Waldemar Chrostowski
"Toward a Jewish Theology :
Methods, Problems and Possibilities",
Byron L. Sherwin,
Lewiston-Lampeter 1991 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/4, 180-183
w ła sn y m tłu m a c z e n iu . P r z y n a s t ę p n y m w y d a n iu k s ią ż k i m o ż n a b y p o m y śle ć o p o sz e rz e n iu je j p rz e z n ie z b y t sk o m p lik o w a n ą a n a liz ę n ie k tó r y c h te k stó w . S ą d z ę , że n ie ty lk o e g z e g e c i, a le i m n ie j w p r a w n i c z y te ln ic y p o w ita lib y t a k ą in n o w a c ję z r a d o śc ią .
N a k o ń c u k s ią ż k i u m ie sz c z o n y j e s t in d e k s a n a lity c z n y , k t ó r y o k a ż e się z p e w n o śc ią b a r d z o p o ż y te czn y .
P r z y d a lsz e j „ k o s m e t y c e ” k s ią ż k i m o ż n a b y u w z g lę d n ić k ilk a d ro b n y c h sp o strz e ż e ń . N a s. 56 s p o t y k a m y w y r a ż e n ie „ A m o s z T e k o y ” . P r z y z w y c z a je n i je s t e ś m y r a c z e j do n ie o d m ie n ia n ia n a z w y T e k o a , j a k i n p. R a m a . N a s. 59 je s t „ I z a r e l a ” (zam . „ I z r a e l a ” ). W c y ta c ie z P w t 8 ,5 n a s. 62 c z e g o ś b r a k u je (c h y b a sło w a „ j a k ” : „ ż e j a k k to ś w y c h o w u je ” ). D o ść słu sz n e , a le i ry z y k o w n e je s t z d a n ie n a s. 75: „ N a jw ię k s z y ze w sp ó łc z e sn y c h h ib listó w k a to lic k ic h ” (R . d e V a u x ). W z a m ie sz c z o n e j n a p o c z ą tk u m a p c e „ B li s k i W sch ó d w s t a ro ż y tn o śc i” je s t c h y b a je d e n a n a c h r o n iz m : z a m ia s t „ L i b a n ” p o w in n o b y ć „ F e n i c j a ” .
A u to r o w i M ę d r c ó w I z r a e l a n a le ż y się sz c z e re u z n a n ie i p o d z ię k o w a n ie . W z b o g a cił n a s b o w ie m d z ie łe m o n ie p rz e c ię tn y c h w a lo r a c h : p o f r a n c is z k a ń s k u p r o sty m , a w t e j s w o je j p r o sto c ie — w ie lk im . D la te g o m o ż n a m u n ie ty lk o ży czy ć, a le i w y r a z ić p r z e k o n a n ie , że p rz y c z y n i się o n o do r o z p o w sz e c h n ie n ia „ w n a s z y m sp o łe c z e ń stw ie ce n n y ch p r z e m y śle ń i w sk a z a ń m ę d r c ó w I z r a e l a ” (s. 6). k s . J u l i a n W a r z e c h a S A C , O lt a r z e w B y r o n L . S H E R W IN , T o w a r d a J e w i s h T h e o lo g y : M e t h o d s , P r o b l e m s a n d P o s s i b il it i e s , T h e E d w in M e lle n P r e s s, L e w is to n /Q u e e n sto n / L a m p e t e r , 1991, s. 194. R a b in B y r o n L . S h e r w i n j e s t n a jle p ie j z n a n y m w P o lsc e ż y ją c y m a m e r y k a ń s k im te o lo g ie m ż y d o w sk im . S t a ł o się t a k n a jp ie r w z a p r z y c z y n ą m ię d z y r e lig ijn e g o , c h r z e ś c ija ń sk o - ż y d o w s k ie g o s e m in a r iu m n a u k o w e g o , z o r g a n iz o w a n e g o la t e m 1989 r. w S p e r t u s C o lle g e o f J u d a i c a w C h ic a g o , w k tó r y m w z ię ło u d z ia ł 22 w y k ła d o w c ó w p o lsk ic h u c z e ln i te o lo g ic z n y c h i s e m i n a r ió w d u ch o w n y ch . R a b in S h e r w