw y o p rz ed sięb ior-s tw a c h p a ń ior-stw ow ych .
17 J. W i s z n i e w s k i , S a m od z ie lno ś ć p rze d się b io rstw p ań stw o w yc h, ,,Ruch P ra w -n ic zy, E k o-n om icz -ny i S o c jolo g icz -n y" 1974, -nr 3, s. 390.
,s Ib id em , s. 190.
10 O rgan założycielsk i m oże p ow oła ć w tryb ie ok reślon ym w art. 34 u st. 1 u s ta -w y o p rz ed s ię b io rs t-w ac h p a ń st-w o-w yc h d yrek to ra n as tęp u ją cy c h p rzed sięb iorst-w :
- p rzedeięb o rs t w a' U ż y t e c z n o ś c i p u bl i c zn e j — a rt . 34 ust. 3,
— p rzed sięb iorstw a o k re ślon eg o w rozp orz. RM w yd an ym w p orozu m ieniu ze Z w iąz-k am i Z aw od ow ym i, a m ają c eg o p od s ta w o w e zn acz en ie dla gosp od ariąz-k i (d ele ga cji tej RM d otąd nie w yk orzy sta ła) — art. 34 u st. 1,
bte określonym w art. 34 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach
państwo-wych, chroniącym interes przedsiębiorstwa20. Ochronę tę dodatkowo
wzmacnia możliwość uruchomienia poprzez radę pracowmiczą
postę-powania w przedmiocie odwołania dyrektora z zajmowanego
stano-wiska.
Druga — z wyodrębnionych przez J. Wiszniewskiego — grupa
ograniczeń nie jest, podobnie jak pierwsza, grupą homogeniczną.
Za-wiera ona elementy ograniczające samodzielność przedsiębiorstw
po-chodzące z różnych gałęzi prawa. Odnaleźć je można w prawie
fi-nansowym, cywilnym, administracyjnym, a także w prawie pracy.
Normy prawa finansowego ograniczają samodzielność
przedsiębior-stwa, określając zasady gospodarki finansowej przedsiębiorstw
pań-stwowych21.
Ustawodawca podkreślając, co prawda, samodzielność gospodarki
finansowej, prowadzonej zgodnie z zasadą samofinansowania, określa
jednocześnie zasady tworzenia i podziału zysku na poszczególne
fun-dusze, sposób finansowania wynagrodzeń, potrzeb socjalnych,
finanso-wania środków obrotowych i środków trwałych, finansofinanso-wania postępu
techniczno-ekonomicznego oraz zasady finansowania handlu
zagranicz-nego a także finansowania przedsięwzięć wspólnych.
Ograniczenia te wpływają na zmniejszenie elastyczności polityki
finansowej przedsiębiorstwa, uniemożliwiając mu niekiedy realizację
zamierzeń, których urzeczywistnienie — z punktu widzenia
partykular-nych interesów przedsiębiorstwa — uznane zostało za konieczne.
Licz-nych ograniczeń w swobodzie podejmowania decyzji gospodarczych
dostarcza ustawa z dnia 26 II 1982 r, o opodatkowaniu jednostek
go-spodarki uspołecznionej22.
Ograniczenie samodzielności przedsiębiorstwa w sferze prawa
cy-wilnego wynika już z samej konstrukcji osobowości prawnej
państwo-wych osób prawnych. Przyznanie przedsiębiorstwu mocą przepisów
ustawowych osobowości prawnej oznacza wyposażenie go w zdolność
prawną, co stwarza możliwość występowania w obrocie jako
samo-dzielny podmiot stosunków cywilnoprawnych. Tak więc,
przedsiębior-— p rze d się b iorstw a , w k tó rym ra d a p ra co w n ic za nie w yk o rz y s ta ła s w y c h u p raw n ień w term in ie za p e w n iając ym n ale ży tą c ią g ło ś ć p ra c y p rzed s ięb iors tw a — art. 34 u st. 1 zd. 2,
— p rzed sięb iorstw a w ym ie nion ego w a rt. 5 u st. 1.
20 P or. ro zp orz . RM z 30 X I 1981 r. w s p raw ie s z cz e gó łow yc h za sad i tryb u p rze-p row ad za n ia k on ku rs u na stan ow is k o d yre k tora rze-p rz ed sięb io rstw a rze-p a ń stw ow eg o (Dz.U. nr 2, p oz. 12).
21 Dz.U. z 1982 r., n r 7, poz. 54. •* Ib id em , poz. 55,
stwo państwowe będące zorganizowanym kompleksem majątkowym,
przeznaczonym do produkcji dóbr i usług, stanowić może nie
przed-miot, a podmiot stosunków prawnych23.
