1. GOSPODARKA PRZESTRZENNA – DEFINICJE I POWIĄZA-NIA Z INNYMI NAUKAMI
1.1. Wprowadzenie
Tradycje gospodarki przestrzennej jako nauki są wielorakie. Bowiem wywodzi siĊ ona m.in. z urbanistyki, nauk ekonomicznych, regionalistyki i geografii ekonomicznej. NajdáuĪszą z nich jest tradycja urbanistyczna odwoáująca siĊ do dzieáa Witruwiusza – O architekturze pochodzącego z I w. p. n. e. W opracowaniu tym moĪna znaleĨü nie tylko zasady architektury ale równieĪ planowania i budowy miast. Dzieáo to wywaráo wpáyw na zasady planowania miast nie tylko staroĪytnych, ale takĪe nowoĪytnych. Powstaáe przed wiekami ukáady przestrzenne wykazaáy duĪą trwaáoĞü i odcisnĊáy Ğlad na wspóáczesnej gospodarce przestrzennej Europy.
W naukach ekonomicznych odnajdujemy teorie Ğwiadczące o docenianiu roli przestrzeni w gospodarce (odlegáoĞci, kosztów transportu, wartoĞci ziemi). Od okresu upowszechniania siĊ teorii klasycznej dokonywano prób porządkowania zasad gospodarowania w przestrzeni. Niewątpliwie pierwszą z nich byáa teoria J. H. von Thünena (I poá. XIX), który okreĞliá jak mechani-zmy rynkowe przejawiają siĊ na obszarze rolniczym otaczającym miasto. W. Launhardt (1882) i A. Weber (1909) sformuáowali zasady wyboru lokalizacji dla przedsiĊbiorstw przemysáowych. Podstawy teorii gospodarki przestrzennej zawará A. Lösch w swej pracy w 1940 r. (oraz powtórnie w 1944 r.).
Rozwój regionalistyki byá związany ze zwiĊkszeniem presji na Ğrodowi-sko przez dziaáalnoĞü gospodarczą czáowieka. Pionierem tych badaĔ byá W. Isard. DostrzeĪono potrzebĊ uwzglĊdnienia w gospodarce przestrzennej szerokich problemów spoáecznych i Ğrodowiskowych. Wedáug W. Isarda jak kaĪda nauka spoáeczna, regionalistyka zajmuje siĊ badaniem czáowieka i wzajemnego oddziaáywania miĊdzy nim a Ğrodowiskiem przyrodniczym, ogniskując siĊ wokóá aspektu przestrzennego badanej rzeczywistoĞci. Nauka regionalna w odróĪnieniu od ekonomii, antropologii, i nauk spoáecznych zwraca uwagĊ na poáoĪenie, na aspekt przestrzenny badanych zjawisk.
Wreszcie przeobraĪenia, które nastąpiáy w ramach geografii ekonomicz-nej doprowadziáy do wyodrĊbnienia siĊ geografii teoretyczekonomicz-nej i geografii iloĞciowej. W ich wyniku pojawiáy siĊ nowe zadania tej dyscypliny takie jak: tworzenie konstrukcji teoretycznych, analiza przestrzenna, wspóádziaáanie
z innymi dyscyplinami w budowaniu strategii rozwoju regionalnego i przestrzennego (DomaĔski 2006).
1.2. Wybrane definicje gospodarki przestrzennej
TrudnoĞci w jednoznacznym zdefiniowaniu gospodarki przestrzennej to zdaniem S. M. Komorowskiego (1977) efekt bezkrytycznego przyjĊcia przez Ğrodowisko naukowe táumaczenie tytuáu pracy A. Löscha Die räumliche Ordnung der Wirtschaft. NazwĊ gospodarka przestrzenna dali K. DziewoĔski i W. Lisowski w 1961 r. i powyĪsza nazwa przyjĊáa siĊ w Polsce i nie ma innego odpowiednika. Autorzy przekáadu nadali nazwĊ nowej dyscyplinie naukowej, jednoczeĞnie nie przypuszczali, Īe wywoáa ona tyle kontrowersji. W wyniku tego zamiast „przestrzennego áadu gospodarki” funkcjonuje okreĞlenie „gospodarka przestrzenna” i tym samym aspiracje A. Löscha, który traktowaá ją w sposób bardziej interdyscyplinarny zostaáy wyraĨnie zawĊĪone.
