Lucjan Balter
"Das Gebet und das Argument. Zwei
Weisen des Sprechens von Gott. Eine
Einführung in die Theorie der
religiösen Sprache", Richard
Schaeffler, Düsseldorf 1989 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 62/1, 186-187
D a lsz y c h n a św ie tle ń w z a je m n e j w ię z i d w ó c h s a k r a m e n t ó w s z u k a B la n c h e tte w t e k s ta c h litu r g ic z n y c h . P r z e g lą d a ją c a n a fo r y w sc h o d n ie i m o d litw y Z a c h o d u (p rz e d e w sz y stk im „ p o k o m u n ii” ) d o str z e g a m y w y r a ź n ą t r a d y c ję p o d k r e ś la ją c ą w a lo r p o je d n a w c z y E u c h a r y s tii, o d p u s z c z a ją c e j w sz y st k ie g r z e ch y , n a w e t c ięż k ie . D r u g a t e n d e n c ja , w y m a g a ją c a w c z e śn ie jsz e g o p r z y g o t o w a n ia , j e s t o b e c n a w t e k s ta c h litu r g ic z n y c h z n a c z n ie m n ie j w y r a ź n ie , b e z o k r e ś le n ia , n a cz y m to p r z y g o to w a n ie m a p o le g a ć . W d u c h u t e j p ie r w s z e j te n d e n c ji w y p o w ia d a ją s ię ró w n ie ż te o lo g o w ie , k tó r z y o s ta tn im i c z a sy a n a liz u ją z a le ż n o ść p o k u t y i E u c h a r y s tii. P r z y k ła d o w o J .- M . R . T i 11 a r d o p ie r a się g łó w n ie n a t e k s ta c h try d e n c k ic h . W n o w y sp o s ó b je i n t e r p r e t u ją c tw ie r d z i, że k o n ie cz n o ść sp o w ie d z i p r z e d E u c h a r y s t ią j e s t b a r d z o r z a d k a , w w y p a d k u g r z e c h ó w w y ją t k o w o cięż k ich . J . R a m o s - R e g i d o r m ó w i o p o d w ó jn y m s a k r a m e n c ie p o je d n a n ia , p r z y c z y m E u c h a r y s tię n a z y w a z w y c z a jn y m s a k r a m e n te m p r z e b a c z e n ia , a sp o w ie d ź —■ n a d z w y c z a jn y m . F . M a r i n e l l i o d p o w ie d zi n a p o sta w io n e p y ta n ie s z u k a u św . T o m a s z a . K o n ie c z n o ść sp o w ie d z i w w y p a d k u g r z e c h u c ię ż k ie g o w id z i w w y m a g a n y m p o je d n a n iu : z B o g ie m i K o ś cio łe m . N a t o m ia s t o f ic ja ln e w y p o w ie d z i K o ś c io ła , w ty m i n a u c z a n ie p a p ie s k ie o sta tn ic h la t (P a w e ł V I i J a n P a w e ł II), s ą w y r a ź n ie p r ó b ą p o w s tr z y m a n i a z a n ik u p r a k t y k i s p o w ia d a n ia się . D la te g o te ż p r z e w a ż a w n ich te n d e n c ja p o d k r e ś la ją c a sz a c u n e k d la E u c h a r y s tii i w a lo r y s a k r a m e n t u p o k u ty ja k o ś r o d k a p r z y g o to w a w c z e g o .