Przydatność konstrukcji osobowości prawnej dla funkcjonowania
przedsiębiorstwa państwowego budzi szereg kontrowersji. Jest to
zwią-zane z ujmowaniem zakresu zdolności prawnej państwowych osób
prawnych w ramach specjalnej zdolności prawnej. Artykuł 36 k.c.,
będący normatywnym tego wyrazem, wyłącza z zakresu zdolności
prawnej prawa i obowiązki już wyłączone przez ustawę, oparty na
niej statut, jak również prawa i obowiązki nie związane z zadaniami
osoby prawnej. Zdolność prawna musi być zatem ujmowana in co n
-cr e t o i dla każdego przypadku badana indywidualnie24. Dopiero
su-ma ograniczeń samodzielności przedsiębiorstwa państwowego
wynika-jąca z przepisów szczególnych, rzutuje na rzeczywisty zakres
zdol-ności prawnej przedsiębiorstw. Sam formalny akt przyznania
przed-siębiorstwu państwowemu osobowości prawnej nie determinuje
jesz-cze samodzielności w przyjętym na wstępie znajesz-czeniu.
Przedsiębiorstwo — jako najniższe ogniwo procesu zarządzania
go-spodarką narodową — wchodzi w stosunki prawne z jednostkami
nad-rzędnymi, w stosunki charakteryzujące się w swej istocie
nierówno-ścią pozycji ich uczestników. W ynikające stąd podporządkowanie
pod-miotom hierarchicznie wyższym, a także innym zewnętrznym
ośrod-kom decyzyjnym, stanowi istotny czynnik ograniczający
samodziel-ność przedsiębiorstwa państwowego.
Wśród przedstawicieli nauki prawa administracyjnego istnieje
po-gląd, że osobowość prawna osłabia skutki rygorów
podporządkowa-nia przedsiębiorstwa w pionie, natomiast cywiliści sytuację tę
inter-pretują jako istotne ograniczenie treści osobowości prawnej,
wynika-jąc e z faktu uczestnictwa podmiotów w stosunkach administracyjno-
-prawnych25.
Biorąc za punkt wyjścia przedstawione poglądy, A. Stelmachowski
zakwestionował wręcz przydatność konstrukcji osobowości prawnej,
proponując jako bardziej operatywne pojęcie zdolności prawnej28.
Nie-“ A . W o l t e r , Praw o c y w iln e — z a ry s c z ę ś c i o g ó ln e j, W a rs z a w a 1977, s. 239. t4 Ł ę t o w s k a , op. cit., s. 367.
« Ibid em , s. 367— 368.
A u to r w yw iód ł sw ą tezę z fak tu , iż p od p orząd k ow a n ie p rzed s ięb iors tw p ań stw ow ych ich jed n ostk om n ad rzęd n ym p row ad zi de fac to do zred u k ow an ia s a m o -d zieln ości -do tak ieg o poziom u, że z-d oln ość p raw n a p rze-d s ięb iors tw a p a ńs tw ow ego sp row ad za się do c zy s teg o p ozoru , a to p row ad zi w p rost do w n iosku o znikom ej p rak tyc zn ej p rz yd atn oś ci k on stru k c ji osob ow ości p ra w n e j. A . S t e l m a c h o w s k i , C zy k ry z ys o s o b y p raw n ej? , „R uch P raw n icz y, Ek o n om iczn y i S o c jo lo gic z n y" 1968, nr 3, s . 206 i n.
zależnie od kontrowersji teoretycznych, ustawodawca zdaje się
prze-sądzać zasygnalizowane spory, wyposażając przedsiębiorstwo
państwo-we w osobowość prawną, nadając je j — podobnie jak to miało
miej-sce w dotychczasowych regulacjach — rangę cechy przedsiębiorstwa
państwowego.
Najszerszych ograniczeń w swej samodzielności przedsiębiorstwo
państwowe doznaje jednak na gruncie prawa administracyjnego. W
ę-złowym problemem jest tu sfera wzajemnych stosunków
przedsiębior-stwa z jednostką nadrzędną. To właśnie w tej sferze należałoby
do-szukiwać się przede wszystkim czynników wpływających na
zwęże-nie samodzielności. Problem ten został dostrzeżony w nowej regulacji
prawa przedsiębiorstw i ujęty w sposób stwarzający przedsiębiorstwom
gwarancje swobodnej realizacji przyznanych im uprawnień. Jest to
tym bardziej istotne z uwagi na to, iż „samodzielność
przedsiębior-stwa doznaje ograniczeń wynikających nie tylko z aktów
normatywnych, lecz również aktów administracyjnych kierowanych przez jed
-nostkę nadrzędną do przedsiębiorstw i nakładających na nie określone
obowiązki"27.
«
Sytuacja ,,gdzie wchodzi w grę prawo wydania polecenia,
wiążą-cej dyrektywy o zmianie kierunku działania, gdzie w grę wchodzi
kie-rowanie organami podległymi"28 stanowi istotę nadzoru
sprawowane-go wobec jednostki podporządkowanej. Artykuł 52 ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych ogranicza prawo władczego
wkra-czania w sprawy przedsiębiorstwa państwowego organowi
nadzorują-cemu jego działalność, jedynie do przypadków przewidzianych
prze-pisami ustawowymi. Jest to poważne ograniczenie kompetencji
orga-nów zwierzchnich, które stanowi prawny gwarant zabezpieczenia
sa-modzielności przedsiębiorstwa państwowego w omawianej sferze.