W klasycznym ujĊciu A. Löscha za gospodarkĊ przestrzenną uwaĪa siĊ „teoriĊ ekonomii wzbogaconą o wątki przestrzenne lub przestrzenne uzupeánienie czy teĪ rozwiniĊcie teorii ekonomii”. Jak pisze J. J. Parysek (2006) takie okreĞlenie gospodarki przestrzennej wskazuje raczej na jej genezĊ niĪ na jej definicjĊ, z uwagi na jej ogólny charakter. W związku z takim definiowaniem gospodarki przestrzennej za jej prekursora uwaĪa siĊ A. Smitha, który zauwaĪyá, Īe prowadzenie dziaáalnoĞci gospodarczej w róĪnych miejscach pociąga za sobą róĪne koszty i przynosi róĪne efekty. JednoczeĞnie za twórców tej dyscypliny naukowej uwaĪa siĊ J. H. von Thünena oraz A. Webera, którzy jako pierwsi sformuáowali i opracowali problematykĊ lokalizacji dziaáalnoĞci gospodarczej.
Rozwój badaĔ przestrzennych pozwala wspóáczeĞnie na traktowanie gospodarki przestrzennej jako odrĊbnej dyscypliny naukowej czekającej na opracowanie swojego wzorca badawczego czyli paradygmatu (DĊbski 2001). Nieco wczeĞniej dyskusyjne byáo traktowanie gospodarki przestrzennej jako wyraĨnie wyodrĊbnionej dyscypliny naukowej. Jako przykáad takiego stanowiska moĪna podaü okreĞlenie gospodarki przestrzennej J. KolipiĔskie-go (1976), wedáug któreKolipiĔskie-go „Gospodarka przestrzenna i rozwój regionalny dotyczą w zasadzie wszelkich dziaáaĔ spoáecznych mających prawie zawsze aspekty przestrzenne i równoczeĞnie nie ma i nie moĪe byü Īadnej problema-tyki, którą moĪna by przydzieliü gospodarce przestrzennej jako wáaĞciwej tylko dla niej samej. Gospodarka przestrzenna jest czĊĞcią gospodarki narodowej”.
Zakres przedmiotowy gospodarki przestrzennej ulegaá zmianom, najpierw stopniowo, a nastĊpnie w dwudziestoleciu 1955–1975 skokowo. Wspóácze-Ğnie problematyka badawcza gospodarki przestrzennej uwzglĊdnia postĊp
teoretyczny i metodologiczny jaki dokonaá siĊ w samej gospodarce prze-strzennej oraz w naukach pokrewnych (DomaĔski 2006).
Zakres badawczy gospodarki przestrzennej jest bardzo szeroki, záoĪony i z tego teĪ wzglĊdu trudno jest sformuáowaü jasną i prostą jej definicjĊ. Jest to wynik równieĪ tego, Īe jest ona zarówno dziedziną wiedzy jak i dziedziną dziaáalnoĞci praktycznej. Obydwie te dziedziny nie są jednak autonomiczne, lecz silnie wzajemnie ze sobą powiązane. Rozwój gospodarki przestrzennej jako nauki jest z jednej strony wynikiem zapotrzebowania zgáaszanego przez praktyków, a z drugiej sama znając potrzeby praktyki dostarcza niezbĊdnych narzĊdzi oraz wiedzy do podejmowania tzw. decyzji przestrzennych (Parysek 2006).
Na powiązania aspektów praktycznych i teoretycznych gospodarki prze-strzennej wskazuje DĊbski (2001) budując trójstopniową definicjĊ tej dyscypliny. Taki sposób definiowania gospodarki przestrzennej miaá na celu pogodzenie róĪnorodnych poglądów na jej istotĊ. Wedáug tego autora „gospodarkĊ przestrzenną naleĪy rozumieü jako:
1) dziaáalnoĞü praktyczną zmierzająca do stworzenia áadu przestrzennego w istniejącym zagospodarowaniu, mając na uwadze (zaáoĪenia idealistyczne) dobro jednostki i spoáeczeĔstwa w moĪliwie szerokiej perspektywie czaso-wej,
2) to takĪe rzeczywistoĞü obejmująca caáoksztaát zjawisk wystĊpujących w przestrzeni, począwszy od Ğrodowiska przyrodniczego, osadnictwa, infrastruktury technicznej i na gospodarce narodowej koĔcząc,
3) to równieĪ nauka zajmująca siĊ badaniami minionego i aktualnego stanu zagospodarowania przestrzennego okreĞlonych obszarów oraz poszu-kująca ich ukrytych i záoĪonych struktur decydujących o funkcjonowaniu caáoĞci” (DĊbski 2001).
