Drogi i bezdro¿a pocz¹tków geologii w Polsce niepodleg³ej
Janusz Skoczylas
1W zwi¹zku z obchodami 90 rocznicy utworzenia Pañstwowego Instytutu Geo-logicznego warto przypomnieæ niektóre elementy historii, zwi¹zane m.in. z dzia-³aniami w kierunku organizacji i rozwoju instytucjonalnych podstaw poznania geo-logicznego kraju. W dobie szybkiego postêpu cywilizacyjnego coraz trudniej wracaæ geologom do badañ z przesz³oœci i uœwiadomiæ sobie punkt wyjœcia i postêp badañ geolo-gicznych, na przyk³ad w okresie dwudziestolecia miêdzy-wojennego. W 1985 r. napisa³em pracê pt. Rozwój poznania budowy geologicznej Polski w latach 1918–1939. Badania geologiczne, ich organizacja oraz zwi¹zane z nimi proble-my ochrony przyrody nieo¿ywionej, wydan¹ drukiem przez Ossolineum w serii Monografie z dziejów nauki i techniki (Skoczylas, 1985). Prezentowane tutaj refleksje w du¿ym stopniu s¹ przedrukiem, poprawionym, skróconym i uzu-pe³nionym, pierwszego rozdzia³u tej monografii, a tak¿e artyku³u pt. Uwagi o dorobku nauk geologicznych w Polsce w latach 1918–1939 (Skoczylas, 1986). Celem tego zabie-gu jest, z jednej strony przybli¿enie geologom m³odszego pokolenia fragmentu naszych geologicznych pocz¹tków, a z drugiej — zwrócenie uwagi na to, ¿e istnieje potrzeba, nie tylko okazjonalnych, badañ dotycz¹cych historii nauki, w tym równie¿ historii geologii.
Z wejœciem w etap niepodleg³ego bytu narodowego w 1918 r. rozpocz¹³ siê w naukach geologicznych w Polsce nowy okres rozwoju. Ró¿ni³ siê on zdecydowanie od d³ugiego, przesz³o stuletniego etapu poprzedniego, w któ-rym dorobek polskich geologów by³ rozpraszany w nauce pañstw zaborczych i w badaniach na ró¿nych kontynen-tach. Ziemie polskie trzech zaborów — zjednoczone w nowych granicach — by³y rozleg³e i cechowa³a je zró¿ni-cowana budowa geologiczna. Stanowi³y zatem rokuj¹c¹ wielkie nadzieje dla nauki arenê poszukiwañ i badañ bogactw mineralnych, prowadzonych z myœl¹ o udostêp-nieniu ich spo³eczeñstwu.
Wœród wielu problemów, przed którymi stanê³a w 1918 r. niepodleg³a Polska, znalaz³ siê równie¿, wa¿ny dla geolo-gów, problem stworzenia organizacyjnych, a zw³aszcza instytucjonalnych, podstaw rozwoju geologii. Geologiczne placówki naukowe sprzed 1918 r. dalekie by³y od spe³nie-nia oczekiwanych zadañ stawianych przed odrodzonym pañstwem.
W zaborze austriackim badania geologiczne Galicji by³y prowadzone przede wszystkim przez geologów skich, którzy rezultaty swoich prac mogli drukowaæ po pol-sku w polskich czasopismach naukowych, takich jak: drukowany we Lwowie Kosmos czy te¿ wydawane w Kra-kowie Rozprawy Komisji Fizjograficznej PAU. Na ziemiach zaboru austriackiego prê¿nie dzia³a³y polskie placówki geo-logiczne Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie i Uni-wersytetu Jana Kazimierza we Lwowie oraz Politechniki
Lwowskiej. Badania geologiczne znalaz³y równie¿ sprzy-jaj¹ce warunki rozwoju w takich instytucjach, jak Akademia Umiejêtnoœci w Krakowie (od 1873 r.), Towarzystwo Przy-rodników im. Kopernika (od 1875 r.) i Muzeum Dzieduszyc-kich (od 1880 r.) we Lwowie. Do wa¿niejszych rezultatów tych badañ na prze³omie XIX i XX wieku mo¿na zaliczyæ wydanie drukiem w latach 1885–1913 Atlasu geologicznego Galicji. To wiekopomne dzie³o zosta³o wykonane przez polskich geologów zatrudnionych w wy¿szych uczelniach Krakowa i Lwowa oraz przez nauczycieli szkó³ œrednich. Jedynie 2 arkusze, z 25, opracowali geolodzy austriaccy — V. Uhlig i E. Tietze. Wœród indywidualnych osi¹gniêæ do najwiêkszych nale¿¹ publikacje J. Grzybowskiego z lat 1895–1901, a szczególnie rozprawa pt. Otwornice warstw inoceramowych okolic Gorlic, opublikowana w Rozpra-wach PAU w 1901 r. Wydaj¹c te prace, J. Grzybowski stworzy³ podstawy rozwoju mikropaleontologii stosowa-nej, a jego wielkie i pierwsze osi¹gniêcia w tej dziedzinie zosta³y uznane i docenione, po latach, na ca³ym œwiecie. Do cennych osi¹gniêæ nale¿y zaliczyæ tak¿e wyznaczenie w 1893 r. przez W. Teisseyre’a, w po³udniowej czêœci ziem polskich, granicy prekambryjskiej platformy wschodnio-europejskiej (Teisseyre, 1893). Przebieg tej granicy po-twierdzi³ metodami geofizycznymi A. Tornquist (1908). Dziêki zgodnym stwierdzeniom obydwu badaczy zachod-nia granica platformy wschodnioeuropejskiej wesz³a do œwiatowego nazewnictwa jako linia Tornquista-Teisseyre’a. Na ziemiach zaboru rosyjskiego dzia³alnoœæ polskich geologów skupia³a siê g³ównie w powsta³ej w 1901 r. Pra-cowni Geologicznej Muzeum Przemys³u i Rolnictwa oraz na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie asystentami rosyj-skich profesorów mineralogii byli niekiedy Polacy (np. J. Mo-rozewicz i Z. Weyberg). W 1903 r. powsta³a równie¿ za³o¿ona przez S. Thugutta prywatna pracownia mineralogiczna, przeniesiona w 1912 r. do gmachu Towarzystwa Naukowe-go WarszawskieNaukowe-go.