Przy-padki władczego oddziaływania organów nadrzędnych określone być
muszą przepisami rangi ustawowej, co — w odniesieniu do niedawnej
praktyki regulacji tych zagadnień samoistnymi aktami prawnymi —
stanowi istotny postęp.
Podkreślić należy także, że nie tylko organ założycielski, ale
tak-że inne organy państwowe podporządkowane są tym ograniczeniom
(Ant. 4 ust. 1). Nawet wówczas, gdy organ nadzorujący skorzysta z
przy-znanych mu uprawnień, przedsiębiorstwu — a ściślej radzie
pracow-niczej oraz dyrektorowi — służy prawo zgłoszenia sprzeciwu w
sto-sunku do decyzji podjętych wobec niego. Sprzeciw kieruje się do
or-ganu wydającego decyzję, a wniesienie go wstrzymuje wykonanie
de-27 W i s z n i e w s k i , op. cit., s. 304.
cyzji. W razie je j podtrzymania przez organ do którego zośtał
skie-rowany sprzeciw, dyrektorowi oraz radzie pracowniczej
przedsiębior-stwa państwowego przysługuje prawo wniesienia w ciągu 7 dni
spra-wy do sądu29. Otwiera się wówczas niejednokrotnie długotrwała
dro-ga postępowania sądowego, co przy specyfice przedmiotu sporu jakim
jest funkcjonowanie przedsiębiorstwa państwowego, powodować może
zakłócenia w procesie racjonalnego gospodarowania30.
W przypadku wykonania decyzji organu sprawującego nadzór i
do-znania z tego tytułu szkody, dyrektor i rada pracownicza mogą żądać
od tego organu odszkodowania. Wynikłe stąd spory rozstrzyga sąd.
Rozwiązanie to należy uznać za jedno z najważniejszych spośród
przy-jętych w nowej ustawie. Czynione w innych krajach socjalistycznych
próby wprowadzenia odpowiedzialności organów administracji
pań-stwowej za szkody przedsiębiorstw spowodowane decyzją organu
nad-zorującego, nie doprowadziły do tak daleko idących regulacji31.
Zakres spraw, w które władczo wkraczać może organ nadzorujący
jest zróżnicowany, a jego wielkość — co podkreślano — zależy od
rodzaju i przedmiotu działania przedsiębiorstwa państwowego. Biorąc
pod uwagę jego wielkość, a ponadto jako dodatkowe kryterium —
rodzaj środków prawnych służących przedsiębiorstwu w stosunku do
decyzji organu nadzorującego wszystkie przedsiębiorstwa działające
na podstawie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, a także na
podstawie aktów wykonawczych wydanych zgodnie z dyspozycją art. 5,
ustawy podzielić można na cztery grupy.
Największa możliwość władczego oddziaływania istnieje w
stosun-ku do przedsiębiorstw podległych Ministrowi Obrony Narodowej, M
i-** O rga n y sam orzą du p rac ow n icz ego są obok d yre k to ra org an a m i p rz ed sięb io rstw a p ań s tw ow e go (art. 31). N ie m a ją on e je d n ak , zgo dn ie z p rzy ję tą teo rią o rg a -nów osob y p raw n ej, u praw n ień do rep re ze n tow a n ia p rze d sięb iorstw a p ań stw ow eg o w s to su n k a ch zew n ę trzn y ch . Z u p raw n ień tyc h k orz y s ta je d y n ie d yre k to r, albo p eł-n om oc eł-n ic y w g ra eł-n ic a c h ich u m ocow aeł-n ia (art. 44). W e w sk az aeł-n ym przypad ku isteł-n ie-je od s tęp stw o od tej z as ad y. O rga n om sam orządu u staw od a w c a p rzy zn aie-je p raw o w ys tę p o w a n ia w c h a rak te rz e s tron y w s p o ra ch s ąd ow yc h i to n ie tylk o w s p o-rac h d o ty cz ą c yc h sp ra w w ew n ętrz n yc h p rzed s ięb io rstw a , a le tak że w sp oo-rac h z o r-gan am i a d m in istracji w p rzed m iocie p ow ołan ia i od w ołan ia d y rek to ra oraz na tle d ecyzji organ ó w n ad zo ru ją cy c h k ie row an yc h do p rzed sięb iors tw a . Por. s zerzej S t ę p -n i a k , op. cit., 'S. 5 i -n.
30 Je d y n ie w przypad ku w n ies ien ia sp rzeciw u od d ec yz ji pow odującej d yre k to -ra przez org an za łoż yc iels k i i s k ie row a n ia s p -ra w y n a d rogę p ostęp ow an ia s ąd ow ego , o rze cze n ie są d u I in stan c ji je s t o s tate c zn e (a rt. 34 p. 1 i 2 u s taw y o p rzed sięb iors -tw ac h p ań s-tw ow yc h ).
