Zastosowanie informatyki w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających się i opóźnionych w rozwoju

Pełen tekst

(1)ZASTOSOWANIE INFORMATYKI W DELIMITACJI GMIN, W TYM OBSZARÓW WIEJSKICH I MIAST, ROZWIJAJCYCH SI I OPÓNIONYCH W ROZWOJU. GRAYNA ADAMCZYK-ŁOJEWSKA, ADAM BUJARKIEWICZ, STANISŁAW ŁOJEWSKI Streszczenie Na tle omówionego zakresu i ogólnych zasad delimitacji obszarów problemowych przedstawiono zastosowane praktycznie metody badawcze i techniki informatyczne w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju. W ogólnokrajowych badaniach, prowadzonych w ATR w dwóch projektach, wykorzystano komputerowe zbiory Banku Danych Lokalnych GUS (1993-1998 r.) i Banku Danych Regionalnych GUS (1999-2003 r.). Opracowano dla tych dwóch okresów ogólnokrajowy bank danych obejmujący czynniki (cechy) uwzglĊdniane w wieloczynnikowej analizie ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin, przy zastosowaniu techniki GIS. Wykorzystano przygotowany bank danych do opracowania ogólnokrajowych kartogramów charakteryzujących zróĪnicowanie przestrzenne badanych oĞmiu czynników oraz wyników delimitacji. Omówiono w ujĊciu ogólnokrajowym wyniki delimitacji obszarów wiejskich i miast rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju w latach 1999-2003. Słowa kluczowe: delimitacja gmin, komputerowy bank danych, technika GIS, obszary rozwijaj ce si i opó nione w rozwoju 1. Wstp W realizowanym w ATR w Bydgoszczy w latach 1997-2002 regionalnym projekcie badawczo-wdroeniowym „rodowiskowe uwarunkowania zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim” (kierownik – Z. Skinder), przeprowadzono ogólnokrajowe badania ekonomiczno-przestrzenne i rodowiskowe przy wykorzystaniu komputerowych zbiorów Banku Danych Lokalnych GUS z lat 1994-1998 (w tym danych spisu rolnego z 1996 r.) i techniki GIS (Geographic Information Systems – systemy informacji przestrzennej) [Łojewski et al., 2000; Łojewski, 2001, Adamczyk-Łojewska, 2003; Adamczyk-Łojewska i in., 2003; Problemy..., 2001]. W cytowanej monografii [Problemy..., 2001] przedstawiono na odr bnych kartogramach (mapach problemowych) stan i zrónicowanie przestrzenne w skali kraju podstawowych zasobów, w tym wielkoci i struktury uytkowania gruntów, zasobów ludzkich, zasobów infrastruktury technicznej, zasobów turystycznych, a take zanieczyszczenia i ochrony rodowiska oraz działalnoci pozarolniczej i aktywnoci ekonomicznej ludnoci. Opracowano na poziomie gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, 40 kartogramów, które zostały wykorzystane w delimitacji obszarów wiejskich i miast. Badanie te s kontynuowane, w zakresie aspektów społeczno-ekonomicznych, w prowadzonym w ATR od 2004 do 2007 roku projekcie badawczym nr 1H02C 034 27 pt. „Obszary rozwijaj ce si i opó nione w rozwoju w Polsce w uj ciu regionalnym i lokalnym” (kierownik – G. Adamczyk-Łojewska). Wst pne wyniki ogólnokrajowych bada ekonomiczno-przestrzennych i.

(2) 14. GraĪyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Zastosowanie informatyki w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju. delimitacji gmin, przy wykorzystaniu Banku Danych Regionalnych (BDR) GUS z lat 1999-2003 (w tym danych spisu powszechnego i rolnego z 2002 r.) i techniki GIS omówione s szczegółowo w odr bnych publikacjach [Adamczyk-Łojewska i in., 2006a, 2006b]. W niniejszym opracowaniu ograniczono si do omówienia delimitacji gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, głównie w aspekcie zastosowania metod badawczych i technik informatycznych. 2. Zakres i ogólne zasady delimitacji obszarów problemowych Przy wyrónianiu (delimitacji) w obecnych warunkach Polski obszarów problemowych trzeba bra

(3) pod uwag : 1) stopie wielofunkcyjnego wykorzystania istniej cych zasobów kapitału społecznego, a w szczególnoci zasobów ludzkich, naturalnych i kapitału trwałego; 2) specyfik systemów przestrzennych o rónej strukturze funkcji; 3) aspekty ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i technologiczne, zgodnie z koncepcj zrównowaonego rozwoju; 4) dowiadczenia w tym zakresie wysoko rozwini tych krajów Unii Europejskiej, ale przy uwzgl dnieniu specyfiki, poziomu rozwoju i skali gospodarki naszego kraju; 5) zrónicowanie polskiej przestrzeni, w tym zwłaszcza obszarów wiejskich, które charakteryzuj si nie tylko wyj tkow w skali Europy rónorodnoci biologiczn i krajobrazow , ale i społeczno-ekonomiczn . W warunkach Polski ewentualne próby delimitacji obszarów problemowych (funkcjonalnoprzestrzennych) powinny by

(4) oparte na bazie danych gmin, z wyrónieniem obszarów nie zurbanizowanych (obszarów wiejskich) i zurbanizowanych (miast). Na podstawie obowi zuj cej w krajach UE Nomenclature of Territorial Units for Statistics (NUTS) wprowadzono w statystyce polskiej w 2000 r. Nomenklatur Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS) i pi ciopoziomowe hierarchiczne grupowanie danych (kraj, województwa, podregiony - grupy powiatów, powiaty, gminy). Badania ekonomiczno-przestrzenne, przy obecnym poziomie ewidencji GUS (Bank Danych Regionalnych od roku 1999) i technik komputerowych, powinny uwzgl dnia