Dziêki za³o¿eniu w 1881 r. Pamiêtnika Fizjograficzne-go oraz w 1882 r. Wszechœwiata geolodzy polscy, pra-cuj¹cy tak¿e w innych zaborach, mieli mo¿noœæ publiko-wania swoich prac w jêzyku polskim. Wymieniæ tutaj mo¿na pracê S. Karczewskiego pt. O budowie mikroskopowej wêgla kamiennego z D¹browy Górniczej, zamieszczon¹ w Pamiêt-niku Fizjograficznym w 1907 r. i bêd¹c¹ pierwsz¹ polsk¹ podstawow¹ prac¹ z petrografii wêgla kamiennego. Praca ta o wiele lat wyprzedzi³a obce osi¹gniêcia w tej dziedzi-nie. W 1915 r. wskutek odwrotu wojsk rosyjskich z Króle-stwa Polskiego, po³¹czonego z ewakuacj¹ ca³ego rosyjskiego personelu placówek naukowych wraz z zasadnicz¹ czêœci¹ wyposa¿enia i zbiorami muzealnymi, baza materialna geo-logii polskiej u progu niepodleg³oœci nie przedstawia³a siê imponuj¹co. W 1916 r. w Warszawie dzia³a³a profesjonal-nie tylko kilkuosobowa grupa geologów skupiona przez J. Lewiñskiego w Pracowni Geologicznej Muzeum Prze-mys³u i Rolnictwa.
W zaborze pruskim z kolei udzia³ Polaków w badaniach geologicznych i mineralogicznych tej czêœci ziem polskich 1
Instytut Geologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Maków Polnych 16, 60-686 Poznañ; skocz@amu.edu.pl
by³ raczej niewielki i ograniczy³ siê do prac F. Ch³apowskie-go i R. Maya.
Na prze³omie XIX i XX w. pewien wk³ad w dzie³o geo-logicznego poznawania ziem polskich wnieœli badacze pañstw zaborczych, a szczególnie D. Sobolew, pracuj¹cy przede wszystkim w Górach Œwiêtokrzyskich; A. Skrinni-kow, badaj¹cy osady trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego; P. Pra-wos³awiew, zajmuj¹cy siê czwartorzêdem; P. Assman i F. Roemer, badaj¹cy budowê geologiczn¹ Górnego Œl¹ska oraz A. Jentzsch, pracuj¹cy na obszarze Wielkopolski i Pomorza, a tak¿e V. Uhlig i E. Tietze — w Karpatach.
Badania geologiczne prowadzone na ziemiach polskich w latach poprzedzaj¹cych wybuch I wojny œwiatowej stwo-rzy³y podstawy, na których rozwija³a siê dzia³alnoœæ geolo-giczna po 1918 r. W nawi¹zaniu do wczeœniejszych inicjatyw i istniej¹cych placówek powsta³a bowiem w stosunkowo krótkim czasie nowa struktura organizacyjna geologii w Polsce (Skoczylas, 1985).
Pañstwowy Instytut Geologiczny
Nawi¹zaniem do postulatów dotycz¹cych organizacji w niepodleg³ej Polsce krajowego instytutu geologicznego by³o powo³anie na mocy sejmowej uchwa³y Pañstwowego Instytutu Geologicznego z siedzib¹ w Warszawie, którego otwarcie nast¹pi³o 7.05.1919 roku.
Utworzenie PIG zosta³o poprzedzone wieloletni¹ dys-kusj¹ na temat organizacji przysz³ych prac geologicznych. Ju¿ w 1904 r. W³adys³aw Szajnocha wysun¹³ propozycjê utworzenia biura lub zak³adu geologicznego dla potrzeb Galicji (Szajnocha, 1904; Czarniecki, 1970; ¯ó³towski, 1964). W 1905 r. na sejmie galicyjskim krakowskie œrodo-wisko geologiczne wysunê³o projekt W. Szajnochy o utwo-rzeniu Krajowego Zak³adu Geologicznego (Szajnocha, 1907). Ten sam geolog postulowa³ w 1919 r. powo³anie w Krakowie Polskiego Zak³adu Geologicznego, w którym planowa³ utworzenie wydzia³u górniczego, hydrogeolo-gicznego i pedolohydrogeolo-gicznego. Zadaniem tego zak³adu mia³o byæ objêcie ca³ego obszaru Polski mapami geologicznymi uwzglêdniaj¹cymi potrzeby rolnictwa. W. Szajnocha pro-jektowa³ opracowanie map w skali 1 : 25 000 oraz inwenta-ryzacjê bogactw mineralnych kraju (Szajnocha, 1919).
W krakowskim œrodowisku przyrodniczym opubliko-wano w 1919 r. jeszcze jeden projekt dotycz¹cy utworzenia Pañstwowego Zak³adu Krajoznawczego. Ludomir Sawicki na wzór amerykañskiego Smithsonian Institution for the Increase and Diffusion of knowledge Among Men propono-wa³ ca³oœciowe, kompleksowe rozwi¹zanie organizacji nauk o Ziemi. Wed³ug L. Sawickiego, Pañstwowy Zak³ad Krajo-znawczy powinien siê sk³adaæ z 3 wydzia³ów i 14 zak³adów, które mia³y jeszcze dzieliæ siê na biura (pracownie). W pro-jekcie tym Wydzia³ Przyrodniczy mia³ dzieliæ siê na 7 za-k³adów: Geofizyczny, Geologiczny, Hydrograficzny, Meteo-rologiczny, Botaniczny, Zoologiczny i Ochrony Zabytków (Sawicki, 1919).
Z kolei projekt Karola Bohdanowicza zosta³ przedsta-wiony 6 i 9.10.1917 r. na posiedzeniu Polskiej Narady Eko-nomicznej w Piotrogrodzie, a nastêpnie opublikowany w Materia³ach Polskiej Narady Ekonomicznej pt. Z³o¿a mine-ralne ziem polskich (1918). K. Bohdanowicz postulowa³ scalenie wszystkich zak³adów geologicznych dzia³aj¹cych na ziemiach polskich w jedn¹ instytucjê, której g³ównym celem by³oby sporz¹dzenie szczegó³owej mapy
geologicz-nej ziem polskich (Bohdanowicz, 1918; Wójcik, 1970; Jaskólski, 1952). Ponadto K. Bohdanowicz zaproponowa³ projekt poszukiwañ, eksploatacji i wykorzystania bogactw mineralnych na ziemiach polskich.