31 L. B a r , E le m en ty p ra w n e re io rm y g o s p od a rc z e j, ,,P a ń stw o i P ra w o" 1982, nr 1— 2, s. 15.
nistrowi Finansów, a także do przedsiębiorstw wykonujących w
ca-łości lub w przeważającej części zadania dla potrzeb obronności i bez-
pieezeństwa Państwa. W grupie tej najmniejszą samodzielność
posia-dają przedsiębiorstwa państwowe działające przy zakładach karnych,
a podległe Ministrowi Sprawiedliwości.
Biorąc pod uwagę przedstawione kryteria w dalszej kolejności
wy-mienić należy przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, a następnie
przedsiębiorstwa wymienione w art. 18 ust. 1, których zakres
samo-dzielności w stosunku do największej grupy przedsiębiorstw
państwo-wych, a więc działających na zasadach ogólnych, ograniczony jest
ko-niecznością zatwierdzenia przez organ założycielski ich statutów.
Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych nadaje organom
zało-życielskim prawo władczego wkraczania w sprawy przedsiębiorstwa
w siedmiu przypadkach, co znajduje swój wyraz w następujących
przepisach: art. 34 ust. 1 możliwość powoływania dyrektora; art. 40
ust. 2 możliwość dysponowania mieniem przedsiębiorstwa w przypadku
przewidzianej przepisami ustawowymi jego reorganizacji; ant. 49 ust. 2
wyrażenie zgody na podjęcie przez przedsiębiorstwa państwowe innej
działalności aniżeli przewidzianej w akcie o jego utworzeniu, jeżeli
wymaga to zaniechania lub znacznego ograniczenia działalności
pod-stawowej; art. 54 ust. 1 możliwość nałożenia obowiązku wprowadzenia
do planu zadań lub wyznaczenia zadania pozaplanowego, jeżeli jest
to niezbędne ze względu na potrzeby obrony kraju, w wypadku klęski
żywiołowej albo w celu wykonania zobowiązań międzynarodowych;
art. 55 ust. 1 możliwość wstrzymania wykonania i zobowiązania
dyrek-tora do zmiany bądź cofnięcia decyzji sprzecznej z prawem; art. 56
ust. 1 możliwość zawieszenia w czynnościach służbowych dyrektora
w wypadku, gdy dalsze pełnienie przez niego funkcji stanowi istotne
naruszenie prawa lub zagraża podstawowym interesom gospodarki
na-rodowej; art. 60 ust. 1 możliwość odmowy zatwierdzenia umowy o
przy-stąpieniu do zrzeszenia przedsiębiorstwa państwowego, jeżeli jest ona
niezgodna z przepisami ustawowymi.
Kolejne uprawnienia z zakresu nadzoru przewidują także między
innymi ustawy o planowaniu społeczno-gospodarczym32 o
uprawnie-niach do prowadzenia handlu zagranicznego33, a także rozporządzenie
Rady Ministrów w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych31. Zasygnalizowany w tym miejscu jedynie
przykłado-wo katalog ograniczeń samodzielności przedsiębiorstw państprzykłado-wowych
upoważnia do sformułowania, że nawet w kontekście deklarowanej
3S U staw a z 26 U 1982 r. (Dz.U. nr 7, p. 51). 33 Ib ide m (Dz.U. nr 7, p. 59).
samodzielności podniesionej wespół z samorządnością oraz samofinan-
sowaniem do rangi cechy przedsiębiorstwa, samodzielność ta musi być
traktowana jako samodzielność względna, ujęta w ścisłe ramy.
Odrębnego omówienia wymaga kwestia pozycji samodzielnego
przedsiębiorstwa, realizującego swoje zadania gospodarcze zgodnie
z własną wolą i interesem w układach koordynacyjnych, w których
udział jest ć>bligatoryjny. Obowiązujące w tym zakresie przepisy,
w kontekście wdrażanej reformy gospodarczej straciły swą aktualność
i stoją wręcz w sprzeczności z zasadami funkcjonowania
przedsiębior-stwa państwowego działającego w nowych warunkach ekonomicznych
i prawnych35.
Wyliczenie wszystkich czynników wytyczających pole
samodziel-ności przedsiębiorstwa, ze względu na ich znaczną mobilność jest
nie-możliwe. Jednakże można wskazać, iż obiektywną granicę
samodziel-ności wyznacza plan centralny i zakres planowania centralnego36. Plan
ten określa warunki działania przedsiębiorstwa, determinując tym
sa-mym wiele decyzji przez nie podejmowanych. Przedsiębiorstwo
posia-da wówczas możliwość samodzielnego wyboru działania,
stymulowa-nego za pomocą parametrów ekonomicznych do podejmowania decyzji
zgodnych z założeniami planu centralnego.
Minimalny zaś zakres samodzielności należny przedsiębiorstwu,
wy-znaczają decyzje wydawane przez nie same, umożliwiające prowadzenie
działalności produkcyjnej37. Zdaniem T. Rabskiej, zakres ten określają
przyznane przedsiębiorstwu państwowemu kompetencje w zakresie
za-rządzania38.