(5) dane gmin (miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich), z dodatkowym podziałem na miasta i obszary wiejskie, na pi ciu poziomach analizy: gminy – NTS 5, powiaty – NTS 4, podregiony – NTS 3, województwa – NTS 2, kraj – NTS 1. Wyrónienie i scharakteryzowanie obszarów problemowych na poziomie gmin, w tym terenów wiejskich i miast, oraz okrelenie stopnia zrónicowania tych obszarów i wykorzystania istniej cych zasobów, wymaga przeprowadzenia interdyscyplinarnych bada ekonomicznoprzestrzennych. W badaniach diagnostycznych konieczne jest zastosowanie nast puj cych metod i technik badawczych: bada monograficznych wybranych gmin; metod i technik analizy i oceny ekonomicznej i ekonomiczno-ekologicznej systemów technicznych i przestrzennych; metod analizy strategicznej; metod i technik kartograficznych; metod i technik komputerowych: baz danych gmin, kartogramów (map problemowych) przy wykorzystaniu techniki GIS. Przeprowadzenie analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji obszarów problemowych, zwłaszcza niezrównowaonych z punktu widzenia społeczno-ekonomicznego lub ekologicznego, wymaga zastosowania metody analizy wieloczynnikowej dla zbadania, z uwagi na brak pełnych danych, zwłaszcza ekonomicznych, na poziomie lokalnym, zrónicowania przestrzennego i stopnia wykorzystania zasobów, skali działalnoci gospodarczej i aktywnoci ekonomicznej ludnoci; w badaniach takich konieczne jest wykorzystanie przygotowanych wczeniej baz danych i techniki GIS..

(6) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 7, 2006. 15. Badania takie pozwoli

(7) mog na uszeregowanie (ranking) obszarów problemowych według stopnia wanoci z punktu widzenia działalnoci interwencyjnej na szczeblu lokalnym, regionalnym, ogólnokrajowym i ponadnarodowym - w skali Unii Europejskiej, a take opracowanie bilansu potrzeb i moliwoci, w tym rodków finansowych niezb dnych dla realizacji kompleksowej polityki regionalnej. Badania takie byłyby pierwszym, ale podstawowym krokiem w kierunku nie tylko uporz dkowania problematyki regionalnej, zahamowania dalszego regresu wielu obszarów problemowych i przyspieszenia tempa wielofunkcyjnego rozwoju tych obszarów oraz całego kraju. W wietle rozpoznania, we wspomnianych wyej projektach badawczych, wybranych obszarów, niezrównowaonych z punktu widzenia społeczno-ekonomicznego lub ekologicznego, mona wyróni

(8) osiem typów obszarów problemowych na terenach nie zurbanizowanych (wiejskich) oraz pi

(9) - na terenach zurbanizowanych lub urbanizuj cych si . Obszary problemowe na terenach wiejskich (nie zurbanizowanych): 1) obszary rolnicze o duym zaludnieniu i bezrobociu (ukrytym i rejestrowanym) w rejonach o przewadze gospodarstw indywidualnych; 2) obszary rolnicze o duym udziale byłych pa stwowych gospodarstw rolnych i o duym bezrobociu rejestrowanym; 3) obszary o duej skali zagroe rodowiska w gminach o duym udziale przemysłu, 4) rejony intensywnego rolnictwa, gdzie wyst puj obecnie lub przewidywane s w przyszłoci znaczne zanieczyszczenia obszarowe; 5) obszary o duym udziale terenów o funkcjach ekologicznych, rzeczywistych i potencjalnych; 6) obszary rolniczo-turystyczne i leno-turystyczne; 7) obszary o niekorzystnych warunkach przyrodniczo-rolniczych (gleby lekkie gruntów ornych, due obszary uytków zielonych, tereny górskie i podgórskie); 8) obszary o duym zagroeniu powodziowym. Obszary problemowe na terenach zurbanizowanych lub urbanizujących siĊ: 1) wi ksze miasta o zagroonym rodowisku; 2) miasta i aglomeracje dotkni te regresem przemysłu; 3) mniejsze miasta i osiedla powi zane z wi kszymi zakładami przemysłowymi; 4) mniejsze miasta i osiedla w rejonach rolniczych o duym udziale byłych pa stwowych gospodarstw rolnych; 5) obszary urbanizuj ce si w gminach podmiejskich. Wymieniony podział obszarów problemowych (funkcjonalno-przestrzennych) nie jest oczywicie podziałem rozł cznym, gdy mog wyst powa

(10) obszary o duej koncentracji rónych czynników. Kada grupa tych obszarów i problemów wymaga specjalnego podejcia w polityce regionalnej. Kierunki i scenariusze wielofunkcyjnego rozwoju takich obszarów musz by

(11) oparte na wynikach interdyscyplinarnych bada przyrodniczych, rolniczych, technicznych, ekonomicznych i społecznych. Przeprowadzone w ATR badania i delimitacja gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, obejmuj ce lata 1994-1998 i 1999-2003, wykazały, e społeczno-ekonomiczne i ekonomicznoprzestrzenne zrónicowania charakteryzuj si w Polsce okrelonymi prawidłowociami zwi zanymi z wyodr bnianiem si obszarów rozwijaj cych si i peryferyjnych: 1) wyst powaniem wy-.