P r z e d sta w io n e p r z e z B la n c h e tt e ’a r o z m a ite u ję c ia p r o b le m u r e l a c ji E u c h a r y s t ia — p o k u t a n ie p r o w a d z ą d o o sta te c z n e g o ro z str z y g n ię c ia , a le d a ją o b r a z w e w n ę tr z n e g o n a p ię c ia . O w o n a p ię c ie n ie j e s t o p o z y c ją , k t ó r ą tr z e b a z lik w id o w a ć , le c z w y r a ż a w z a je m n e u z u p e łn ia n ie się , k tó r e t r z e b a w y d o b y ć i u k a z a ć . O to o g ó ln e w n io sk i w y sn u te p r z e z a u t o r a : S a k r a m e n t p o k u ty je s t k o n ie c z n y m p r z y g o to w a n ie m d o k o m u n ii p o p o p e łn ie n iu g r z e c h u c ię ż k ie g o n ie d la te g o , że E u c h a r y s t ia n ie j e s t w m o c y o c z y śc ić z k a ż d e g o g r z e c h u , a le d la te g o , że K o ś c ió ł te g o w y m a g a . P o d s ta w ę te g o w y m o g u w id z i B la n c h e tte w k o n ie c z n o śc i o ż y w ie n ia n a n o w o ł a s k i c h rztu , w k o n ie c z n o śc i p o je d n a n ia z K o śc io łe m , b y c ia w K o ś c ie le . J e d n y m g rz e c h e m , k t ó r y w e d łu g n ie g o z a m y k a d r o g ę d o E u c h a r y s tii, j e s t w o la g r z e sz e n ia n a d a l (s. 296 — w n io se k n ie z b y t ja s n y w y n ik a z c a ło śc i ro z w a ż a ń ). D a ls z y k ie r u n e k p o sz u k iw a ń d la u k a z a n ia b o g a c t w a w ię z i E u c h a r y s tia — p o k u t a w id z i a u to r w r e f l e k s ji n a d r e l a c ją k a ż d e g o z ty c h sa k r a m e n t ó w d o c h rz tu . C h rz e st u p r a w n ia d o u c z e stn ic tw a w E u c h a r y s tii, a p o k u t a o d n a w ia je g o ła s k ę . C h o ć p e w n e w n io sk i a u t o r a n ie s ą d o sta te c z n ie u z a sa d n io n e , c a ło ś ć p r a c y je s t b a r d z o k la r o w n a i sy st e m a t y c z n a . A u to r w y r a ź n ie o d r ó ż n ia p r e z e n to w a n e p o g lą d y od w ła sn y c h w n io sk ó w . D o d a tk o w y w a lo r k s ią ż k i s ta n o w i o b f it a b ib lio g r a f ia . k s . S ł a w o m i r S o s n o w s k i , Ł ó d ź R ic h a r d S C H A E F F L E R , D a s G e b e t u n d d a s A r g u m e n t . Z w e i W e is e n d e s S p r e c h e n s v o n G o tt . E in e E i n f ü h r u n g in d ie T h e o r ie d e r r e l i g i ö s e n S p r a c h e , P a tm o s V e r la g , D ü s se ld o r f 1989, s. X I I + 346. R ic h a r d S c h a e f f l e r , z a jm u ją c y się o d la t — ja k o p r o f e s o r p r o p e d e u t y k i t e o lo g ii n a u n iw e r sy te c ie w B o c h u m — z a g a d n ie n ia m i le ż ą c y m i n a s ty k u filo z o fii i teo lo g ii, m y śle n ia ś w ie c k ie g o i re lig ii, p o św ię c ił o s t a tn ie sw e s t u d iu m — j a k s a m je g o tr ó jc z ło n o w y t y t u ł w s k a z u je — m o d litw ie i a r g u m e n t o w i ja k o d w o m sp o so b o m m ó w ie n ia o B o g u , t r a k t u ją c sw e o p r a c o w a n ie ja k o w p r o w a d z e n ie do te o r ii ję z y k a r e lig ijn e g o . P o d z ie lo n a n a trz y c z ę śc i r o z p r a w a m a c h a r a k t e r w y b itn ie te o re ty c z n y , w z g lę d n ie te o rio p o z n a w c z y . W c z ę śc i I a u to r o m a w ia z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e o r a z m o ż liw o śc i ich w z a je m n e g o u z u p e łn ia n ia . C h o d z i m u t u t a j z w ła sz c z a o „ lin g w isty c z n y zw ro t f ilo z o fii” i je g o z n a c z e n ie d la filo z o fii r e lig ii (s. 16nn), n o w e z a in te r e so w a n ie K a n t e m (s.