in , w ic e p r z e w o d n ic z ą c y S p e r t u s C o lle g e , p e łn ił f u n k c ję d z ie k a n a t e g o s e m in a r iu m i d a ł się p o z n a ć ja k o d o sk o n a ły w y k ła d o w c a , rz e te ln ie i z e z n a w stw e m w p r o w a d z a ją c y w s u b te ln o śc i ż y d o w s k ie j t r a d y c ji r e lig ijn e j. W n a s t ę p s tw ie s e m in a r iu m w C h ic a g o z o sta ły z a d z ie r z g n ię te w ię z i, k tó r y c h r e z u lta te m s t a ła się tr z y k r o t n a (1990, 1991, 1992) w iz y ta w P o lsc e , w y k ła d y w k ilk u s e m in a r ia c h d u ch o w n y ch , w A T K , C h A T , U W , k r a k o w s k ie j P A T i w in n y c h m ie js c a c h o r a z k ilk a a r ty k u łó w o p u b lik o w a n y c h n a ła m a c h P r z e g l ą d u P o w s z e c h n e g o i C o l l e c t a n e a T h e o lo g ic a . S ia d y k o n ta k tó w z P o ls k ą s ą d o b r z e w id o c z n e w św ie ż o o p u b lik o w a n e j k sią ż c e , w k t ó r e j a u to r d o k o n u je z w ię z łe j p r e z e n t a c ji m e to d , p r o b le m ó w i m o ż liw o śc i w sp ó łc z e sn e j te o lo g ii ż y d o w sk ie j.
U ro d z o n y (1946 r.) i w y c h o w a n y w U S A , r a b in S h e r w in je s t je d n y m z n a jz d o ln ie js z y c h i n a jw ie r n ie js z y c h u c z n ió w sły n n e g o m y ś lic ie la i te o lo g a r a b in a A b r a h a m a J . H e sc h e la , t a k ż e w y w o d z ą c e g o się z P o lsk i. C h a r a k t e r y s ty c z n a d la S h e r w in a j e s t s iln a ś w ia d o m o ść o sa d z e n ia w p r z e sz ło śc i, p o le g a n ie i o b fite w y k o r z y sty w a n ie b o g a c tw a r e lig ijn e j t r a d y c ji ż y d o w sk ie j, k t ó r a t a k ż y w io ło w o r o z w ija ła się w E u r o p ie Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j, z w ła sz c z a n a d a w n y c h z ie m ia c h R z e c z y p o sp o lite j. „ Z a n im te o lo g m o ż e się s ta ć p io n ie re m — n a p is a ł S h e r w in w e w st ę p ie d o k s ią ż k i — m u s i n a jp ie r w b y ć s p a d k o b ie r c ą ” . T a k i sp o só b u p r a w ia n ia te o lo g ii o d r ó ż n ia go o d w ie lu in n y c h w sp ó ł c z e sn y c h m y ś lic ie li ż y d o w sk ic h . N a w ią z y w a n ie do w sc h o d n io e u r o p e jsk ic h i p o lsk ic h k o rz e n i n ie j e s t w U S A a n i p o p u la r n e , a n i c z ę ste . N a d w sp o m n ie n ia m i o P o lsc e i o s ią g n ię c ia m i Ż y d ó w p o lsk ic h c ią ż y w id m o S z o a h , d o k o n a n e j p r z e z n a z istó w n a p o ls k ie j ziem i. W ielu Ż y d ó w n ie p o t r a f i a lb o n ie ch ce
p a m ię t a ć o w s p a n ia ł e j p r z e sz ło śc i i w y b itn y c h r e z u lta ta c h ż y d o w sk ie g o d u c h a i w ia r y , ja k ie z a is t n ia ł y n a n a s z e j zie m i. W p r z e c iw ie ń stw ie do n ich S h e r w in p o d k r e ś la , że w ła śn ie w P o lsc e z n a jd u je się je d e n z n a jw a ż n ie jsz y c h k lu c z y do p r a w d z iw e j to ż sa m o śc i ż y d o w sk ie j, z a ś r o la P o la k ó w p o le g a n a p o m a g a n iu Ż y d o m w o d n a jd y w a n iu te g o k lu c z a .