Projekt Józefa Morozewicza przedstawiono na posie-dzeniu Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie (Morozewicz, 1918). J. Morozewicz przyj¹³ ofertê Sekcji Górniczo-Hut-niczej Ministerstwa Przemys³u i Handlu — zosta³ dyrekto-rem PIG i zacz¹³ realizowaæ swój program (Rûhle, 1960; Malinowski, 1979; Skoczylas, 1985; Graniczny i in., 2008). O dzia³alnoœci PIG powsta³o ju¿ wiele opracowañ i publi-kacji, dlatego warto jedynie podkreœliæ, ¿e zmieniaj¹ce siê struktury organizacyjne PIG oraz jego cele i zadania, reali-zowane przecie¿ z ró¿nym powodzeniem, zawiera³y wiele elementów wszystkich czterech projektów. Jednak dopiero ostatnia reorganizacja w 1938 r. umo¿liwi³a lepsze i sku-teczniejsze rozwi¹zywanie poszukiwañ bogactw mineral-nych kraju. Nast¹pi³o lepsze finansowanie PIG, np. od 238 637 z³ w 1924 r. do 2 milionów w latach 1938–1939 r. (¯ó³towski, 1964). Zanotowano tak¿e zdecydowany wzrost zatrudnienia — z 19 pracowników w 1934 r. do 99 w 1938 r.
Zadanie centralizacji i koordynacji najwa¿niejszych badañ geologicznych starano siê realizowaæ poprzez zatrudnianie w PIG wielu wspó³pracowników tymczasowych. W 1939 r. z PIG wspó³pracowa³o m.in. 11 profesorów i 6 docentów. PIG stwarza³ tak¿e wszystkim geologom mo¿liwoœæ refe-rowania i publikowania wyników swoich badañ. Mimo wielu sukcesów i osi¹gniêæ naukowych, wydawniczych i utylitarnych, wskutek wielu niesprzyjaj¹cych okolicznoœci, g³ównie jednak niedoborów finansowych, zadania PIG-u w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego uda³o siê spe³niæ jedynie czêœciowo.
Katedry nauk o Ziemi na wy¿szych uczelniach
W pocz¹tkach naszej XX-wiecznej niepodleg³oœci w ramach budowania nowych placówek naukowych otwarto wiele uczelni. By³y to przede wszystkim uniwersytety w Poznaniu i Wilnie oraz Akademia Górnicza w Krakowie. Na uczelniach tych funkcjonowa³y samodzielne katedry geologii. Ponadto warto tak¿e przypomnieæ o powstaniu w Warszawie Wy¿szej Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiej-skiego, gdzie równie¿ wyk³adano podstawy nauk o Ziemi, ze szczególnym uwzglêdnieniem gleboznawstwa.
Na uniwersytecie w Poznaniu powsta³y zak³ady (insty-tuty) Geologii, Paleontologii, Mineralogii i Petrografii oraz Geografii. Na uniwersytecie w Wilnie powsta³y zak³ady Geologii, Mineralogii i Petrografii, a w 1927 r. Geografii. W Akademii Górniczej w Krakowie otwarto zak³ady Mine-ralogii i Petrografii, Geologii Stosowanej oraz Geologii i Paleontologii. Ostatni z wymienionych zak³adów w 1926 r. podzielono na dwa odrêbne zak³ady.
W 1927 r. istnia³o wiêc na uczelniach polskich 9 za-k³adów geologii (w Krakowie i Lwowie po 3; w Poznaniu, Warszawie i Wilnie po 1), 8 zak³adów mineralogii i petro-grafii (w Krakowie, Lwowie i Warszawie po 2; w Poznaniu i Wilnie po 1), 4 zak³ady paleontologii (w Krakowie 2; w Po-znaniu i Lwowie po 1). Ponadto w Warszawie dzia³a³a Wolna Wszechnica Polska, w której na Wydziale Matema-tyczno-Przyrodniczym istnia³y zak³ady Geologii i Paleon-tologii oraz Geografii. Z kolei na Politechnice Warszaw-skiej funkcjonowa³ na Wydziale Chemicznym Zak³ad Mineralogii i Geologii. We wszystkich wymienionych
zak³adach pracowa³o w 1927 r. oko³o 101 osób czynnie zwi¹zanych z rozwojem nauk o Ziemi w Polsce. Wœród nich by³o 26 profesorów, 10 docentów, 5 adiunktów, 20 starszych asystentów, 24 m³odszych asystentów, 5 labo-rantów i demonstratorów. Zasygnalizowano tak¿e obec-noœæ 2 kustoszów i 2 osób nale¿¹cych do tzw. s³u¿by ni¿szej (Skoczylas, 1985).
Na ogóln¹ liczbê 822 katedr w Polsce w dniu 1.11.1930 r. 31 katedr zajmowa³o siê naukami o Ziemi. Analizuj¹c wów-czas stan kadrowy, C. £apiñski (1931) wskazywa³ na niedo-bór co najmniej 4 profesorów oraz na koniecznoœæ powo³ania 6 kolejnych katedr z zakresu nauk geologicznych.
Wskutek kryzysu œwiatowego, w 1933 r. w ca³ym szkolnictwie wy¿szym zlikwidowano 52 katedry, w tym katedry paleontologii na Uniwersytecie Poznañskim i Poli-technice Lwowskiej oraz katedry Geografii i Kartografii na Uniwersytecie Jagielloñskim. Wydatki na rozwój nauk o Ziemi przedstawia³y siê skromnie i w latach 1921–1929 wygl¹da³y nastêpuj¹co:
1921 — 14 992 z³; 1924 — 18 817 z³; 1927/1928 — 176 271 z³; 1928/1929 — 171 105 z³.
Podstawowym elementem struktury organizacyjnej wy¿szych uczelni by³y autonomiczne katedry akademic-kie, które wobec niewielkich mo¿liwoœci ekonomicznych i personalnych ogranicza³y siê przede wszystkim do realizo-wania programu dydaktycznego. Natomiast w mniejszym stopniu, ni¿ to wynika³o z aspiracji i przygotowania pra-cowników katedr, realizowano program badañ geologicz-nych ziem polskich. Cele i zdania placówek akademickich K. Bohdanowicz (1929, str. 131) scharakteryzowa³ nastê-puj¹co: Placówka akademicka mo¿e szczytnie spe³niæ swo-je zadania nauczania i pog³êbiania wiedzy teoretycznej, pozostaj¹c do pewnego stopnia poza zagadnieniami prak-tycznymi, chocia¿ niejednokrotnie dobijaj¹ siê one do drzwi.
Katedry akademickie raczej nie by³y w³¹czane w cen-tralne mechanizmy koordynuj¹ce badania geologiczne. Podkreœliæ te¿ mo¿na, ¿e struktura organizacyjna wy¿-szych uczelni nie podlega³a bardziej znacz¹cej krytyce.