27nn), z a p o m n ia n y p rz e z lin g w is ty k ę d z ia ł h isto r ii filo z o fii (s. 38nn) o r a z o n ie w y c z e r p a n e m o ż liw o śc i k o m b in a c ji m e to d o lo g ic z n y c h (s. 48nn).
C z ę ść I I a u to r p o ś w ię c a a u to n o m ic z n o śc i ję z y k a r e lig ijn e g o . O m a w ia tu n a jp ie r w , w r. I, r e la c je z a c h o d z ą c e p o m ię d z y p r a g m a ty c z n y m , g r a m a ty c z n y m i se m a n ty c z n y m a s p e k te m te g o ż ję z y k a o r a z tr a n s c e n d e n ta ln e z n a c z e n ie je g o s p e c y fic z n e j s tr u k t u r y , b y n a stę p n ie , w r. II, z a sto so w a ć u z y sk a n e w c z e ś n ie j w y n ik i sw y c h a n a liz d o t e k s t u w y r a ż a ją c e g o d o św ia d c z e n ie r e lig ijn e : „ M a g n if ic a t ” . W u ję c ia c h ta k ic h , j a k : „ d u s z a m o ja ” , „ d u c h m ó j” , „ słu ż e b n ic y s w o je j” a u t o r d o s t r z e g a p r z y k ła d y r e lig ijn e g o s a m o o k r e ś le n ia się, p o d c z a s g d y s ło w a „ w ie lk ie rz e c z y u c z y n ił m i W sz ec h m o c n y ” s ą — je g o z d a n ie m — p r z y k ła d e m r e lig ijn e g o z r o z u m ie n ia d z ia ła n ia i je g o sk u te c z n o śc i, a sło w a „ o to b ło g o sła w ić m n ie b ę d ą o d t ą d w sz y st k ie p o k o le n ia ” ś w ia d c z ą o r e lig ijn y m p o jm o w a n iu c h w ili i c z a su ; w r e sz c ie stw ie r d z e n ie : „ Ś w ię t e je s t J e g o im ię ” sta n o w i p r z y k ła d r e lig ijn e g o z a s to s o w a n ia p r e d y k a t ó w i w ła śc iw o śc i. W sz y stk ie z a ś te, b a r d z o w n ik liw e , a n a liz y p r o w a d z ą S c h a e f f le r a d o w n io sk u , iż „ ję z y k r e lig ii p o p rz e z s w o ją s p e c y fic z n ą fo r m ę g r a m a ty c z n ą i u m o ż liw io n e d z ię k i n ie j z a s to s o w a n ia ję z y k o w e n a d a je n ie ty lk o id e o m ( » ja « , ś w ia t), a le ta k ż e k a te g o r io m ( s u b s ta n c ja ln y m i p r z y p a d ło śc io w y m ) o r a z fo r m o m p a t r z e n ia (z w ła sz c z a n a c z a s) sz c z e g ó ln ie o b lic z e ” (s. 209). I w ła ś n ie ze w z g lę d u n a t r a n s c e n d e n ta ln e z n a c z e n ie ty c h id ei, k a te g o r ii i fo r m p a tr z e n ia sta n o w i co ś w r o d z a ju in te r su b ie k ty w n e g o o d n ie sie n ia ję z y k o w e g o , r z ą d z ą c e g o się w ła s n y m p r a w e m , c z y m ś w r o d z a ju „ a u to n o m ic z n e j g r y ję z y k o w e j” .