N a k s ią ż k ę s k ł a d a się d z ie się ć ro z d z ia łó w , p o p rz e d z o n y c h w p r o w a d z e n ie m (s. 1— 7). W z a m ia r a c h a u t o r a n ie le ż a ło n a p is a n ie z w a r te g o t r a k t a t u te o lo g ic z n e g o , p r z e d cz y m z r e sz tą w z b r a n ia się ż y d o w s k a m y śl te o lo g ic z n a i co j ą o d r ó ż n ia o d a m b ic ji i p r z e d się w z ię ć p o d e jm o w a n y c h p r z e z c h r z e śc i ja n . C h o d z iło m u r a c z e j o ż y w ą , n ie m a l d o r a ź n ą , bo zro d z o n ą w k o n te k śc ie k o n k r e tn y c h z a p o tr z e b o w a ń i su g e s t ii, r e f le k s ję n a w ią z u ją c ą do a k tu a ln y c h p y t a ń i p r o b le m ó w z w ią z a n y c h z u p r a w ia n ie m te o lo g ii i r e lig ijn y m p r z e w a r - to śc io w y w a n ie m rz e c z y w isto śc i. K a ż d y ro z d z ia ł to p o p r a w io n y i d o sto so w a n y d o w y m o g ó w c a ło ś c i z a p is w y k ła d u , k o n fe r e n c ji lu b p r e le k c ji w y g ło sz o n e j w S t a n a c h Z je d n o c z o n y c h a lb o w P o lsc e . N a r z u c iło to o k r e ślo n ą fo r m ę p o sz c z e g ó ln y c h te k stó w , n a p is a n y c h b a r w n ie i ży w o , le c z z a o p a tr z o n y c h w n ie z b ę d n y a p a r a t n a u k o w y i w sk a z ó w k i o d n o śn ie do d a lsz e j le k tu r y . W w y e k s p o n o w a n iu p o trz e b y , m ie js c a i d o n io sło śc i ro li te o lo g ii z n a la z ł w y r a z sta n o w c z y s p r z e c iw w o b ec z a p a tr y w a ń i o p in ii, ja k o b y Ż y d z i, o s c y lu ją c y w k ie r u n k u o r ie n t a c ji s e k u la r y s ty c z n e j, c z y sto k u ltu r o w e j i n a c jo n a lis ty c z n e j, n ie z n a li i n ie p o tr z e b o w a li ż a d n e j te o lo g ii. O d rz u c a n ie te o lo g ii k o ń cz y się r e d u k o w a n ie m ż y d o w sk o śc i do ś w ie c k ie j k u lt u r y i w ą s k ie g o n a c jo n a liz m u , co j e s t t a k im s a m y m b łę d e m , j a k tw ie r d z e n ia u p a t r u ją c e w ju d a iz m ie w y łą c z n ie r e li- g ię P r a w a , p o z b a w io n ą w sz e lk ie j te o lo g ii. O d r z u c a ją c re d u k o w a n ie ż y d o w sk ie g o ż y c ia i m y ś li d o w y łą c z n ie k u ltu r o w e g o , n a r o d o w e g o czy p r a w o d a w cze g o w y m ia r u tr z e b a je d n a k p a m ię ta ć , że te o lo g ia ż y d o w sk a o p ie r a się n ie n a s p e k u la c ji, le c z n a d o św ia d c z e n iu , i d la te g o u w z g lę d n ia w sz y stk ie te w y m ia r y . W y n ik a to z je j d z ie jó w i n a tu r y , b o z a w sz e p r z y n o siła o d p o w ie d z i n a k o n k re tn e p r o b le m y i w y z w a n ia w y n ik a ją c e z p r z e s ła n e k śc iś le r e l i g i j n y ch , t