Samodzielność przedsiębiorstwa państwowego jako warunek sin e
qu a non racjonalnego działania, była również jego udziałem pod
rzą-dem poprzednio obowiązujących regulacji. Nowe prawo
przedsię-biorstw państwowych zwiększa w sposób istotny je j zakres.
Uprawnie-nia organu założycielskiego do władczego wkraczaUprawnie-nia w sprawy
przed-siębiorstwa ograniczone zostały do przypadków wyliczonych w ustawie,
35 P or. szerz ej M. K r ó l i k o w s k a , P raw ne g w a ra n c je s am od zie lno śc i p r z e d siębiorstw a pa ńs tw o w eg o a k o o rd y n a cja te re no w a i m ię d zy re so rto w a , „Z es z yty N au
-k ow e U Ł " 1977, S. I, z. 19, s. 89 i n. W s -k az a n a s p rz e cz n o ś ć z o sta ła d os trz eżon a . Ju ż po p rzyg otow an iu a rtyk u łu , RM u c h w a łą z 27 IX 1982 r., nr 206 w s p raw ie u tra -ty m o cy ob ow iązu jącej, n ie k tóryc h u chw ał RM i je j orga n ów , og ło sz on ych w M P, u ch y liła sw oją u ch w ałę z 11 V I 1976 r., nr 121 w s p ra w ie k oo rd yn a c ji m ię d zy re -s ortow ej i b ran żow ej d ziała ln ości g o-s p o d a rc z ej (M P nr 24, poz. 209).
36 E. W o j c i e c h o w s k i , P ra w no iin an so w e p ods ta w y dz iałalno śc i pa ństw o-w yc h o rg a niz a cji g o s p o d a rc z y c h , Poznań 1977, s. 28.
37 Z. F e d e r o w i c z , F in a ns e w g o s p o d a rc e s o c ja lis ty c z n e j, W ars z a w a 1976,
s. 139.
38 R a b s k a op. cit., s. 59.
a ponadto przedsiębiorstwu służą środki prawne pozwalające zaczepić
decyzję niekorzystną z punku widzenia interesu przedsiębiorstwa. Tak
kształtowane gwarancje samodzielności mają zapewnić realizację celu
przedsiębiorstwa państwowego jakim jest osiąganie efektywnych ek o
-nomicznie wyników działania przez produkcję dóbr, świadczenie usług
lub prowadzenie innej działalności dla zaspokojenia potrzeb
społecz-nych.
4.
Dyskusje i spory prowadzone nad kształtem polskiej reformy
gospodarczej lat osiemdziesiątych koncentrowane były wokół problemu
demokratyzacji życia publicznego w Polsce, Zgłaszano przy tym wiele
zastrzeżeń do funkcjonujących form samorządowych, w tym również
do samorządu robotniczego.
Obowiązująca od 1 I 1959 r. ustawa z dnia 20 X II 1958 r. o
samo-rządzie robotniczym39, która zastąpiła uchwaloną dnia 19 X I 1956 r.
ustawę o radach robotniczych40, nie spełniła pokładanych w niej
ocze-kiwań. Zamierzenia ustawodawcy dodatkowo wypaczone zostały
wy-tycznymi CRZZ z dnia 13 VII 1978 r. w sprawie regulaminu samorządu
robotniczego41. Pomijając fakt, iż wytyczne te wydane zostały bez
żad-nej podstawy prawżad-nej, to zawierały one postanowienia niezgodne
z ustawą o samorządzie robotniczym. Pogłębiła się więc dysharmonia
między oczekiwaniami i zapotrzebowaniem społecznym na akt prawny
odpowiadający aspiracjom załóg pracowniczych a normatywną
rzeczy-wistością. Dlatego też, ustawa o samorządzie załogi przedsiębiorstwa
państwowego stała się — obok ustawy o przedsiębiorstwach
państwo-wych — pierwszą spośród ustaw, których opracowanie i uchwalenie
za-powiedziano przystępując do opracowania koncepcji reformy
gospodar-czej.
Najnowsza ustawa o samorządzie załogi przedsiębiorstwa
państwo-wego stanowi kolejną próbę normatywnego uregulowania współudziału
załóg pracowniczych w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Zarówno w
po-przednich, jak i w nowej ustawie, ustawodawca nie definiuje pojęcia
samorządności. Czyni to jednak doktryna. Nie sposób w tym krótkim
opracowaniu przeanalizować poglądów w tym przedmiocie.
Dla dalszych potrzeb przyjmijmy, iż na istotę samorządu jako
szcze-gólną formę zarządzania sprawami społecznymi składają się dwie
pod-stawowe cechy: pierwsza — to prawo określonej wspólnoty
(społecz-ności) do wyłaniania własnej reprezentacji (przedstawicielstwa),
dru-39 Dz.U. z 1058 r.» nr 77, poz. Э87; zm iana : Dz.U. z 1974 r. nr 24, poz. 142. 40 Dz.U. z 1956 r., nr 53, poz. 238.
ga — to określony stopień samodzielności w rozwiązywaniu własnych
spraw poprzez wyłonioną reprezentację lub w sposób bezpośredni
(pra-wo do samorządzenia sprawami wspólnoty)42.