Towarzystwa naukowe i Polska Akademia Umiejêtnoœci
Powstanie niepodleg³ego pañstwa by³o impulsem do wyzwolenia inicjatyw zmierzaj¹cych do za³o¿enia nowych towarzystw naukowych oraz do wzrostu aktywnoœci geolo-gów w towarzystwach ju¿ istniej¹cych. Aktywnoœci tej towarzyszy³a ponadprzeciêtna dzia³alnoœæ publikacyjna. Towarzystwo Naukowe Warszawskie, które powsta³o ju¿ w 1907 roku, rozpoczê³o w 1925 r. redagowanie czasopi-sma mineralogicznego pt. Archiwum Mineralogiczne. Cza-sopismo to, ukazuj¹ce siê do tej pory, uchodzi za najstarsze wydawane w Polsce z dziedziny nauk geologicznych.
Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, za³o¿one 17.01.1875 r. we Lwowie, zreorganizowa³o swój statut w celu rozszerzenia naukowej, popularyzatorskiej i publikacyjnej dzia³alnoœci na obszar ca³ego kraju. Jego interdyscyplinarne czasopismo Kosmos sta³o siê podsta-wowym Ÿród³em wiedzy nie tylko z zakresu geologii, lecz tak¿e ze wszystkich dziedzin nauk przyrodniczych w naszym kraju. Ponadto w 1921 r. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika rozpoczê³o drukowanie
mie-siêcznika Przyroda i Technika, a od 1930 r. przejê³o wydawanie czasopisma Wszechœwiat.
Na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Akademii Umiejêtnoœci dzia³a³a Komisja Fizjograficzna z sekcj¹ geologii. W roku akademickim 1918/1919 wœród 11 czyn-nych cz³onków Wydzia³u Matematyczno-Przyrodniczego tylko Józef Morozewicz by³ przedstawicielem nauk o Zie-mi; natomiast wœród 24 cz³onków korespondentów byli nimi jeszcze W³adys³aw Szajnocha, Stanis³aw Thugutt, Eugeniusz Romer, Rudolf Zuber, Stefan Kreutz i Ludomir Sawicki. Z kolei w kadencji 1938/1939 wœród 27 czynnych cz³onków wydzia³u ju¿ 6 reprezentowa³o nauki o Ziemi.
Powsta³y równie¿ dwa monodyscyplinarne towarzy-stwa naukowe: Polskie Towarzystwo Geograficzne w War-szawie (1918 r.) oraz Polskie Towarzystwo Geologiczne z siedzib¹ w Krakowie (1921 r.). Rozwijaj¹ca siê prê¿nie dzia³alnoœæ naukowa i dydaktyczna poszczególnych oœrod-ków geografii, skupiaj¹cych liczne grono nauczycieli tego przedmiotu, przyczyni³a siê do powstania zrzeszeñ regio-nalnych. Powsta³o wiêc 19.11.1926 r. Towarzystwo Geo-graficzne we Lwowie, a nastêpnie jeszcze tego samego roku w Poznaniu.
Powo³anie w dniu 24.04.1921 r. Polskiego Towarzy-stwa Geologicznego by³o przyk³adem realizacji wczeœniej podjêtych starañ w celu integracji geologów pracuj¹cych nad poznaniem geologicznym ziem polskich. Liczba cz³onków towarzystwa zmienia³a siê od 73 w 1922 r. do 181 w 1937 r. Polskie Towarzystwo Geologiczne z siedzib¹ w Krakowie mia³o swoje oddzia³y we Lwowie, Warszawie, Wilnie i Borys³awiu. Do rezultatów naukowej oraz integra-cyjnej dzia³alnoœci towarzystwa w okresie miêdzywojen-nym mo¿na zaliczyæ zorganizowanie 18 zjazdów naukowych na terenie wszystkich regionów Polski, wydanie drukiem 15 tomów Rocznika Polskiego Towarzystwa Geologiczne-go oraz organizacjê wielu spotkañ i odczytów naukowych. Funkcjê spo³eczn¹ realizowa³o towarzystwo poprzez wyst¹-pienia maj¹ce na celu usuniêcie przyczyn trudnoœci, z jaki-mi boryka³a siê polska geologia, szczególnie w sferze zatrudniania geologów, nauczania geologii, wyposa¿enia placówek geologicznych, finansowania prac terenowych, muzealnictwa itp.
W okresie dwudziestolecia miêdzywojennego powsta-wa³y organizacje spo³eczne, których celem by³a ochrona przyrody nieo¿ywionej. Zadania ochrony tej przyrody by³y realizowane przez geologów skupionych w trzech spo³ecz-nych organizacjach naukowych, to jest w powo³anej 27.12.1919 r. Pañstwowej Komisji Ochrony Przyrody, przemianowanej w styczniu 1926 r. na Pañstwow¹ Radê Ochrony Przyrody, w powsta³ej 27.12.1926 r. Komisji do Spraw Ochrony Przyrody Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego w Warszawie oraz w za³o¿onym 20.03.1932 r. Towarzystwie Muzeum Ziemi.
Inne placówki geologiczne
Du¿e znaczenie dla poznania budowy geologicznej Karpat, a tak¿e dla poszukiwañ wêglowodorów, mia³a Sta-cja Geologiczna w Borys³awiu, zorganizowana ju¿ w latach 1912–1914 przez Izbê Pracodawców w Borys³awiu, przy wspó³udziale Urzêdu Górniczego w Drohobyczu (Graniczny i in., 2008). Skuteczniejsz¹ dzia³alnoœæ geolo-giczn¹ rozwinê³a ta placówka dopiero w 1919 r., kiedy jej kierownikiem zosta³ Konstanty To³wiñski, bêd¹cy
jedno-czeœnie kierownikiem Wydzia³u Naftowo-Solnego PIG. Stacja mia³a na celu prowadzenie badañ geologicznych na potrzeby kopalnictwa naftowego. Pracownicy tej instytucji dokonywali szczegó³owych zdjêæ kartograficzno-geolo-gicznych na obszarach objêtych poszukiwaniami z³ó¿ ropy naftowej i gazu ziemnego. Gromadzili i analizowali oni ponadto dane statystyczne dotycz¹ce przemys³u naftowe-go. W 1925 r. personel stacji liczy³ 5 osób, a roczny bud¿et na jej utrzymanie i budowê gmachu wynosi³ 90 tys. z³. W 1932 r. stacjê przekszta³cono w Karpacki Instytut Geo-logiczno-Naftowy w Borys³awiu, zatrudniaj¹cy w 1933 r. 8 osób, w tym 6 pracuj¹cych naukowo, a bud¿et tej instytu-cji w 1933 r. wynosi³ 185 tys. z³. W placówce tej redagowa-no biuletyny stacji, a póŸniej instytutu oraz czasopisma Statystyka Naftowa (od 1926 r.) i Geologia i Statystyka Naf-towa Polski (od 1932 r.).