a k ic h j a k w z g lą d n a n a t u r ę B o g a , o b ja w ie n ie o r a z p r z e z n a c z e n ie i w y b r a n ie Ż y d ó w . O b ja w y w sp ó łc z e sn y c h n ie c h ę c i w o b e c te o lo g ii b io r ą się z p o st-H o lo c a u - s to w e j o b s e s ji „ p r z e tr w a n ia Ż y d ó w ” , k t ó r a sp o w o d o w a ła , że w ie lu z n ic h n ie j e s t w sta n ie w y r a ż a ć w ła s n e j to ż s a m o śc i i p o trz e b w ję z y k u r e lig ijn y m . T e o lo g ia , n ie g d y ś „ k r ó lo w a n a u k ” , s t a ł a się s ie r o tą . A u to r p o d ją ł te n t e m a t w je d n y m z w y k ła d ó w , w y g ło sz o n y m w 1991 r. w P o lsc e : „ P o g lą d , że p r z e tr w a n ie Ż y d ó w m a p o d sta w o w e z n a c z e n ie , p r o w a d z i do p o g lą d u , że ju d a iz m m a w a r to ść , p o n i e w a ż p o m a g a Ż y d o m p r z e tr w a ć . A le te n p o g lą d je s t te o lo g ic z n ie p r o b le m a ty c z n y . Z g o d n ie z n im p o d sta w o w e w a r to ś c i ju d a iz m u t k w ią n ie w p o sła n n ic tw ie d u c h o w y m , k t ó r e on n ie sie , a n i e ty c z n y m s ty lu ży c iu , k t ó r e g o u c z y , a n i te ż w p o g lą d a c h te o lo g ic z n y c h , k tó r e g ło si, a le w u ż y te c z n o śc i w ia r y ż y d o w sk ie j d la p r z e tr w a n ia ż y d o w s k ie j sp o łe c z n o śc i. T o p r a w d a , że n ie is t n ie je ju d a iz m b e z Ż y d ó w , a le — j a k d a w n o te m u p o w ie d z ia ł S a a d i a G a o n — »Ż y d z i s ą n a r o d e m ty lk o z a s p r a w ą T o r y « . W e d łu g ż y d o w sk ie j t r a d y c ji r e lig ijn e j ju d a iz m is tn ie je g łó w n ie p o to, a b y słu ż y ć B o g u i w y p e łn ia ć J e g o w o lę , z a ś p r z e tr w a n ie Ż y d ó w n ie j e s t je g o g łó w n y m c e le m ” . P r z e z n a cz e n ie m ju d a iz m u j e s t słu ż b a B o g u , a n ie s łu ż b a Ż y d o m . T a o s t a tn ia o z n a c z a ła b y id o la tr ię , ró w n ie n ie b e z p ie c z n ą , j a k k a ż d y in n y r o d z a j b a łw o c h w a l stw a . M a ją c to n a w z g lę d z ie te o lo g ia ż y d o w s k a m o ż e w e w ła ś c iw y sp o só b u p o r a ć s ię z k w e s tią s e n su p r z e tr w a n ia Ż y d ó w . P o d e jm u je ją , p y t a ją c : p r z e t r w a n ie d la ja k ic h c e ló w ? Z o s ła b ia n ie m r o li te o lo g ii id z ie w p a r z e g lo b a ln a s e k u la r y z a c ja ż y d o w sk ie g o ż y c ia , w id o c z n a w w y łą c z n ie z w y c z a jo w y m i o b rz ę d o w y m t r a k to w a n iu ś w ią t o r a z n ik łe j z n a jo m o ś c i ich f u n d a m e n ta ln y c h p o d s ta w teo lo g ic z n y c h . F in a n s o w a p o m o c z n a c z ą c y c h o r g a n iz a c ji, in s t y tu c ji i o só b p r y w a tn y c h je s t u k ie r u n k o w a n a n a w sp ie r a n ie d y sc y p lin św ie c k ic h i rz a d k o o w o c u je p o p ie r a n ie m te o lo g ii. W w y n ik u ta k ie g o s ta n u rz e c z y o b e cn o ść str o n y ż y d o w sk ie j w te o lo g ic z n y m d ia lo g u m ię d z y r e lig ijn y m je s t n ik ła , b o ju d a iz m