Taki sposób definiowania gospodarki przestrzennej jest wedáug DĊbskie-go (2005) wynikiem teDĊbskie-go, Īe dotyczy ona róĪnorodnych aspektów Īycia spoáeczno-gospodarczego z uwzglĊdnieniem elementów przestrzeni oraz uwzglĊdnia metody sterowania i planowania rozwojem fragmentów otaczają-cej nas rzeczywistoĞci. Wynika z tego, Īe gospodarka przestrzenna ma charakter integrujący dziedziny znajdujące siĊ na styku: przyrody, demogra-fii, socjologii, osadnictwa, infrastruktury technicznej i gospodarki. Jak pisze J. DĊbski (2005) gospodarka przestrzenna ma charakter ekspansywny iĞwiadczy o máodoĞci tej nauki, pomimo upáywu wielu lat od jej powstania. Dlatego ma ona charakter caáoĞciowy ale i eklektyczny z powodu podejmo-wania rozlegáej problematyki badawczej.
Dokonując przeglądu wybranych definicji gospodarki przestrzennej nale-Īy zwróciü uwagĊ, Īe wiĊkszoĞü z nich podkreĞla praktyczny wymiar tej dziaáalnoĞci, chociaĪ jej naukowe znaczenie jest równieĪ przedmiotem dyskusji. WspóáczeĞnie za gospodarkĊ przestrzenną traktuje siĊ raczej jako gospodarkĊ w ujĊciu lub aspekcie przestrzennym niĪ teoriĊ ekonomii
poszerzoną o treĞci przestrzenne (Chojnicki 1992; DomaĔski 2002). Gospo-darka przestrzenna rozumiana jest jako „zestaw dziaáaĔ praktycznych zmierzających do zagospodarowania, ksztaátowania i przeksztaácenia antropogenicznych skáadników przestrzeni” (Jaáowiecki 1990). Wedáug S. M. Komorowskiego (1977) gospodarka przestrzenna zajmuje siĊ „racjo-nalną organizacją przestrzeni dla potrzeb spoáeczeĔstwa”. Podobne stanowi-sko zajmuje J. Koáodziejski (1987), wedáug którego gospodarka przestrzenna „stanowi tĊ sferĊ praktycznej dziaáalnoĞci spoáeczno-gospodarczej czáowieka, w której urzeczywistniają siĊ wszystkie najistotniejsze przeobraĪenia Ğrodowiska”. Traktowanie gospodarki przestrzennej w taki sposób pozwala na wyróĪnienie w jej ramach dwóch rodzajów dziaáalnoĞci; gospodarowanie przestrzenią i gospodarowanie w przestrzeni. Choü róĪnią siĊ one to jednak związki miĊdzy nimi są bardzo silne. W obydwu przypadkach dziaáalnoĞü czáowieka dotyczy celowego, Ğwiadomego i racjonalnego porządkowania elementów zagospodarowania przestrzennego na okreĞlonym obszarze. WĞród elementów uwzglĊdnia siĊ m. in. zabudowania mieszkalne, obiekty produkcyjne, punkty usáugowe zaspokajające potrzeby spoáeczne oraz elementy infrastruktury. RóĪnica miĊdzy gospodarowaniem przestrzenią a gospodarowaniem w przestrzeni dotyczy charakteru obydwu rodzajów dziaáalnoĞci. Gospodarowanie przestrzenią ma charakter dziaáalnoĞci strukturotwórczej co oznacza tworzenie okreĞlonych struktur przestrzennych, w przypadku gospodarowania w przestrzeni mamy do czynienia z konstru-owaniem w przestrzeni ukáadów funkcjonalnych bądĨ funkcjonkonstru-owaniem ksztaátowanych ukáadów strukturalnych (Parysek 2006).