Od 1928 r. dzia³a³a we Lwowie wielce zas³u¿ona dla poznania budowy geologicznej ziem polskich Spó³ka Akcyjna Pionier. W komitecie rzeczoznawców spó³ki zasia-dali m.in. K. Bohdanowicz, S. Czarnocki i J. Samsonowicz. Pracownikiem tej spó³ki by³ tak¿e Z. Pazdro. Dzia³alnoœæ S.A. Pionier by³a przyk³adem rozs¹dnego po³¹czenia potrzeb praktycznych i teoretycznych w zakresie poszukiwania z³ó¿ kopalin u¿ytecznych.
Ogromne znaczenie mia³y równie¿ geologiczne badania organizowane w latach 1928–1932 przez Poleski Komitet Geologiczny przy Biurze Projektu Melioracji Polesia z sie-dzib¹ w Brzeœciu nad Bugiem. Wykorzystuj¹c doœæ du¿e fundusze, prowadzono po raz pierwszy na Ni¿u Polskim systematyczne badania geologiczne za pomoc¹ licznych p³ytkich wierceñ i szurfów. Badania te wykonywa³y 4 gru-py „zdjêciowe” o ³¹cznej liczbie oko³o 20 specjalistów.
Próba oceny dorobku geologii polskiej w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego
Utworzone w okresie miêdzywojennym w 6 miastach struktury organizacyjne nauk geologicznych w zasadzie spe³nia³y oczekiwania geologów i spo³eczeñstwa. Roz-mieszczenie naukowych oœrodków geologicznych w Bory-s³awiu, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie i Wilnie stwarza³o podstawy wzglêdnie równomiernego poznania geologicznego ca³ego terytorium Polski. Ze wzglêdu na wystêpowanie surowców mineralnych oraz wiêksze zró¿-nicowanie budowy geologicznej na po³udniu Polski w tym w³aœnie krañcu terytorium kraju powsta³o wiêcej oœrodków geologicznych (Borys³aw, Kraków, Lwów) o tradycyjnie bardziej sprzyjaj¹cych naturalnych warunkach rozwoju. W czterech oœrodkach (Kraków, Lwów, Poznañ, Wilno) dominuj¹cy wp³yw na kszta³towanie siê pogl¹dów o kie-runkach rozwoju nauk geologicznych wywiera³y placówki akademickie. W Warszawie centrum badañ geologicznych skupia³o siê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym. W Bo-rys³awiu natomiast niewielka grupa geologów naftowych pracowa³a nad poznaniem geologii z³ó¿ i obszarów ropo-noœnych Karpat i ich przedgórza.
Rozwój nauk geologicznych w latach 1918–1939 by³ przedmiotem wielu publikacji, w których prawie na bie¿¹co by³y analizowane poszczególne etapy badañ geo-logicznych. Autorami tych ocen w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego byli K. Bohdanowicz, J. Morozewicz, S. Czarnocki, J. Czarnocki i S. Ma³kowski — wybitni geo-lodzy tego okresu.
Po II wojnie œwiatowej dorobek nauk geologicznych z tego samego okresu by³ przedmiotem zainteresowañ J. Sam-sonowicza (1948), J. Tokarskiego (1948) i F. Biedy (1948), a wiêc geologów maj¹cych znaczny wk³ad w rozwój geolo-gii. Im bli¿ej czasów nam wspó³czesnych, tym czêœciej na temat rozwoju nauk geologicznych wypowiadali siê geolo-dzy uczestnicz¹cy w badaniach geologicznych od wczes-nych lat 30. XX wieku oraz pracuj¹cy ju¿ po wojnie (np. Rûhle, 1960; Gradziñski, 1985; Skoczylas, 1985, 1986).
Zasadnicze wyniki badañ geologicznych zosta³y zapre-zentowane w ponad 3600 publikacjach, w tym na ponad 60 odrêbnych mapach geologicznych i na ponad 600 mapach i szkicach zamieszczonych w publikacjach. Oko³o 0,8% publikacji geologów polskich zosta³o poœwiêconych budo-wie geologicznej obszarów le¿¹cych poza ówczesnymi granicami kraju. Prawie 3,3% prac polskich autorów wydrukowano w wydawnictwach zagranicznych. Prawie 90% publikacji geologów polskich dotyczy³o zagadnieñ geologicznych z obszarów Polski. Oko³o 7,5% wszystkich rozpatrywanych publikacji tego okresu porusza³o zagadnie-nia ogólne, metodyczne, sprawozdawcze i kronikarskie.
Do najbardziej cennych, praktycznych rezultatów prac geologicznych mo¿na zaliczyæ wiele odkryæ kopalin u¿y-tecznych o znaczeniu przemys³owym. By³y to m.in.:
1) odkryte przez J. Samsonowicza w 1921 r. hematyty, syderyty, a póŸniej piryty w Rudkach ko³o Nowej S³upi;
2) odkryte równie¿ przez J. Samsonowicza w 1923 r. w rejonie Rachowa fosforyty;
3) odkryte przez tego samego geologa z³o¿a wêgla kamiennego w rejonie Sokala;
4) odkryte nowe wyst¹pienia znanych ju¿ wczeœniej kopalin u¿ytecznych, które w okresie dwudziestolecia miê-dzywojennego sta³y siê obiektem eksploatacji, np. barytu i ropy naftowej.
Udzia³ polskich geologów we wspó³pracy miêdzynaro-dowej by³ ju¿ opisywany (Rûhle, 1984). Mo¿na jedynie podkreœliæ, ¿e w okresie miêdzywojennym odby³o siê w Pol-sce 50 miêdzynarodowych zjazdów naukowych. Z okazji tych zjazdów przyby³o do Polski oko³o 5000 uczonych zagra-nicznych (Jaczewski, 1978; Róziewicz & Róziewicz, 1974).