(12) 16. GraĪyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Zastosowanie informatyki w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju. ra nej koncentracji zasobów i działalnoci pozarolniczej w rozwijaj cych si wi kszych miastach i wokół tych miast; 2) wyodr bnianiem si opó nionych w rozwoju obszarów peryferyjnych obejmuj cych przede wszystkim tereny wiejskie i zwi zane z nimi małe miasta. W wietle tych bada mona stwierdzi

(13) , e obszary problemowe niezrównowaone z punktu widzenia społeczno-ekonomicznego, zwłaszcza na peryferyjnych terenach wiejskich i rolniczych o niekorzystnych warunkach gospodarowania, s na ogół zrównowaone z punktu widzenia ekologicznego. Natomiast obszary problemowe niezrównowaone z punktu widzenia ekologicznego, w szczególnoci w rozwijaj cych si wi kszych miastach i aglomeracjach miejsko-przemysłowych, s na ogół zrównowaone z punktu widzenia społeczno-ekonomicznego. Konieczne jest wi c prowadzenie kompleksowych bada i wieloczynnikowej analizy ekonomiczno-przestrzennej, na poziomie gmin, obszarów problemowych niezrównowaonych z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego lub ekologicznego. Takie badania i analizy, prowadzone co kilka lat, pozwoli

(14) mog na delimitacj i ranking obszarów problemowych oraz okrelenie potrzeb, celowoci i efektywnoci finansowania przedsi wzi

(15) w okrelonych gminach, powiatach i województwach ze rodków publicznych - krajowych i Unii Europejskiej. Taka analiza i ocena musi mie

(16) charakter wielokryterialny i uwzgl dnia

(17) aspekty ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i technologiczne wynikaj ce z przeprowadzonych bada , a take przyj tej w Unii Europejskiej [Strategia..., 2001] strategii zrównowaonego rozwoju traktuj cej równorz dnie zarówno rozwój gospodarczy, spójno

(18) społeczn i ochron rodowiska. Pozwoli

(19) to moe na weryfikacj oraz opracowanie kryteriów i zasad przyznawania rodków publicznych, w tym funduszy UE, dla poszczególnych gmin, powiatów i województw w najbliszym wieloleciu, a zwłaszcza przewidywanych na lata 2007-2013 w Narodowym Planie Rozwoju oraz we wst pnym projekcie Programu Operacyjnego - Rozwój Obszarów Wiejskich [Program..., 2005]. Takie prace badawczowdroeniowe musz by

(20) prowadzone przez odr bne zespoły specjalistów i ekspertów, w których powinny równie uczestniczy

(21) przedstawiciele praktyki reprezentuj cy poszczególne szczeble administracyjne (gmina, powiat, województwo). 2. Zastosowane metody badawcze i techniki informatyczne w delimitacji gmin, w tym miast i obszarów wiejskich Przeprowadzona delimitacja, obejmuj ca lat 1994-1998 oraz 1999-2003, wymagała opracowanie ogólnokrajowego komputerowego banku danych obejmuj cego uwzgl dniane w badaniach czynniki (cechy) w przekroju gmin, w tym miast i obszarów wiejskich. Dane za lata 20002003 na poziomie gmin, udost pniane obecnie przez GUS poprzez Internet, a szczegółowe dane spisu rolnego z 2002 r. - przez wojewódzkie urz dy statystyczne, wymagały dodatkowego przygotowania komputerowego, przy zastosowaniu techniki GIS, do dalszego wykorzystania w projektowanych badaniach oraz opracowania kartogramów W przeprowadzonej delimitacji dla tych dwóch okresów zastosowano technik GIS, co wi zało si z wykorzystaniem przygotowanego banku danych obejmuj cego uwzgl dniane w delimitacji czynniki (cechy) oraz opracowaniem ogólnokrajowych kartogramów (map problemowych) charakteryzuj cych zrónicowanie przestrzenne badanych czynników. Przedstawiono niej niektóre tylko wyniki delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, głównie pod k tem wykorzystania okrelonych metod badawczych i technik informatycznych. Ograniczono si do bada obejmuj cych lata 1999-2003. Wyniki bada ekonomicznoprzestrzennych i delimitacji w uj ciu merytorycznym zawarte s w odr bnych cytowanych ju.

(22) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 7, 2006. 17. wyej publikacjach [Adamczyk-Łojewska i in., 2006a, 2006b], w których omówiono wszystkie badane czynniki oraz wyniki delimitacji w uj ciu lokalnym, regionalnym i ogólnokrajowym, scharakteryzowane na 10 kartogramach. Natomiast w niniejszej pracy omówiono: 1) załoenia metodyczne wieloczynnikowej analizy i delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, przy wykorzystaniu BDR GUS z lat 1999-2003 i techniki GIS (podrozdz.2.1); 2) podano przykładowo tylko fragment opracowanego ogólnokrajowego banku danych dotycz cy podregionu bydgoskiego w województwie kujawsko-pomorskim (podrozdz.2.2); 3) omówiono wyniki delimitacji obszarów wiejskich i miast w uj ciu ogólnokrajowym, scharakteryzowane na jednym kartogramie (rozdz. 3). 2.1. Załoenie metodyczne wieloczynnikowej analizy i delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast W analizie ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, wykorzystano komputerowe zbiory BDR GUS z lat 1999-2003 przy uwzgl dnieniu 8 czynników (cech): 1. g sto