W c z ę śc i I I I a u to r r o z w a ż a „ w ie lo ję z y k o w o ść m o w y o B o g u ” ja k o p r z y k ła d w z a je m n e g o p r z e n ik a n ia się z ró ż n ic o w a n y c h s t r u k t u r a ln ie ję z y k ó w . D o ch o d zi tu w y r a ź n ie j do g ło s u z a s y g n a liz o w a n a w ty tu le d z ie ła m o d litw a . A u to r o w i ch o d zi m ia n o w ic ie o sp o só b z w r a c a n ia się c z ło w ie k a m o d lą c e g o do B o g a o r a z o ró ż n ic e z a c h o d z ą c e m ię d z y m ó w ie n ie m do B o g a i m ó w ie n ie m o B o g u . J e g o z d a n ie m , te o lo g ia ja k o t a k a j e s t o w o cem is to t n e j p o trz e b y r e lig ii, j e j z a ś ję z y k j e s t „ m e ta ję z y k ie m r e lig ijn e g o m ó w ie n ia o B o g u ” (s. 279). T e o lo g ia ro d z i s ię m ia n o w ic ie z trz e c h d o św ia d c z e ń r e lig ijn e j w sp ó ln o ty t r a d y c ji (p r z e k a z u ): d o św ia d c z e n ia w ie lo z n a c z n o śc i t r e ś c i p r z e k a z y w a n y c h , d o ś w ia d c z e n ia k o n ie c z n o śc i w y b o r u p o m ię d z y ró ż n o ro d n y m i ic h w y k ła d n ia m i o r a z d o św ia d c z e n ia k o n ie c z n o śc i m y ś le n ia a r g u m e n t a c y jn e g o , zd o ln eg o p o n a d to w ła ś c iw ie o c e n ia ć a lt e r n a t y w y w y k ła d u r e lig ijn e g o . W n ik liw a a n a liz a ty c h trz e c h d o św ia d c z e ń p r o w a d z i a u t o r a d o w n io sk u , iż „ ję z y k te o lo g ii j e s t ję z y
k ie m a r g u m e n t a c y jn y m ” (s. 280), p o d c z a s g d y w filo z o fii n a w e t s a m o p o ję c ie B o g a j e s t te r m in e m o b c y m i z a p o ż y cz o n y m . J ę z y k r e lig ijn y , a z w ła sz c z a j ę z y k m o d litw y m a w ię c s w o je w ła s n e p r a w a , a ich z a c h o w a n ie d e c y d u je o ty m , czy w y p o w ia d a n e w ty m ję z y k u t r e ś c i b ę d ą p o s ia d a ły n a d a l s w o je s p e c y fic z n e , r e lig ijn e z n a c z e n ie . C h o d zi je d n a k z a w sz e ty lk o o a u to n o m ię , a n ie o w y s t a r c z a ln o ś ć k a ż d e g o z trz e c h ró ż n y ch r o d z a jó w ję z y k a : r e lig ii (m o d litw y ), te o lo g ii o r a z filo z o fii. W z w ią z k u z ty m n a p y ta n ie o a u to n o m ię t e o lo g ii ja k o n a u k i i o j e j „ k o ś c ie ln o ść ” a u t o r o d p o w ia d a — a le t y lk o z p u n k t u w id z e n ia filo z o fii ję z y k a , iż „ k o ś c ie ln o ść ” te o lo g ii o p ie r a się w p ie r w sz y m rz ę d z ie n a z g o d n o śc i s a m e j t r e ś c i i a r g u m e n t a c ji te o lo g ic z n e j z ję z y k ie m r e li g ijn y m r e lig ijn e j w sp ó ln o ty t r a d y c ji. S k o r o je d n a k is tn ie je w z a je m n e p r z e n ik a n ie się ró ż n y ch ję z y k ó w , a u to r d o s t r z e g a p e w n e s z a n se , a z a r a z e m i t r u d n o śc i w d ia lo g u re lig ii, te o lo g ii i filo z o fii (p o r. s. 321nn). N ie m n ie j u w a ż a z a c e lo w e t a k ie u p o r z ą d k o w a n ie ję z y k a , b y b y ł on fa k ty c z n ie zd o ln y d o w y r a ż a n ia p r a w d y . S t u d iu m R . S c h a e f f le r a n ie j e s t ła tw e w le k tu r z e : w y m a g a p r z y g o to w a n ia fa c h o w e g o o d c z y te ln ik a . A p r z e c ie ż m o ż e się o k a z a ć n ie ty lk o p o m o c n e, a le w p r o st n ie z b ę d n e d la ty c h w sz y stk ic h , k tó r z y się z a jm u ją „ m ó w ie n ie m o B o g u ” . k s . L u c j a n B a l t e r S A C