Przedstawiciele nauk o Ziemi zorganizowali 6 miêdzy-narodowych zjazdów. Natomiast geolodzy samodzielnie zorganizowali I Zjazd Geologicznej Asocjacji Karpackiej w terminie 1–9.09.1925 r. G³ównym organizatorem by³ Wydzia³ Naftowo-Solny PIG oraz Stacja Geologiczna w Borys³awiu, a konkretnie Konstanty To³wiñski, Jan Nowak i Walery Goetel. W czasie zjazdu odby³y siê 2 posiedzenia naukowe (we Lwowie i Borys³awiu) oraz 9 wycieczek tere-nowych w ró¿ne czêœci Karpat Wschodnich. I Zjazd Geo-logicznej Asocjacji Karpackiej by³ jednym z pierwszych zjazdów miêdzynarodowych organizowanych w Polsce niepodleg³ej (Róziewicz & Róziewicz, 1974).
Geolodzy polscy wspó³uczestniczyli równie¿ w orga-nizacji II Zjazdu S³owiañskich Geografów i Etnografów. W materia³ach zjazdu jako odrêbna publikacja znalaz³a siê monografia Jana Nowaka pt. Zarys tektoniki Polski.
Jednak oprócz niew¹tpliwych sukcesów zdarza³y siê tak¿e niedoci¹gniêcia, dotycz¹ce chocia¿by braku nowej mapy geologicznej Polski. Na wydanej drukiem w 1926 r. Mapie geologicznej Rzeczypospolitej Polskiej C. KuŸniara uwzglêdniono jedynie materia³y zebrane do roku 1923. Do niedostatków geologii polskiej dosyæ zgodnie wielu geolo-gów zaliczy³o przede wszystkim s³aby iloœciowo rozwój
m³odej kadry naukowej, brak kontaktów z wieloma miê-dzynarodowymi oœrodkami, brak mechanizmu koordyna-cji badañ geologicznych, niezrozumienie przez w³adze pañstwowe roli i znaczenia badañ geologicznych dla gospo-darki kraju oraz s³abe dofinansowanie badañ geologicznych. Jednak po bli¿szej analizie mo¿na stwierdziæ, ¿e bol¹czki te dotyczy³y ca³ej nauki polskiej tamtych czasów. Aby temu zapobiec, powo³ano w 1936 r. Radê Nauk Œcis³ych i Stoso-wanych, w sk³ad której wesz³o 15 komitetów naukowych. Problemy nauk geologicznych by³y rozpatrywane g³ównie na posiedzeniach Komitetu Naukowego Mineralogiczno-Geo-logicznego, a w mniejszym zaœ stopniu na posiedzeniach komitetów: Geograficznego, Górniczo-Hutniczego i Geo-dezyjno-Geofizycznego.
Na I posiedzeniu Komitetu Mineralogiczno-Geolo-gicznego Rady Nauk Œcis³ych i Stosowanych, które odby³o siê 20.06.1936 r. w siedzibie Polskiej Akademii Umiejêtno-œci w Krakowie, ukonstytuowa³ siê zarz¹d w nastêpuj¹cym sk³adzie: Jan Nowak — przewodnicz¹cy, Stanis³aw Thu-gutt — wiceprzewodnicz¹cy, Roman Koz³owski — sekre-tarz. Na zebraniu tym J. Nowak wyg³osi³ odczyt pt. O stanie nauk geologicznych w Polsce w porównaniu z innymi kra-jami Europy w szczególnoœci z Niemcami. W Archiwum PAN w Krakowie pod sygnatur¹ I 150 (str. 344–353) zacho-wa³ siê maszynopis tego wyst¹pienia pt. Referat o stanie i potrzebach nauk mineralogiczno-geologicznych i paleon-tologicznych w Polsce. Rozwa¿ania J. Nowaka dotycz¹ m.in. liczby geologów w Polsce, stopnia ich wykorzysta-nia, potencja³u naukowego szkó³ wy¿szych i instytutów badawczych, wydawnictw i kartografii geologicznej. J. Nowak obliczy³, ¿e na przyk³ad w Niemczech w 1933 r. na 1 geolo-ga przypada³o 1298 km2, w Polsce zaœ 4311 km2. W 1933 r. zajmowaliœmy obszar równaj¹cy siê 83% terytorium Nie-miec. Liczba ludnoœci zamieszkuj¹ca obszar Polski stano-wi³a 51% ludnoœci zamieszkuj¹cej Niemcy. Natomiast liczba geologów stanowi³a 24% liczebnoœci geologów nie-mieckich. Nie usz³o równie¿ uwadze J. Nowaka, ¿e syste-matyczne badania geologiczne w Prusach trwa³y ju¿ co najmniej 100 lat, w Polsce oko³o 16 lat.
Wed³ug J. Nowaka geolog potrafi opracowaæ kartogra-ficznie w swoim ¿yciu oko³o 1300 km2, a wiêc tyle, ile przy-pada³o na 1 geologa w Niemczech. Wœród 90 geologów polskich jedynie 40 wykonywa³o prace terenowe. J. Nowak obliczy³, ¿e przy tej liczbie geologów obszar Polski mo¿na by skartowaæ geologicznie za 140 lat. Jednak w ujêciu J. Nowa-ka sytuacja by³a jeszcze bardziej niepokoj¹ca, bowiem spoœród tych 40 geologów jedynie 6 by³o w stanie skarto-waæ teren 1300 km2. W tej sytuacji hipotetyczny okres geolo-gicznego kartowania terytorium Polski przeci¹gn¹³by siê do 800–900 lat. J. Nowak bardzo dobitnie przedstawia³ ogrom zaniedbañ w zakresie polskiej kartografii geologicznej. Sko-rowidz arkuszowy mapy geologicznej w skali 1 : 100 000 sk³ada³ siê wówczas z 489 arkuszy. W opracowaniu by³o 60 arkuszy, czyli 14%, a opracowanych — 11, czyli oko³o 2%. Natomiast drukiem wydano tylko 4 arkusze, czyli 0,4%. J. Nowak podsumowa³, ¿e je¿eli w ci¹gu 15 lat opracowa-no 11 arkuszy, to na geologiczne skartowanie kraju potrze-ba oko³o 660 lat. Dla porównania J. Nowak przypomnia³, i¿ Prusy w ci¹gu 49 lat (1886–1914) wyda³y drukiem 889 arkuszy mapy geologicznej w skali 1 : 25 000, co da³o by w przeliczeniu 222 arkusze mapy w skali 1 : 100 000. Dalsze jego przeliczenia wskazywa³y, ¿e w Prusach w ci¹gu 15 lat wydrukowano by 69 map w skali 1 : 100 000, podczas gdy w Polsce w tym czasie opracowano tylko 11
arkuszy. W tej sytuacji J. Nowak postulowa³ 3–6-krotne zwiêkszenie tempa opracowañ i publikacji map i propono-wa³ utworzenie Komisji Karty Geologicznej Polski.