(23) zaludnienia (liczba mieszka ców na 1 km2) w 2003 r.;. 1. 2.. udział ludnoci w wieku produkcyjnym w liczbie ludnoci ogółem w 2003 r.;. 3.. saldo migracji (wewn trznej i zagranicznej) na 1000 mieszka ców w okresie 5 lat (1999-2003);. 4.. pracuj cy ogółem głównie w działalnoci pozarolniczej na 100 mieszka ców w 2003 r.;. 5.. liczba zakładów osób fizycznych (zarejestrowanych w systemie REGON) na 100 mieszka ców w 2003 r.;. 6.. udział pracuj cych (w wieku 15 lat i wi cej) w rolnictwie towarowym, głównie w indywidualnym gospodarstwie rolnym, w liczbie ludnoci ogółem na obszarach wiejskich, według Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka (NSPLiM) oraz Powszechnego Spisu Rolnego (PSR) w 2002 r.1;. 7.. liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszka ców w 2003 r.2;. 8.. dochody gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych stanowi cych dochód budetu pa stwa w zł na 1 mieszka ca w 2003 r.3. W spisie powszechnym i rolnym z 2002 r. (wg wariantu B) uwzglĊdniono w GUS pracujących tylko w rolnictwie towarowym, natomiast w spisie rolnym z 1996 r. (wariant A) rejestrowano równieĪ pracujących w rolnictwie nietowarowym (w gospodarstwach i działkach rolnych); róĪnice w skali kraju wynoszą w 2002 r. około 2 mln pracujących [Rocznik.., 2004, s. 235]. Zmiany metody liczenia pracujących w rolnictwie ograniczają moĪliwoĞci bezpoĞredniego porównywania danych z 2002 r. z danymi z 1996 r.. LiczbĊ pracujących w rolnictwie towarowym, głównie w indywidualnym gospodarstwie rolnym wyliczono szacunkowo odejmując od liczby osób pracujących, według NSPLiM i PSR w 2002 r., liczbĊ pracujących ogółem w poszczególnych sektorach według ewidencji GUS. 2 W BDL GUS z 1998 r. nie było danych na poziomie gmin dotyczących bezrobotnych zarejestrowanych (dane takie były tylko na poziomie powiatów, por [Problemy..., 2001]), natomiast w BDR GUS z 2003 r. dane takie na poziomie gmin są juĪ udostĊpniane. 3 Relacje tych dochodów gmin są przybliĪoną miarą dochodów z działalnoĞci pozarolniczej..

(24) 18. GraĪyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Zastosowanie informatyki w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju. Dane BDR GUS z lat 1999-2003 umoliwiaj pełniejsz analiz badanych czynników anieli dane BDL GUS z lat 1994-1998; dotyczy to zwłaszcza dwóch cech wymienionych wyej w punkcie 6 i 7. Przyj to nast puj ce załoĪenia metodyczne wieloczynnikowej analizy ekonomicznoprzestrzennej i delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, z wykorzystaniem BDR GUS z lat 1999-2003 i techniki GIS. Dla obszarów wiejskich przyj to 8 wyej wymienionych cech (tab. 1), w tym: 1) do kategorii A – obszarów wiejskich w gminach o wysokim stopniu rozwoju – zakwalifikowano te gminy, w których co najmniej 6 cech naley do grupy I lub II, w tym co najmniej 3 cechy do grupy I; 2) do kategorii B – obszarów wiejskich w gminach o rednim stopniu rozwoju – zakwalifikowano te gminy, w których co najmniej 4 cechy nale do grupy I lub II; 3) do kategorii C – obszarów wiejskich w gminach opó nionych w rozwoju – nale gminy nie zakwalifikowane do kategorii A i B. Dla miast przyj to 6 cech (tab. 1), w tym: 1) do kategorii A – miast o wysokim stopniu rozwoju – zakwalifikowano te miasta, w których co najmniej 5 cech naley do grupy I lub II, w tym co najmniej 3 cechy do grupy I; 2) do kategorii B – miast o rednim stopniu rozwoju – zakwalifikowano miasta, w których co najmniej 4 cechy nale do grupy I lub II; 3) do kategorii C – miast opó nionych w rozwoju – nale miasta nie zakwalifikowane do kategorii A i B..

(25) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 7, 2006. 19. Tabela 1. Zestawienie cech oraz przedziałów wartoĞci tych cech w grupie I o wysokim stopniu rozwoju i grupie II o Ğrednim stopniu rozwoju przyjĊtych w delimitacji obszarów wiejskich i miast rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju w układzie gminnym Obszary wiejskie Cecha. Miasta. Przedziały wartoci cech w grupach I II I II -. G sto

(26) zaludnienia na 1 km2 obszarów wiejskich w 2003r. Udział ludnoci w wieku produkcyjnym w liczbie ludnoci ogółem w 2003 r. w %. Saldo migracji (wewn trznej i zagranicznej) na 1000 mieszka ców w latach 1999-2003. Pracuj cy ogółem głównie w działalnoci pozarolniczej na 100 mieszka ców w 2003 r. Liczba zakładów osób fizycznych (zarejestrowanych w systemie REGON) na 100 mieszka ców w 2003 r. Udział pracuj cych (w wieku 15 lat i wi cej) w rolnictwie towarowym, głównie w indywidualnym gospodarstwie rolnym, w liczbie ludnoci ogółem na obszarach wiejskich w 2002 r. w %. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w gminach na 100 mieszka ców w 2003 r. Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowi cych dochód budetu pa stwa w 2003 r. w złotych na 1 mieszka ca.. 60-80. -. -. 56-58. > 62. 60-62. 0 do +20. > +20. 0 do +20. 20-30. > 40. 30-40. 6-8. > 10. 8-10. 15-20. -. -. 6-10. <6. 6-10. 175-200. > 300. 200-300. > 80. > 58 > +20 > 30 >8. < 15 <6. >200. 2.2. Bank danych charakteryzuj cy badane czynniki i wyniki delimitacji W tabeli 2 podano przykładowo tylko fragment (dotycz cy podregionu bydgoskiego w województwie kujawsko-pomorskim) opracowanego, przy przyj ciu omawianych wyej (podrozdz.2.1) załoe metodycznych, ogólnokrajowego banku danych obejmuj cego badane czynniki (cechy)(tab. 1) oraz wyniki analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin miejskich, miejsko-wiejskich, w tym miast i obszarów wiejskich, oraz gmin wiejskich, przy wykorzystaniu BDR BUS z lat 1999-2003 i techniki GIS. Omawiany bank danych obejmuje wska niki charakteryzuj ce w poszczególnych gminach i obszarach (miasto, obszar wiejski) 8 badanych cech (poz. 8-15 w główce tab. 2, por. tab. 1) oraz wyniki analizy tych cech dla obszarów wiejskich (w – poz. 16-17) i miast (m – poz. 19-20), a take kategorie obszarów wiejskich (poz. 18) i miast (poz. 21): A - o wysokim stopniu rozwoju , B – o rednim stopniu rozwoju, C – opó nionych w rozwoju..