n ie d y s p o n u je o d p o w ie d n ią lic z b ą w y k sz ta łc o n y c h teo lo g ó w . P o d o b n ie m a się rz e c z z c a ły m s y ste m e m e d u k a c ji Ż y d ó w . C o ro c z n ie p r z e p r o w a d z a się o g r o m n ą lic z b ę b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h i sta ty sty c z n y c h , k tó r e m a ją u s t a lić to, co Ż y d zi m y ś lą n a te n c z y in n y te m a t. B r a k u je n a t o m ia s t so lid n e j r e f l e k s ji n a d p o d s t a w a m i w ia r y ju d a iz m u o r a z w p a ja n i a ic h je g o w y z n aw co m . P ie r w s z y r o z d z ia ł k s ią ż k i (s. 9— 32) n o si ty tu ł N i e u s t a n n i e t r y s k a j ą c e ź r ó d ł o ; n a t u r a t e o l o g i i ż y d o w s k i e j i s ta n o w i o g ó ln y p u n k t w y jś c i a d o w sz y s tk ic h d a lsz y c h ro z w a ż a ń . A u to r n a k r e ś la r a m y i w iz ję te o lo g ii ż y d o w sk ie j o r a z o p is u je je j n a jb a r d z ie j c h a r a k t e r y s ty c z n e cech y . J u d a i z m n ie z n a je d n e j s p ó jn e j te o lo g ii, p o n ie w a ż s ta n o w i z b ió r r o z m a ity c h p o g lą d ó w te o lo g ic z n y ch , o d z w ie r c ie d la ją c y c h ró ż n e sp o s o b y ro z u m ie n ia i p r z e d s t a w ia n ia ży d o w s k ie g o d o św ia d c z e n ia r e lig ijn e g o . U p r a w ia n a p r z e z Ż y d ó w te o lo g ia p r z y p o m in a z n a n y w d o b r y c h h o te la c h i r e s t a u r a c ja c h tzw . sz w e d z k i b u f e t : k a ż d y k lie n t w y b ie r a z ró ż n y ch d a ń te, k t ó r e s a m ch ce, i w t a k i e j ilo śc i, w ja k ie j s a m u z n a z a sto so w n e . Z w a ż y w sz y n a tę f u n d a m e n t a ln ą ró ż n o ro d n o ść , ty m p i ln ie js z a s t a je się p o t r z e b a o k r e ś le n ia z a sa d n ic z y c h p a r a m e t r ó w te o lo g ii ż y d o w s k ie j i w y z n a c z e n ia r a m m e to d o lo g ii, w k tó r y c h p o w in n o się j ą u p r a w ia ć . S h e r w in w s k a z u je i o m a w ia c z te r y k r y t e r i a p r z e s ą d z a ją c e o p r a w o m o c n o śc i te o lo g ii ż y d o w s k ie j: a u te n ty c z n o ść , s p ó jn o ś ć , a k tu a ln o ś ć i a k c e p t a c ja ze str o n y w sp ó ln o ty . N ie t r z e b a d o d a w a ć , że s ą o n e p o d o b n e d o k r y te r ió w o b o w ią z u ją c y ch w u p r a w ia n iu k a ż d e j, w t y m t a k ż e c h r z e ś c ija ń s k ie j teo lo g ii.