Tak samo jak nie można mówić o bezwzględnej samodzielności
przedsiębiorstwa państwowego, tak samodzielność w rozwiązywaniu
własnych spraw przez organy samorządowe jest zawsze samorządnością
względną istniejącą w granicach prawa. Kompetencje przyznane
samo-rządowi ustawodawca ujmuje w kilka grup, mianowicie w zakresie:
stanowienia w istotnych sprawach przedsiębiorstwa, wyrażania opinii,
podejmowania inicjatyw i zgłaszania wniosków oraz sprawowania
kon-troli działalności przedsiębiorstwa.
Tak szeroko ukształtowany katalog uprawnień, który ulega
konkre-tyzacji w szczegółowych przepisach ustawy, poparty prawnymi
gwa-rancjami ich realizacji (np. rozstrzyganie sporów między dyrektorem
a radą pracowniczą przez komisje rozjemcze z możliwością
skierowa-nia sprawy na drogę postępowaskierowa-nia sądowego; możliwość powoływaskierowa-nia
i odwoływania dyrektora; niezależność od organów administracji
pań-stwowej, organizacji społecznych, związkowych i politycznych;
powie-rzenie pieczy Sejmowi nad funkcjonowaniem samorządu) stanowi o
no-wej jakościowo formule samorządu pracowniczego.
Na tle uczestnictwa załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem
pańs-twowym wyłania się problem odpowiedzialności za podejmowane
decy-zje. Przepisy ustaw nie są wystarczające w tej materii. Nie znalazły
się tu regulacje dyskutowane i zawarte w ich projektach. Skoro brak
jest przepisów przewidujących konsekwencje prawne niewłaściwego
funkcjonowania samorządu, powstaje pytanie — czy odpowiedzialność
za skutki podjętych przez samorząd albo wspólnie z samorządem
de-cyzji, ponosić ma dyrektor przedsiębiorstwa z tytułu sprawowania przez
niego jednoosobowego kierownictwa?
Analizując przepisy ustawy o samorządzie załogi przedsiębiorstw
państwowych i porównując je z dotychczasowymi regulacjami,
pamię-tać należy, że przyjęty model samorządności pracowniczej jest dopiero
pierwszym, ale jakże istotnym krokiem na drodze ku szerszemu
syste-mowi samorządności społecznej, w ramach której, samorząd
pracowni-czy funkcjonuje jako jedno z je j ogniw. Zwrócić należy także uwagę
na niebezpieczeństwo utożsamiania samorządu pracowniczego z ruchem
związkowym. Próby takie już czyniono niejednokrotnie, chociaż w
każ-dym przypadku z przeciwstawnych sobie pobudek, ale za każkaż-dym
ra-zem prowadziły one do utraty idei samorządności.
5.
Samofinansowanie stanowi — obok dotacji i kredytowania —
formę finansowania rozumianego jako przekazywanie (dostarczanie)
środków pieniężnych określonym podmiotom i na rzecz określonych
zadań43. Pojęcie samofinansowania nie jest definiowane przez
ustawo-dawcę.
Z punktu widzenia ekonomicznego samofinansowanie stanowi „cechę
rozrachunku gospodarczego polegającą na pokrywaniu nakładów na
działalność eksploatacyjną z dochodów przedsiębiorstwa, uzyskiwanych
przez nie ze sprzedaży wyrobów i usług"44. Tak ujęta charakterystyka
tej formy finansowania nie oddaje jednak istoty problemu, gdyż
ogra-nicza się jedynie do wykorzystywania własnych środków na cele
re-produkcji prostej.
W większości poglądów przyjmuje się, że samofinansowanie to
„pro-ces gospodarczy polegający na ponoszeniu układów (wydatków) na
rozszerzenie działalności przedsiębiorstwa ze środków finansowych
wygospodarowanych przez samo przedsiębiorstwo, a w szczególności
z zysku"4'. W przeciwieństwie do ujęcia pierwszego, to zbliża się do
przedstawienia istoty samofinansowania, która polega na
samodziel-ności przedsiębiorstwa w przedmiocie podejmowania decyzji
rozwo-jowych w granicach posiadanych na ten celu funduszy oraz na pełnej
dyspozycyjności nimi.
W zależności od zakresu samofinansowania rozróżnia się dwa jego
rodzaje: brutto i netto. W pierwszym przypadku chodzi o całkowite
finansowanie reprodukcji, a w drugim — o finansowanie reprodukcji
prostej40. Podchodząc do problemu ujęcia istoty samofinansowania od
strony źródeł środków służących jego realizacji, można stwierdzić, że
„samofinansowanie polega, na możliwości ponoszenia nakładów z
włas-nego zysku i odpisów amortyzacyjnych ze środków pochodzących z
li-kwidacji środków trwałych"47.