(27) 20. GraĪyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Zastosowanie informatyki w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju. Opracowany komputerowy bank danych umoliwia równie analiz badanych czynników i wyników delimitacji nie tylko na poziomie gmin, ale i w odniesieniu do powiatów, podregionów i województw, a take pozwala, przy zastosowaniu techniki GIS, na opracowanie kartogramów (map problemowych) charakteryzuj cych w skali kadej jednostki administracyjnej, w tym i w uj ciu ogólnokrajowym, badane czynniki i wyniki delimitacji. W cytowanych wczeniej publikacjach [Adamczyk-Łojewska i in., 2006a, 2006b] zamieszczono 10 takich kartogramów, natomiast w niniejszej pracy – tylko jeden (rozdz. 3, rys. 1).. 62,09. 21,11. 8,30. 5,67. 26,84. 7,20. 116,07 2. 2 B. 6 04 05 03 04 4 Koronowo – miasto. 385,20. 64,24. -0,09. 19,42. 6,56. 13,20. 10,93. 118,18. Koronowo - obszar 6 04 05 03 04 5 wiejski. 32,01. 61,16. -8,47. 4,51. 4,41. 27,34. 10,93. 118,18 1. 0 C. 6 04 05 03 05 2 Nowa Wie Wielka. 51,77. 63,57. 74,42. 23,17. 8,60. 9,07. 6,69. 232,15 5. 2 A. 6 04 05 03 06 2 Osielsko. 73,40. 63,35. 153,07. 17,57. 9,64. 17,54. 5,69. 333,74 5. 2 A. 6 04 05 03 07 2 Sicienko. 48,17. 61,91. 77,85. 9,71. 5,22. 28,53. 7,33. 132,32 2. 1 C. 6 04 05 03 08 4 Solec Kujawski - miasto. 800,54. 63,29. 25,59. 17,92. 6,65. 15,50. 8,47. 214,22. 6,24. 64,72. 12,27. 14,42. 6,65. 18,91. 8,47. 214,22 2. 2560,52 65,56. Rodzaj. Solec Kujaw. - obszar 6 04 05 03 08 5 wiejski 6 04 05 07 01 1 Inowrocław. -2,43. 23,27. 7,22. 9,65. 12,05. 248,90. 35,73. 61,29. -7,40. 6,00. 5,87. 27,21. 12,70. 76,21. 6 04 05 07 03 4 Gniewkowo – miasto. 804,49. 64,51. -8,71. 22,79. 5,69. 9,24. 12,08. 144,43. Gniewkowo - obszar 6 04 05 07 03 5 wiejski. 43,97. 61,89. -8,68. 15,65. 3,50. 16,14. 12,08. 144,43 1. 1 C. 6 04 05 07 04 2 Inowrocław. 64,71. 61,01. 6,23. 13,53. 5,85. 19,91. 11,90. 159,47 1. 3 B. 6 04 05 07 05 4 Janikowo – miasto. 958,21. 62,25. 1,65. 26,71. 7,06. 4,72. 12,99. 213,24. 6 04 05 07 05 5 Janikowo - obszar wiejski. 55,04. 60,52. -7,02. 8,93. 5,57. 24,61. 12,99. 213,24 2. 1417,92 64,23. 6 04 05 07 06 4 Kruszwica – miasto 6 04 05 07 06 5. Kruszwica - obszar wiejski. 6 04 05 07 07 4 Pako

(28) – miasto. -10,52. 21,94. 6,05. 8,50. 14,28. 144,52. 60,94. -8,17. 8,40. 5,46. 23,31. 14,28. 144,52 1. 1685,76 63,22. 10,52. 17,04. 6,98. 10,50. 14,93. 161,18. 42,13. 1. 0 C. 2. 2 B. 1. 1 C. 1. 0 C. 1. 2 C. 1. 0 C. 1. 1 C. 4 B. 6 04 05 07 02 2 D browa Biskupia. 1. Kategorie m. 67,94. Cechy 2 m. 6 04 05 03 03 2 Dobrcz. Cechy 1 m. 1 C. Kategorie w. 2. Cechy 2 w. 2 A. 99,19. Cechy 1 w. Regon. 203,17 6. 8,60. Bezrobotni. Liczba prac.. 6,44. 22,04. Pprac w gosp. indywid.. Saldo migracji. 8,19. 5,30. G. zaludnienia. 11,06. 10,33. NAZWA. 27,25. 26,07. Gmina. 136,91. 61,35. Powiat. 63,81. 55,41. Podregion. 98,98. 6 04 05 03 02 2 D browa Chełmi ska. Województwo. 6 04 05 03 01 2 Białe Błota. Region. Udz. ludn. w wieku prod.. Udz. podatków. Tabela 2. Kategorie gmin w podregionie bydgoskim. 0 C. 0 C. 0 C. 6 04 05 07 07 5 Pako

(29) - obszar wiejski. 49,92. 62,04. -21,76. 6,89. 5,37. 18,64. 14,93. 161,18 1. 1 C. 6 04 05 07 08 2 Rojewo. 38,27. 60,44. -12,39. 8,41. 4,24. 28,71. 12,37. 73,73. 1. 0 C. 6 04 05 07 09 2 Złotniki Kujawskie. 65,81. 62,84. -2,80. 5,80. 5,39. 24,82. 12,75. 90,76. 1. 1 C. 6 04 05 09 01 2 D browa. 43,05. 59,84. 0,00. 6,87. 3,76. 24,25. 12,72. 68,54. 1. 0 C. 6 04 05 09 02 2 Jeziora Wielkie. 40,78. 60,00. -17,01. 5,32. 3,90. 26,41. 14,70. 78,01. 1. 0 C.