D z ie w ię ć n a stę p n y c h r o z d z ia łó w k s ią ż k i p r z y n o si z a sto so w a n ie o p is a n e j m e to d o lo g ii w o d n ie sie n iu d o k ilk u z a g a d n ie ń , k tó r e w o s t a tn im d z ie się c io le c iu s ta n o w iły p r z e d m io t r e f l e k s ji a u to r a . R o z d z ia ł d r u g i (s. 33— 49), z a ty tu ło w a n y
M ił o ś ć i P r a w o , p o tw ie r d z a ty p o w ą d la m y ś le n ia Ż y d ó w k o m p le m e n ta r n ą p o la r y z a c ję p r z e c iw ie ń stw , g r u n to w n ie ró ż n ą o d z m ie r z a ją c y c h d o d e fin ic ji i s y s t e m a t y z a c ji k a te g o r ii m y ślo w y c h w ła śc iw y c h d la f ilo z o fii i te o lo g ii Z a ch o d u , a w ię c i c h r z e ś c ija ń s k ie j. T ę p o la r y z a c ję d o b rz e w id a ć n a p r z y k ła d z ie k o e g z y s te n c ji w ju d a iz m ie w y m o g ó w m iło śc i i p r a w o d a w s t w a . P r a w id ło w e p o s t r z e g a n ie i r e s p e k to w a n ie t e j b ie g u n o w o śc i j e s t n ie z b ę d n e d la z r o z u m ie n ia ju d a iz m u , p r z e d s ta w ia n e g o c z ę sto ja k o w y łą c z n ie r e lig ia P r a w a , co b y w a ło a r g u m e n t e m w p o le m ik a c h i k o n tr o w e r s ja c h z Ż y d a m i. D o p e łn ie n ie te g o n u r tu r o z w a ż a ń sta n o w i ro z d z ia ł tr z e c i (s. 51— 62), z a w ie r a ją c y h isto ry c z n y p r z e g lą d p o g lą d ó w ż y d o w sk ic h m y ś lic ie li n a t e m a t id e i b o ja ź n i i lę k u p r z e d B o g ie m .
W a ż n ą c e z u r ą w d z ie ja c h Ż y d ó w j e s t H o lo c a u st, k t ó r y z n ie sp o ty k a n ą m o c ą p o s t a w ił p r o b le m „ u s p r a w ie d liw ie n ia ” B o g a w o b ec p o r a ż a ją c e j g r o z ą ja k o ś c i z ła w św ie c ie . C z w a r ty ro z d z ia ł k s ią ż k i (s. 63— 77) p r z y n o si b ila n s g łó w n y c h o d p o w ie d z i k la s y c z n e g o ju d a iz m u n a p r o b le m y te o d y c e i. W r o z d z ia le p ią ty m (s. 79— 95) S h e r w in o f e r u je n o w ą in t e r p r e t a c ję b ib lijn e j o p o w ie śc i 0 p o to p ie , k t ó r a s ta n o w i i lu s t r a c ję t r a d y c y jn ie z o rie n to w a n e j, a z a r a z e m o b ja śn io n e j n a n o w o o d p o w ie d z i n a s p r a w ę o b e c n o śc i B o g a w św ie c ie z a g r o ż o n y m z a g ła d ą . R o z d z ia ł n o si z a s k a k u ją c y ty t u ł: P o r t r e t B o g a j a k o m ł o d e g o a r t y s t y . J e g o im p lik a c je s ą ró w n ie d o n io słe d la te o lo g ii, j a k i d la m o r a ln o śc i. S k o r o z d a n ie m te o lo g a j e s t u w z g lę d n ia n ie k o n k re tn y c h u w a r u n k o w a ń o d b io r c ó w je g o p r z e m y śle ń , z a te m p o d st a w o w ą p o w in n o śc ią w sp ó łc z e sn y c h te o lo g ó w ż y d o w sk ic h j e s t o b r a c h u n e k z S z o a h . W r o z d z ia le sz ó s t y m (s. 97— 114) a u t o r o m a w ia n a jb a r d z ie j c h a r a k t e r