Wprowadzony przez nową ustawę o gospodarce finansowej
przed-siębiorstwa państwowego48, mechanizm obliczania i wykorzystywania
wyniku finansowego przedsiębiorstwa świadczy o niewielkiej
swobo-dzie w tym zakresie. Przedsiębiorstwo związane jest bowiem
koniecz-nością tworzenia określonych funduszy, wskazaną kolejkoniecz-nością celów,
Л . K o m a r , F ina ns o w a nie, [w :] S y s te m ins ty tuc ji p ra w no -fina n s ow yc h PRL,
t. I, In sty tu c je o g ó ln e , W ro c la w 1980, s. 277 i n.
14 H. N i e m i r a, S am ofin an sow anie p rz e d s ięb io rs tw i z je d n o c z e ń , W a rs z a w a
1976, s. 15. 45 Loc, cit.
40 K o m a r , op. cit., s. 271. 47 Ibid em , s. 291.
na które mogą być ono przeznaczone. Samodzielność tę ograniczają
także przepisy ustawy o opodatkowaniu jednostek gospodarki
uspo-łecznionej4”.
,
Może powstać sytuacja, że stosowanie omawianych zasad
dopro-wadzi do stanu, w którym przedsiębiorstwo — pomimo deklarowanej
samodzielności w zakresie gospodarki finansowej rozumianej jako
swo-boda w podejmowaniu decyzji rozwojowych w granicach posiadanych
na ten cel funduszy — nie będzie mogło z niej korzystać w obliczu
braku środków finansowych. Skoro więc samodzielność finansowa
sta-nowi składową samodzielności gospodarczej przedsiębiorstwa
państwo-wego w ogóle, to przy braku możliwości realizacji pierwszej nie
bę-dzie także funkcjonować druga. Nie trzeba przekonywać, że jest to
w dużej mierze zaprzeczenie idei reformy gospodarczej, w której
kreśla się samodzielność, samorządność i samofinansowanie jako
pod-stawowe cechy przedsiębiorstwa państwowego.
6.
Przedstawiona analiza samodzielności, samorządności i
samofinan-sowania jako cech przedsiębiorstwa państwowego, które świadczyć ma-
ją o ptzyjęciu w nowym ustawodawstwie nowej koncepcji
przedsię-biorstwa państwowego, pozwala na sformułowanie następujących tez.
1. Samodzielność przedsiębiorstwa państwowego zawsze należy
roz-patrywać jako samodzielność względną, istniejącą w zakreślonych
ra-mach. Zakres je j wyznaczony jest sumą ograniczeń faktycznych i
praw-nych.
2. Wyrażone w nowym prawie przedsiębiorstw państwowych
samo-dzielność, samorządność i samofinansowanie nie są cechami nowymi,
przyjętymi dopiero w ostatnim czasie. Przedsiębiorstwa pod rządem p o
-pi zednio obowiązujących aktów prawnych również charakteryzowały
wyżej wymienione cechy, których zakres determinowany był
przyję-tym modelem zarządzania gospodarką narodową.
3. Przyjęcie za podstawę wdrażanej reformy gospodarczej
przedsię-biorstwa jako centralnego jej elementu, wokół którego ma być
kon-struowany system funkcjonowania gospodarki, zmusza do znacznego
rozszerzenia — w stosunku do poprzednio obowiązującego stanu
prawnego — zakresu spraw, w których może ono swobodnie
podej-mować decyzje gospodarcze, zgodnie z własną wolą i interesem,
wy-maga zwiększenia samodzielności w rozwiązywaniu własnych spraw
przez wyłonioną w sposób demokratyczny reprezentację, a także
po-woduje rozszerzenie możliwości swobodnego wykorzystywania
włas-nych środków finansowych na cele rozwojowe przedsiębiorstwa.
4. Samodzielność, samorządność i samofinansowanie stanowią
tyl-ko jędne z kilku cech przedsiębiorstwa państwowego, które
określo-ne zostały w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych.
5. Ekspozycja samodzielności, samorządności i samofinansowania
nie decyduje jeszcze o nowej koncepcji przedsiębiorstwa. Wpływa
bo-wiem na nią całokształt cech, charakteryzujących to podstawowe
og-niwo gospodarki narodowej, w świetle których dopiero samodzielność,
samorządność i samofinansowanie zyskują nowy sens.
6. Novum obecnych rozwiązań polega na ujęciu samodzielności,
samorządności i samofiansowanią w integralną całość, której istnienie
jest warunkowane wystąpieniem wszystkch elementów jednocześnie.
Podkreślenia wymaga niedoceniana funkcja samofinansowania
będą-ca podstawą samodzielności i samorządności działania.
7. Tak silne zaakcentowanie znaczenia samodzielności,
samorząd-ności i samofinansowania jest przejawem istnienia tendencji
politycz-nych, których przedstawiciele upatrują w tym gwaranta osiągania
efektywnych ekonomicznie wyników działania przedsiębiorstw
państwo-wych.
8. Pełne urzeczywistnienie nowej formuły przedsiębiorstw
państwo-wych zależne jest od przebudowy szerszego układu społeczno-ekono-
micznego, którego przedsiębiorstwo jest tylko jednym z elementów.