(30) 280,45 2. 61,40. -26,03. 13,52. 8,17. 16,52. 12,52. 91,20. 59,84. -15,03. 4,74. 4,09. 25,70. 12,52. 91,20. 4,07. 12,65. 7,52. 14,39. 16,20. 96,50. -9,08. 2,81. 3,33. 21,88. 16,20. 96,50. -9,53. 20,57. 8,91. 10,15. 12,36. 161,05. 60,91. 62,78. 33,85. 60,26. 1841,50 63,80. 1. 1. 6,57. 15,61. 6,08. 17,98. 12,36. 161,05 1. 4 B. -8,25. 6,81. 5,01. 26,03. 11,42. 84,38. 1. 0 C. 1 C. 6 04 05 13 01 4 Kamie Kraje ski - miasto 630,41. 62,54. Kamie Kraje ski - obszar 28,99 58,75 wiejski S pólno Kraje skie 6 04 05 13 02 4 1588,26 63,34 miasto S pólno Kraje skie 6 04 05 13 02 5 29,60 59,31 obszar wiejski 6 04 05 13 01 5. 31,55. 7,01. 19,17. 6,70. 13,71. 12,44. 117,89. 5,55. 4,69. 26,09. 12,44. 117,89 1. 12,17. 15,86. 7,61. 11,44. 13,25. 80,29. -28,10. 6,87. 3,44. 26,69. 13,25. 80,29. 3,37. 24,35. 8,12. 4,16. 12,87. 124,41. -18,45. 5,25. 3,61. 23,21. 12,87. 124,41 1. 0 C. 1. 59,61. -17,72. 6,91. 4,36. 21,76. 13,81. 58,48. 1. 0 C. 1353,13 60,91. -21,78. 18,26. 8,73. 5,08. 13,04. 109,18 109,18 1. 0 C 0 C. 30,95. 60,75. -19,69. 5,17. 3,94. 27,49. 13,04. 6 04 05 14 01 2 Bukowiec. 45,84. 62,19. -24,76. 11,20. 3,64. 22,10. 10,32. 221,09 2. 6 04 05 14 02 2 Dragacz. 63,37. 64,05. -33,51. 6,47. 6,36. 25,29. 11,70. 116,49 1. 2 C. 6 04 05 14 03 2 Drzycim. 46,98. 61,30. -26,43. 10,59. 2,98. 23,26. 10,89. 97,63. 1. 0 C. 6 04 05 14 04 2 Jeewo. 49,61. 62,34. -3,36. 14,28. 4,15. 19,80. 10,73. 130,51 1. 1 C. 6 04 05 14 05 2 Lniano. 45,99. 59,14. 3,94. 12,08. 4,82. 23,21. 10,51. 124,88 1. 1 C. -39,80. 31,70. 6,05. -0,69. 14,04. 143,23. 5,11. 2,89. 3,09. 24,60. 14,04. 143,23 1. 6 04 05 14 06 5 Nowe - obszar wiejski. 1847,35 63,72 43,75. 60,11. 0. 2 C. 1. 1 C. 1. 1 C. 1. 1 C. 1. 1 C. 1. 2 C. 0. 2 C. 1. 1 C. 0 C. 6 04 05 13 04 5 Wi cbork - obszar wiejski. 6 04 05 14 06 4 Nowe – miasto. 1 C. 0 C. 61,48. 17,44. 1. 0 C. 63,51. 62,25. 1 C. 0 C. 45,74. 39,60. 1 1 C. 70,83. 1225,26 63,61. Kategorie m. Kategorie w. Cechy 2 w. Cechy 1 w. 280,45. 11,65. 965,97. 6 04 05 13 04 4 Wi cbork - miasto. Udz. podatków. 11,65. 26,12. 6 04 05 10 02 4 Mrocza – miasto. 6 04 05 13 03 2 Sono. Bezrobotni. 5,10. 3,26. 31,40. 6 04 05 10 05 5 Szubin - obszar wiejski. 179,28 1. 5,00. 694,85. 6 04 05 10 05 4 Szubin – miasto. 179,28. 12,54. 19,59. 6 04 05 10 01 5 Kcynia – obszar wiejski. 6 04 05 10 04 2 Sadki. 12,54. 25,01. 11,94. 6 04 05 10 01 4 Kcynia – miasto. Nakło nad Noteci miasto Nakło nad Noteci 6 04 05 10 03 5 obszar wiejski. 8,56. 4,85. -2,63. 34,61. 6 04 05 10 03 4. 9,68. 6,67. -10,87. 6 04 05 09 04 5 Strzelno - obszar wiejski. 6 04 05 10 02 5 Mrocza – obszar wiejski. 25,33. Cechy 2 m. 1363,23 62,85. -9,61 -2,82. Regon. Udz. ludn. w wieku prod. 60,40. Pprac w gosp. indywid.. 50,01. Cechy 1 m. 6 04 05 09 04 4 Strzelno – miasto. 1513,82 65,30. Liczba prac.. 6 04 05 09 03 5 Mogilno - obszar wiejski. 21. Saldo migracji. 6 04 05 09 03 4 Mogilno – miasto. G. zaludnienia. NAZWA. Rodzaj. Gmina. Powiat. Podregion. Województwo. Region. POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 7, 2006. 1 C.