Analizuj¹c poziom zatrudnienia geologów w szko³ach wy¿szych zwróci³ uwagê, ¿e nauki geologiczne w Niem-czech by³y uprawiane na 41 uczelniach przez 141 profeso-rów, w Polsce natomiast — na 8 uczelniach przez 20 profesorów. Porównywa³ tak¿e PIG, w którym zatrudniano wówczas 8 geologów, podczas gdy w Niemczech w 12 tego rodzaju placówkach zatrudnionych by³o 141 geologów.
Id¹c tropem J. Nowaka warto tak¿e zwróciæ uwagê na potencja³ naukowy ówczesnego naszego wschodniego s¹sia-da. Za³o¿ony w 1882 r. Komitet Geologiczny w 1933 r. zatrudnia³ w Leningradzie 668 geologów, 181 hydrogeolo-gów, 147 geofizyków, 158 chemików oraz blisko tysi¹c osób personelu pomocniczego (Ma³kowski, 1934).
Uwagi koñcowe
Zasygnalizowane niektóre przemyœlenia geologów polskich i przytoczone porównania mog¹ wskazywaæ, ¿e postulaty nawi¹zuj¹ce do zwiêkszenia finansowania geolo-gii, usprawnienia systemu decyzyjno-koordynuj¹cego, usprawnienia kszta³cenia kadr, lepszego zaopatrzenia w nowoczesn¹ aparaturê i do rozszerzenia œwiatowych kon-taktów s¹, jak siê okazuje, ponadczasowe, ponadustrojowe i ponadpokoleniowe. Pesymistyczne wyliczenia J. Nowaka w stosunku do prac kartograficznych ci¹gle s¹ przecie¿ aktualne. Nie zosta³y zakoñczone prace nad pokryciem mapami geologicznymi terytorium Polski w skali 1 : 50 000. Wprawdzie wszelkie porównania i zestawienia iloœciowe mog¹ byæ tylko jednym ze wskaŸników potencja³u nauko-wego, tym niemniej ich znajomoœæ i interpretacja powinny byæ w szerszym stopniu wykorzystywane do bie¿¹cych ana-liz dotycz¹cych stanu i przysz³oœci geologii w naszym kraju. Wydaje siê, ¿e powinny byæ stworzone warunki do szer-szej refleksji historycznej nad rozwojem nauk geologicz-nych w Polsce. Rezultaty pog³êbiogeologicz-nych badañ historyczgeologicz-nych mog¹ stanowiæ realny punkt wyjœcia do bardziej konse-kwentnej weryfikacji ocen stanu i roli geologii polskiej w kraju i na œwiecie.
Literatura
BIEDA F. 1948 — Historia paleontologii w Polsce. PAU, Historia nauki polskiej w monografiach PAU, 10.
BOHDANOWICZ K. 1918 — Z³o¿a mineralne ziem polskich. [W:] Pr. Pol. Narady Ekon. w Petersburgu, Biuro Prac Kongres., Piotrogród. BOHDANOWICZ K. 1929 — Kilka uwag w sprawie dzisiejszych potrzeb kultury naukowej w dziedzinie geologii. Nauka Pol., 10: 130–141. CZARNIECKI S. 1970 — Próby organizacji polskiej s³u¿by geologicz-nej przed utworzeniem Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Kwart. Geol., 14: 226–243.
GRADZIÑSKI R. 1985 — Perspektywy i g³ówne kierunki rozwoju nauk geologicznych. Prz. Geol., 33: 369.
GRANICZNY M., JEGLIÑSKI W. & URBAN H. 2008 — Polski Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie — nieznany dokument z 1926 r. Prz. Geol., 56: 121.
GRANICZNY M., KACPRZAK J. & URBAN H. — Stacja Geolog-iczna w Borys³awiu w latach 1912–1939. Prz. Geol. 56: 758–762. JACZEWSKI B. 1978 — Polityka naukowa pañstwa polskiego w latach 1918–1939. Monografie z dziejów nauki i techniki, 116. JASKÓLSKI S. 1952 — Geolog z³ó¿ kruszcowych. Geol. Biul. Inf., 3: 6–16.
£APIÑSKI C. 1931 — Katedry i si³y profesorskie w pañstwowych uczelniach akademickich w Polsce. Nauka Pol., 14: 27–98. MALINOWSKI J. 1979 — Instytut Geologiczny w latach 1919–1979. Przegl¹d dzia³alnoœci naukowej i perspektywy. Prz. Geol., 27: 195–208.
MA£KOWSKI S. 1934 — W sprawie upoœledzenia nauk geologicz-nych w Polsce. Nauka Pol., 19: 392–400.
MOROZEWICZ J. 1918 — Przyroda Polski wobec zadañ gospodar-czych pañstwa polskiego. Rocz. PAU 1917/1918, Kraków: 59–93. NOWAK J. 1927 — Zarys tektoniki Polski. II Zjazd s³ow. Geogr., Kra-ków.
NOWAK J. 1936 — Referat o stanie i potrzebach nauk mineralogicz-no-geologicznych i paleontologicznych w Polsce. Arch. PAN w Krako-wie, sygnatura I–150.
RÓZIEWICZ J. & RÓZIEWICZ H. 1974 — Z dziejów miêdzynarodo-wych kontaktów naukomiêdzynarodo-wych Polski w latach 1919–1939. Problemy Polonii Zagranicznej, 9.
RÛHLE E. 1960 — Przegl¹d dzia³alnoœci Instytutu Geologicznego (1919 –1959). Pr. Inst. Geol., 30, cz. 1.
RÛHLE E. 1984 — Udzia³ polskich uczonych w miêdzynarodowych kongresach geologicznych. Kwart. Geol., 28: 197–219.
SAMSONOWICZ J. 1948 — Historia geologii w Polsce. Historia nauki polskiej w monografiach, 6.
SAWICKI L. 1919 — Zak³ady pañstwowe a geografia ojczysta. Prz. Geogr., 1: 4–17.
SKOCZYLAS J. 1985 — Rozwój poznania budowy geologicznej Pol-ski w latach 1918–1939. Badania geologiczne, ich organizacja oraz
zwi¹zane z nimi problemy ochrony przyrody nieo¿ywionej. Ossolineum, Monografie z dziejów nauki i techniki, 133.
SKOCZYLAS J. 1986 — Uwagi o dorobku nauk geologicznych w Pol-sce w latach 1918–1939. Technika Poszukiwañ Geologicznych, 3. SZAJNOCHA W. 1904 — Nasze górnictwo, cz. II. Sól, wosk ziemny i olej skalny. Prz. Pol., 38: 322–323.