Wymaga wypracowania spójnej i konsekwentnej koncepcji
ekonomicz-nej.
K a te d ra P ra w a Fin a n s ow eg o i P ra w a Z arząd z an ia G osp od ark ą N arod o w ą Zak ład P raw a Z arząd zan ia G osp od ark ą N a rod ow ą U n iw e rs y tet Łódzki L ip iec 1982 r.
M are k Sniec ju cki
L ’EN TR EP RIS E D 'É T A T À LA L U M IÈ R E DE LA R É FO R M E É C O N O M IQ U E
L ’a rtic le p ré se n te l'in d ép en d an ce, l'au ton om ie et l'au tofin an cem en t de l'e n tre p ri-se d 'é tat, vu s à tra v e rs le p rism e de la réform e écon om iq u e, c e qui p erm et do form u ler les th èses su iv an te s:
1) Il fau t tou jou rs e n v i s a g e r/l'in d é p e n d a n c e d'une en trep rise com m e rela tiv e , n 'e x is ta n t que dans les ca d re s délim ités. Son éten d u e es t dé sign ée p ar le to ta l des lim itation s ré e lles et ju rid iq ues.
2) L 'in d ép en d an ce, l'au ton om ie et l'a u tofin a n c em en t rév é lés dans la n o u ve lle loi sur les e n tre p ris e s ne son t pas des tra its n ou v ea u x, d e rn ièrem en t a d op tés . Les e n tre p ris es dans lesqu elles les a cte s ju rid iq ues é ta ie n t a n térie u rem en t o b liga toire s, étaie n t c a ra c té r is é e s p ar dos tra its dont l'élon du e é ta it d éterm iné e p a r le m od èle ad op té do la ge stion de l'éco n om ie n atio na le .
3) L 'e n trep ris e étan t rec on n u e pour b as e de la réform e éc on om iq u e en tam ée , pour son élém en t c en tral, au tou r duquel doit ê tre co n stru it le sy stèm e du fon c tion -n em e-n t de l'é co-n om ie, il fau t é la rgir co-n s id érab lem e -n t, p a r rap p ort à l'é ta t ju rid i-que éta n t a n térieu re m e n t en vigu e u r, sa sp hè re dos p roblèm es d an s lesq u e ls il p ou rrait p ren d re lib rem en t Tes d écision s éc on om iq u es; il fau t au ssi au gm en te r l'au to nom ie dans la solu tion de ses p ropres p rob lèm es par une rep rés e n ta tio n d é m o c ra -tiqu em en t élu e et, par su ite, é la rg ir la p os sib ilité d 'e x p lo iter ses p rop res m oy en s fin an ciers au d évelopp m en t de l'en tre p rise .
4) L 'in d ép en d an ce, l'au ton o m ie et l’au tofin an cem en t ne co n s titu en t que q uel-q ues-uns de peu n om breu x tra ils de l'e n tre p rise d 'éta t, uel-qui ont é té définis dans la loi sur les en trep rises d’é ta t.
5) L’e xp os ition de l'in d ép en d an ce, de l'au ton om ie et de l'a u tofin an ce m e n t ne dé-cid e pas e n co re de la n ou ve lle co n cep tion de l'en trep ris e. C elle -c i est influ en cée pair l'en sem b le d 'au tres tra its qui c a ra c té r is e n t c e p rin cip al ch aîn on de l'é con o m ie n ation ale, à la lu m ière desq uels l'in d ép en d an ce, l'au ton om ie e>t l'au tofin an ce m en t p ren -nent un sen s n ou vea u.
*
6) La n ou ve au té des solution s a ctu e lle s co n siste en as sem b lag e de l'ind ép en -d an ce, -de l'au ton om ie et -de l'au tofin an c em en t en un tou t in té gra l, -dont l 'e x is t e n c e e st c on d ition n ée p ar l’ap p arition de tou s c e s élém en ts en m êm e tem ps. Il e st ind is-p en sab le du so u lig n er la fo n ctio n so u s-estim é e de l'au tofin an ce m en t éta n t b a se de l'in d ép en d an ce et et de l'an ton o m ie d 'actiop .
7) U ne si fotre a c c e n tu a tio n de l'in d é p en d a n ce, de l'au ton om ie et d e l'au to - tin ancem ent p ro u v e l'e x i s ta n c e dos te n d an c es p olitiques don t les re p rés e n ta n ts y voien t la g ara n tie d’ob ten tion des ré s u ltats de l'a c tion des e n trep ris es d 'é tat é co n o -m iq ue-m ent effectifs .
8) L a p leine ré alisa tio n de la n ou ve lle form ule de l ’e n tre p ris e d 'état d épen d de la re c on stru c tio n du la rg e sy stè m e s oc ial et écon om iq u e, dont l'e n tre p rise n 'est qu'un des élém en ts. E lle e x ig e l'é lab ora tion d 'un e c on ce p tio n éc on om iq u e c o h ére n te e t con séq u en te.