y s ty c z n e r e a k c je n a H o lo c a u st ze s tr o n y Ż y d ó w a m e r y k a ń s k ic h i iz r a e ls k ic h . T e k s t te g o ro z d z ia łu , w y g ło sz o n y p o d c z a s I I I S y m p o z ju m T e o lo g ic z n e g o „ K o ś c ió ł a Ż y d z i i ju d a iz m ” w k w ie tn iu 1991 r. w A T K , z o st a ł w y d r u k o w a n y w P r z e g l ą d z i e P o w s z e c h n y m 7— 8/1991 1 C o l l e c t a n e a T h e o lo g ic a 2/1992. S ió d m y r o z d z ia ł k s ią ż k i p r e z e n tu je n a t u r ę e ty k i ż y d o w sk ie j (s. 115— 128). S h e r w in o d p o w ia d a n a p r ó b y r e d u k o w a n ia je j do r o z m a ity c h o d m ia n e ty k i ś w ie c k ie j, p o z b a w io n e j o d n ie sie ń i p r z e s ła n e k teo lo g ic z n y c h . P u n k te m w y j ś c ia t a k ic h p o c z y n a ń n ie b y ła r e lig i jn a t r a d y c ja ż y d o w sk a , le c z filo z o fia K a n t a i je g o n a stę p c ó w . S h e r w in o c e n ia te p r ó b y ja k o p e r w e r s y jn e , b o n ie k to in n y j a k K a n t p r z e d s ta w ia ł ju d a iz m ją k g r ę lig ię a m o r a ln ą i w z y w a ł
d o — u r z e c z y w istn ia n e j p r z e z n a z istó w — „ e u t a n a z ji ju d a iz m u ” . E t y k a ż y d o w s k a m u s i m ie ć i m a c h a r a k t e r te o lo g ic z n y , co w y n ik a z n a t u r y ju d a izm u , a n ie z te g o , co p r z y jm u je lu b czeg o n ie p r z y jm u je ta lu b in n a g r u p a Ż y d ó w . T e n ro z d z ia ł k s ią ż k i, k o m p le m e n ta r n y w o b ec d w ó c h p ie rw sz y c h , c z y ta się ze sz c z e g ó ln y m z a in te re so w a n ie m . A u to r o w i u d a ło się z n a k o m ic ie o d sło n ić i p o k a z a ć p u ł a p k i m y ślo w e , k tó r e m o g ą się s t a ć u d z ia łe m m y ś lic ie li w y k o r z y s t u ją c y c h r e lig ię ja k o n a r z ę d z ie d la u r z e c z y w is tn ia n ia w ła sn y c h z a m ia ró w , c z ę sto d a le k ic h o d r e lig ijn o ś c i.
N a r o d z in y te o lo g ii f e m in isty c z n e j i n o w e a k c e n ty w z a k r e sie a n t r o p o lo g ii sp o w o d o w a ły n ie b y w a ły w z r o st z a in t e r e s o w a n ia lu d z k im c ia łe m . D w a n a s tę p n e ro z d z ia ły k s ią ż k i p r z y n o sz ą z a r y s ż y d o w sk ie j te o lo g ii c ia ła , o p a r t y n a k la sy c z n y c h ź r ó d ła c h ju d a iz m u . A u to r s z a n u je sp e c y fik ę źró d e ł, k t ó r y m s ą o b c e d z is ie js z e sc h e m a ty m y ślo w e w y n ik a ją c e z r y g o r ó w u p o w sz e c h n ia n y ch p r z e z n a u k i sp o łe czn e . R o z d z ia ł ó s m y (s. 129— 147) to a n g ie ls k a w e r s ja te k s t u o p u b lik o w a n e g o w c z e śn ie j w ję z y k u p o ls k im w k s ią ż c e D z ie c i je d n e g o B o g a , w y d a n e j ja k o 2 to m s e r ii K o ś c i ó ł a Ż y d z i i ju d a i z m . R o z d z ia ł d z ie w ią t y (s. 149— 158) n o si ty tu ł L u d z k i e c i a ł o : o k n o k u B ó s t w u .