SZAJNOCHA W. 1907 — W sprawie krajowego zak³adu geologiczne-go. Prz. Polski, 41: 132–141.
SZAJNOCHA W. 1919 — Polski pañstwowy zak³ad geologiczny. Cza-s. Górn.-Hut., 4: 2–4.
TEISSEYRE W. 1893 — Ca³okszta³t p³yty paleozoicznej Podola galicyjskiego. Kosmos, 18.
TOKARSKI J. 1948 — Nauki mineralogiczne w Polsce. Historia nauki polskiej w monografiach, 5.
TORNQUIST A. 1908 — Die Feststellung des Suedwestrandes des baltisch-russichen Schildes und die geotektonische Zugehoerigkeit der Ostpreussichen Scholle. Schr. Phys.-oekon. Ges. Koenigsberg, 49: 1–12. WÓJCIK Z. 1970 — Kilka uwag o nieznanej pracy K. Bohdanowicza. Prz. Geol., 18: 433–435.
¯Ó£TOWSKI Z. 1964 — Prawo geologiczne. Wydaw. Geol.: 9–15.
Praca wp³ynê³a do redakcji 11.12.2008 r. Po recenzji akceptowano do druku 22.01.2009 r.
Polska kartografia geologiczna w XX-leciu miêdzywojennym
Janusz Skoczylas
1Dorobek polskiej kartografii geolo-gicznej XX-lecia miêdzywojennego obej-muje ponad 61 opublikowanych, samo-dzielnych map geologicznych. Wœród nich 43% stanowi¹ mapy szczegó³owe i plany, 25% — mapy przegl¹dowe, a 32% — mapy ogólne. Warto te¿ zwróciæ uwa-gê na to, ¿e 32% tych map poœwiêcono aspektom surowcowo-z³o¿owym. Mo¿na jeszcze dodaæ, ¿e oko³o 10% map wydano w atlasach.
Kartografia geologiczna okresu miêdzywojennego by³a ju¿ przedmiotem kilku opracowañ (Rühle, 1949, 1955, 1956, 1967, 1972, 1982; Tyska, 1960). Jednak niezbyt wiele uwagi poœwiêcono dotychczas mapom stanowi¹cym za³¹czniki do opracowañ tekstowych. Korzystaj¹c z Biblio-grafii i rejestru map oraz materia³ów kartograficznych z zakresu geologii Polski. Wiek XIX i XX autorstwa Ga³eckiej i in. (1956) obliczy³em, ¿e w publikacjach z okresu XX-le-cia miêdzywojennego, zawartych jest 611 map i szkiców geologicznych obszaru Polski w ówczesnych granicach, w tym 53% stanowi¹ regionalne i ogólne mapy geologicz-ne, a 47% — mapy szczegó³owe; a bior¹c pod uwagê podzia³ tematyczny 81% stanowi¹ mapy geologiczne, 14,5% — surowcowo-z³o¿owe, 3% — geofizyczne i nie-ca³y 1% — mapy hydrogeologiczne.
Mapy geologiczne wydane w latach 1919–1939 s¹ dowo-dem na to, ¿e poznane fakty geologiczne i tworzone kon-cepcje budowy geologicznej kraju starano siê przedstawiæ nie tylko w formie tekstowej, ale tak¿e w postaci ujêæ karto-graficznych, uzupe³nianych niekiedy przekrojami i profila-mi geologicznyprofila-mi.
Przekonanie o celowoœci przedstawiania wyników badañ geologicznych w formie kartograficznej znalaz³o równie¿ wyraz w statutowych obowi¹zkach Pañstwowego Instytutu Geologicznego. W myœl Rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 28 lutego 1921 r. do zadañ PIG nale¿a³o m.in.:
Uk³adanie i wydawanie map geologicznych Polski (Moro-zewicz, 1921, str. 306). Ju¿ w inauguracyjnym przemówie-niu w dprzemówie-niu otwarcia PIG jego pierwszy dyrektor prof. Józef Morozewicz stwierdzi³, ¿e ziemie polskie trzeba [...] meto-dycznie zbadaæ, opracowaæ, skartowaæ i opisaæ (Moroze-wicz, 1920, str. 79). W przedmowie do I tomu Sprawozdañ Polskiego Instytutu Geologicznego stwierdzono zaœ, i¿ wydawnictwa PIG powinny obejmowaæ: monografie, wyczerpuj¹ce opisy i opracowania ze wszystkich dziedzin geologii, tak stosowanej, jak i teoretycznej, oraz mniejsze rozprawy, komunikaty i notatki, a tak¿e seriê map geolo-gicznych Rzeczpospolitej Polskiej w skali 1 : 100 000.
W³aœnie z utworzonym 7.05.1919 r. Pañstwowym Insty-tutem Geologicznym wi¹zano nadzieje, ¿e postêp wiedzy o budowie geologicznej Polski znajdzie odzwierciedlenie w sys-tematycznej publikacji map geologicznych, nawi¹zuj¹cych do nowoczesnych rozwi¹zañ geologicznej kartografii œwiatowej. Nadzieje te by³y tym bardziej uzasadnione, ¿e ju¿ w 1919 r. zosta³a wydana Mapa geologiczna œrodkowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich w skali 1 : 100 000, opracowana przez Jana Czarnockiego. Mog³a ona stanowiæ wzór dla serii Ogólnej mapy geologicznej Polski w tej samej skali. Jednak w ci¹gu ca³ego XX-lecia miêdzywojennego spo-œród prawie 500 arkuszy obejmuj¹cych terytorium ówcze-snej Polski wydrukowano tylko cztery arkusze — Opatów, Kielce, Skole i Nadwórna — i to dopiero w latach 1934–1938, a w dniu wybuchu wojny by³y przygotowane do druku jeszcze dwa nastêpne z tej serii — Wadowice i Mizocz (Bolewski & Rühle, 1978).
Szczególne znaczenie dla rozwoju polskiej kartografii geologicznej w latach 1918–1939 mia³ rok 1934. W³aœnie w tym roku, mimo niepomyœlnej sytuacji gospodarczej kraju i g³êbokiego kryzysu, Pañstwowy Instytut Geolo-giczny wyda³ drukiem dwie mapy: arkusz Opatów Ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 100 000, opracowany przez J. Samsonowicza (ryc. 1), oraz arkusz Grodziec Szczegó³owej mapy geologicznej Polskiego Zag³êbia Wêglowego w skali 1 : 25 000, autorstwa Stanis³awa Dok-torowicza-Hrebnickiego (ryc. 2).