(31) -8,12. 30,76. 8,61. 4,90. 9,72. 351,33. Rodzaj. 6 04 05 14 09 5 wiecie – obszar wiejski. 43,30. 60,34. 21,69. 10,63. 5,20. 20,40. 9,72. 351,33 3. 1 B. 6 04 05 14 10 2 wiekatowo. 54,02. 59,08. 6,29. 4,75. 4,55. 29,01. 10,41. 79,59. 1 C. 1. 6 04 05 14 11 2 Warlubie. 32,42. 61,23. -3,38. 8,81. 4,16. 20,56. 14,90. 89,60. 1. 0 C. 6 04 05 16 01 2 Cekcyn. 25,25. 60,48. -6,88. 9,83. 5,32. 22,20. 11,66. 96,17. 1. 0 C. 6 04 05 16 02 2 Gostycyn. 38,22. 59,43. -17,30. 8,38. 5,30. 24,10. 12,32. 81,96. 1. 0 C. 6 04 05 16 03 2 K sowo. 40,53. 60,18. -20,63. 6,19. 2,99. 24,60. 14,26. 71,27. 1. 0 C. 6 04 05 16 04 2 Lubiewo. 34,72. 60,46. -15,75. 9,15. 4,87. 25,38. 10,93. 82,26. 1. 0 C. 6 04 05 16 05 2 liwice. 30,91. 59,81. -4,63. 14,16. 5,28. 20,00. 10,63. 86,66. 1. 1 C. 6 04 05 16 06 4 Tuchola – miasto. 788,29. 62,80. 4,74. 24,14. 7,85. 8,25. 12,39. 140,00. 6 04 05 16 06 5 Tuchola – obszar wiejski. 27,50. 59,49. 9,02. 5,84. 3,80. 23,38. 12,39. 140,00 1. 1 C. 6 04 05 19 01 4 Barcin – miasto. -38,18. 12,00. 6,23. 16,84. 13,92. 171,84. 6 04 05 19 01 5 Barcin - obszar wiejski. 59,58. 60,58. -13,44. 19,29. 3,90. 6,70. 13,92. 171,84 2. 0 C. 6 04 05 19 02 2 G sawa. 38,42. 60,04. -5,75. 8,21. 6,20. 19,97. 15,31. 71,93. 1. 2 C. 1. 0 C. 6 04 05 19 03 4 Janowiec Wielk. - miasto 6 04 05 19 03 5. Janowiec Wielk. - obszar wiejski. 6 04 05 19 04 4 Łabiszyn - miasto. 2136,31 68,58. 1452,43 65,77. -8,61. 15,71. 7,94. 13,02. 13,67. 90,46. 60,31. -16,27. 4,38. 4,67. 29,75. 13,67. 90,46. 1519,24 66,68. -3,39. 13,50. 7,71. 18,37. 13,87. 98,06. 40,85. 6 04 05 19 04 5 Łabiszyn - obszar wiejski. 29,47. 60,41. 15,31. 6,14. 5,11. 29,37. 13,87. 98,06. 1. 1 C. 6 04 05 19 05 2 Rogowo. 38,44. 60,41. -9,62. 7,82. 5,86. 23,04. 14,00. 99,60. 1. 0 C. 1694,49 64,03. -13,15. 25,97. 8,57. 6,23. 12,94. 149,78. 6 04 05 19 06 4 nin – miasto 6 04 05 19 06 5 nin - obszar wiejski 6 04 05 61 01 1 Bydgoszcz. 60,91. -3,88. 6,16. 4,85. 26,46. 12,94. 149,78 1. 2121,99 65,01. 41,32. -8,44. 29,19. 10,24. 7,17. 5,81. 325,79. Kategorie m. 2174,18 67,10. 6 04 05 14 09 4 wiecie – miasto. Cechy 2 m. 3 B. Cechy 1 m. 3 B. 111,23 1. Kategorie w. Pprac w gosp. indywid.. 169,32 2. 9,31. Cechy 2 w. Regon. 9,75. 23,04. Cechy 1 w. Liczba prac.. 13,82. 5,82. Bezrobotni. Saldo migracji. 3,98. 8,50. NAZWA. 20,97. 5,50. Gmina. 1,52. 61,17. Powiat. 60,94. 65,29. Podregion. 25,05. 6 04 05 14 08 2 Pruszcz. Województwo. 6 04 05 14 07 2 Osie. Region. Udz. ludn. w wieku prod.. Udz. podatków. GraĪyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Zastosowanie informatyki w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju. G. zaludnienia. 22. 2. 3 B. 1. 1 C. 1. 0 C. 1. 0 C. 1. 0 C. 1. 1 C. 4. 0 B. 0 C. 3. Wyniki delimitacji - obszary wiejskie i miasta rozwijaj ce si i opó nione w rozwoju Wyniki delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, o wysokim (kategorii A) i rednim (kategorii B) stopniu rozwoju oraz opó nionych w rozwoju (kategorii C), scharakteryzowano na ogólnokrajowym kartogramie (rys.1). Przeprowadzona delimitacja wykazała, e w skali kraju w 2003 r. obszary rozwijaj ce si (kategorii A + B) na terenach wiejskich i w miastach obejmowały: 22,1% powierzchni ogółem, 52,1% ludnoci ogółem, 53,4% ludnoci w wieku produkcyjnym, 66,3% pracuj cych ogółem głównie w działalnoci pozarolniczej, 62,2% zakładów osób fizycznych, 42,7% bezrobotnych zarejestrowanych oraz 72,1% dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych..