O sta tn i, d z ie s ią t y ro z d z ia ł (s. 159— 169), je s t p o św ię c o n y w y b r a n y m a s p e k to m e sc h a to lo g ii ż y d o w sk ie j. C a ło ść z a m y k a d o b r z e d o b r a n a b i b lio g r a f ia , z a w ie r a ją c a k la sy c z n e d z ie ła ż y d o w sk ie i n a jn o w s z e p u b lik a c je , in d e k s y o só b i p r z e d m io to w y o r a z o k o licz n o śc io w e p o d z ię k o w a n ia . K s ią ż k a r a b in a B . L . S h e r w in a z a s łu g u je n a u w a g ę n ie ty lk o d la te g o , ż e sta n o w i p r z y s tę p n y p r z e w o d n ik p o z a w iły c h śc ie ż k a c h i z a w a r t o ś c i t e o lo g ii ż y d o w s k ie j, c h o c ia ż t a k i p r z e d e w sz y st k im je s t je j ce l i p ie rw sz o r z ę d n e z n a czen ie. J e j le k t u r a j e s t w ie lc e p o u c z a ją c a , b o p r o b le m y , z ja k im b o r y k a ją s ię ż y d o w sc y te o lo g o w ie, s ą w isto c ie t a k ie sa m e , z ja k im i b a r y k a się t e o lo g ia c h r z e ś c ija ń sk a , k t ó r a w z m ie n ia ją c y m się św ie c ie s t a je w o b e c p o d o b n y c h w y z w a ń i z a g ro ż e ń . P o w in n o śc ią te o lo g ó w z o b y d w u w sp ó ln o t r e lig ijn y c h j e s t s p r z e c iw w o b ec n ie b e z p ie c z e ń stw , ja k ie n ie sie ze so b ą w z m o ż o n a l a i c y z a c ja i s e k u la r y z a c ja ż y c ia je d n o s te k i z b io ro w o śc i, p r z y s ła n ia ją c a , a n a w e t u s u w a ją c a p a tr z e n ie i w a r to ś c i r e lig ijn e . W w ie lu p u n k ta c h d ia g n o z a s y t u a c ji i p r o p o n o w a n e r o z w ią z a n ia te o lo g ic z n e s ą u d e r z a ją c o zb ieżn e. T e o lo g c h rz e ś c ija ń s k i z n a jw ię k s z y m p o ż y tk ie m m o ż e p r z y sw o ić so b ie p r z y k ła d y m y ś le n ia o B o g u p o p rz e z p r y z m a t a k tu a ln y c h u w a r u n k o w a ń ż y c ia lu d z i. T e g o r o d z a ju t e o lo g ia j e s t b liż s z a r o z w ija n e j w o sta tn ic h d e k a d a c h te o lo g ii rz e c z y w is t o ś c i z ie m sk ic h a n iż e li te o re ty c z n y m s p e k u la c jo m o p a r ty m n a w z o r c a c h p r z e jm o w a n y c h z d a w n y c h s y ste m ó w filo z o fic z n y c h .
k s . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i , W a r s z a w a E . P. S A N D E R S , J e s u s a n d J u d a i s m , S C M P r e s s, L o n d o n 1985, s. 444. T y t u ł t e j k s ią ż k i j e s t z a r a z e m n ie co m y lą c y i w p e łn i a d e k w a tn y . M y lą c y , b o n ie z a jm u je się o n a w y d z ie lo n y m p y t a n ie m o r e la c ję J e z u s a do ju d a iz m u , p o r ó w a n ie m n a u k i c z y ty m b a r d z ie j d ia lo g ie m c h r z e śc ija ń sk o - ż y d o w sk im . W z a je m n e o d n ie sie n ie m ię d z y J e z u s e m a w sp ó łc z e sn y m m u ju d a iz m e m z a jm u je ty lk o u ła m e k t e j k s ią ż k i. J e s t to je d n a k t y t u ł a d e k w a t n y ! H isto r y k z O x fo r d u p o d e jm u je w s w e j p r a c y z a d a n ie h isto r y c z n e j r e k o n s tr u k c ji ż y c ia J e z u s a — a ż e n ie sp o só b o d e r w a ć p o s t a c i h isto r y c z n e j o d je j k r a j u i e p o k i, m u s ia ło się to łą c z y ć ze s tu d iu m ó w c z e sn e g o ju d a iz m u . W te n sp o só b s p r a w a r e l a c ji m ię d z y J e z u s e m a ju d a iz m e m n ie j e s t ja k im ś z e w n ę tr z n y m w o b ec h is t o r ii p y t a n ie m te o lo g ic z n y m (z a n a c h r o n ic z n y m rz u to w a n ie m w p r z e sz ło ść d z is ie j sz e g o d ia lo g u c h r z ę ś c ija ń sk o - ż y d o w s k ie g o a lb o z g o to w ą o d p o w ie d z ią , p o d k r e ś la j ą c ą p o d o b ie ń stw a b ą d ź ró żn ice). J a w i się o n a ja k o k o n ie c z n y i n i e ja k o w e w n ę tr z n y s k ła d n ik p o r tr e tu J e z u s a ry so w a n e g o p rz e z m e to d y c z n e g o h isto r y k a .