(32) POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZĄDZANIA WIEDZĄ Seria: Studia i Materiały, nr 7, 2006. 23. Obszary wiejskie o wysokim stopniu rozwoju (kategorii A) obejmuj 136 gmin i koncentruj si przede wszystkim wokół wi kszych miast (aglomeracji): Warszawy, aglomeracji katowickiej, Poznania, Wrocławia, Szczecina, Bydgoszczy i Torunia (rys. 1). Obszary takie wyst puj równie, ale w mniejszym zakresie, wokół Gda ska, Olsztyna, Zielonej Góry, Łodzi wokół kilku rednich i mniejszych miast w województwach: małopolskim, l skim, opolskim, dolnol skim, a take w rejonach nadmorskich i górskich o funkcjach turystycznych. Obszary wiejskie o rednim stopniu rozwoju (kategoria B) obejmuj 432 gminy i koncentruj si wokół wymienionych wyej wi kszych miast, a take wokół innych miast wojewódzkich: Lublina, Kielc, Rzeszowa i Białegostoku. Obszary takie wyst puj równie wokół rozwijaj cych si rednich i mniejszych miast i orodków miejsko-przemysłowych (regionalnych i lokalnych) w poszczególnych województwach. Miasta o wysokim stopniu rozwoju (kategorii A) obejmuj 56 miast, w tym 10 miast wojewódzkich (Warszawa, Katowice, Pozna , Kraków, Wrocław, Szczecin, Kielce, Opole, Olsztyn, Rzeszów) oraz miasta rednie i mniejsze w nast puj cych województwach: mazowieckim - 22 miasta, wielkopolskim -11, l skim -5, małopolskim -3, pomorskim -3, dolnol skim -1 i łódzkim –1 (rys. 1). Do miast o rednim stopniu rozwoju (kategorii B) naley 211 miast, w tym 8 miast wojewódzkich (Bydgoszcz i Toru , Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski, Białystok, Gda sk, Lublin, Łód ) oraz miasta rednie i mniejsze w nast puj cych województwach: wielkopolskim 41 miast, l skim - 25, małopolskim - 24, mazowieckim - 17, dolnol skim - 17, łódzkim - 17, podkarpackim - 14, pomorskim - 10, lubelskim - 8, kujawsko-pomorskim - 6, podlaskim – 6, zachodniopomorskim – 6, lubuskim – 5, wi tokrzyskim – 4, opolskim – 3. Obszary opó nione w rozwoju (kategorii C) obejmowały w kraju w 2003 r. 77,9 % powierzchni ogółem, 47,9 % ludnoci ogółem, 46,6 % ludnoci w wieku produkcyjnym, 33,7 % pracuj cych w działalnoci pozarolniczej, 37,8 % zakładów osób fizycznych, 57,3 % bezrobotnych zarejestrowanych i 27,9 % dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych. Obszary wiejskie opó nione w rozwoju (kategorii C) obejmuj 1603 gmin i wyst puj na terenach peryferyjnych połoonych dalej od miast, zwłaszcza wi kszych, głównie w województwach wschodnich, południowo-wschodnich, centralnych, północnych i zachodnich (rys. 1). Do miast opó nionych w rozwoju (kategorii C) naley 617 miast, w tym nast puj ce byłe miasta wojewódzkie: Biała Podlaska, Ciechanów, Elbl g, Ostroł ka, Płock, Przemyl, Radom, Słupsk, Wałbrzych, Włocławek, a take pozostałe miasta rednie i mniejsze we wszystkich województwach (rys. 1) .. Bibliografia 1. 2.. 3.. Adamczyk-Łojewska G., 2003. Uwarunkowania strukturalne i przestrzenne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd. Uczeln. ATR, Bydgoszcz, ss. 184. Adamczyk-Łojewska G., Bujarkiewicz A., Łojewski S., 2003. Miasta rozwijaj ce si i opó nione w rozwoju w wietle wyników bada ekonomiczno-przestrzennych. Człowiek i rodowisko, nr 3-4, s. 75-92. Adamczyk-Łojewska G, Bujarkiewicz A., Łojewski S., 2006a. Analiza ekonomicznoprzestrzenna i delimitacja obszarów wiejskich rozwijaj cych si i opó nionych w rozwoju w Polsce. Woda-rodowisko-Obszary-Wiejskie, T. 6, z. 1 (16) (w druku)..

(33) 24. GraĪyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Zastosowanie informatyki w delimitacji gmin, w tym obszarów wiejskich i miast, rozwijających siĊ i opóĨnionych w rozwoju. 4. Adamczyk-Łojewska G., Bujarkiewicz A., Łojewski S., 2006b. Analiza ekonomicznoprzestrzenna i delimitacja miast rozwijaj cych si i opó nionych w rozwoju. Człowiek i rodowisko (złoony do druku). 5. Łojewski S., 2001. Obszary wiejskie rozwijaj ce si i opó nione w rozwoju w wietle wyników bada ekonomiczno-przestrzennych. Woda rod. Obsz. Wiejsk., t. 1 z. 1, s. 31-47. 6. Łojewski S., Adamczyk-Łojewska G., Bujarkiewicz A., 2000. Determinants of sustainable development of rural areas in Poland – results of an economic-spatial analysis. “J. Water Land Devel.”, No 4, s. 5-31. 7. Problemy wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i miast. Wyniki bada ekonomiczno-przestrzennych, 2001. Pr. zbior., red. S. Łojewski. Wydaw. Uczelniane ATR, Bydgoszcz, ss. 244. 8. Program Operacyjny. Rozwój Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Wst pny projekt, 2005. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, ss.108. 9. Strategia zrównowaonego rozwoju Unii Europejskiej, 2001. Komisja Unii Europejskiej. http://www.mos.gov.pl/integracja_europejska/komunikat.pdf. 10. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2004, 2004. GUS, Warszawa, ss.876..

(34)