W wyniku porządkowania elementów zagospodarowania zmienia siĊ istniejący ukáad przestrzenny w nowy, o wyĪszym poziomie funkcjonalnoĞci, który ma doprowadziü w efekcie do poprawy obsáugi mieszkaĔców, a wiĊc i tym samym podniesienia ich poziomu Īycia. Tworzenie okreĞlonych struktur przestrzennych ma wiĊc sens wtedy, kiedy bĊdą one w sposób wáaĞciwy peániáy z góry naznaczone funkcje, a drugiej strony dobre wypeá-nianie okreĞlonych funkcji wymaga wyksztaácenia konkretnych struktur. Takie podejĞcie umoĪliwia traktowanie gospodarki przestrzennej áącznie jako gospodarowanie przestrzenią i gospodarowanie w przestrzeni, czyli tworze-niem przestrzennych struktur wypeániających okreĞlone funkcje (Chojnicki 1992).
Ramowa definicja Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju równieĪ zwraca uwagĊ na wymiar praktyczny i okreĞla gospodarkĊ prze-strzenną jako „caáą sferĊ dziaáania praktycznego, w której zagadnienia zróĪnicowania przestrzeni geograficznej oraz pokonywanie oporu przestrzeni odgrywają motywacyjną bądĨ nieuĞwiadomioną, lecz decydującą rolĊ” (Koáodziejski 1991).
Ujmowanie gospodarki przestrzennej jako bardzo szerokiego zakresu zagadnieĔ ksztaátujących Ğrodowisko Īycia czáowieka odnajdujemy w podejĞciu A. KukliĔskiego (1980), wedáug którego odnosi siĊ ona do:
gospodarowania odlegáoĞcią, uĪytkowania ziemi,
gospodarowania zasobami Ğrodowiska przyrodniczego, gospodarki regionalnej,
przestrzennej organizacji rozwoju spoáeczno-ekonomicznego, przestrzennego zagospodarowania kraju.
W nurcie traktowania gospodarki przestrzennej jako dziaáalnoĞci prak-tycznej jest takĪe definicja T. Kachniarza i Z. Niewiadomskiego (1994). Autorzy piszą, Īe „gospodarka przestrzenna to caáoksztaát dziaáalnoĞci w zakresie przestrzennego zagospodarowania i uĪytkowania gruntów”. Na gospodarkĊ przestrzenną skáadają siĊ nastĊpujące rodzaje dziaáalnoĞci:
koordynacyjno-regulacyjna, prowadzona przez administracjĊ rządową lub samorządową, poprzez decyzje przestrzenne w sprawach przeznaczenia i sposobu zagospodarowania gruntów, na podstawie planów miejscowych lub (przy ich braku) na podstawie przepisów ogólnych,
inwestycyjna, prowadzona przez podmioty gospodarcze paĔstwowe, samorządowe i prywatne, zgodnie z ich wáasnymi celami i zadaniami,
kontrolna, prowadzona w trybie nadzoru przez administracjĊ rządową – wojewódzka lub resortową – z punktu widzenia zgodnoĞci z prawem.
GospodarkĊ przestrzenną moĪna takĪe definiowaü biorąc pod uwagĊ efekty prowadzonej przez nią dziaáalnoĞci czyli zagospodarowanie prze-strzenne (stan zagospodarowania, struktury przestrzenno-funkcjonalne). Chcąc uzyskaü efekty prowadzonej dziaáalnoĞci praktycznej waĪne jest zarówno gospodarowanie przestrzenią jak i w przestrzeni. Definicja gospo-darki przestrzennej W. Pietraszewskiego (1982) odnosi siĊ do efektu jej dziaáalnoĞci i okreĞla tego rodzaju „gospodarkĊ za proces ksztaátujący zagospodarowanie przestrzenne”.
GospodarkĊ przestrzenna moĪna traktowaü w dwóch aspektach – szero-kim i wąsszero-kim. Szerokie rozumienie gospodarki przestrzennej pozwala nam na áączne traktowanie w jej ramach planowania przestrzennego, gospodarki przestrzennej sensu stricto oraz zagospodarowania przestrzennego. W wąskim ujĊciu gospodarka przestrzenna to gospodarowanie przestrzenią i gospodarowanie w przestrzeni (ryc. 1).
Ryc. 1. Istota gospodarki przestrzennej Fig. 1. The essence of spatial economy
ħródáo: J. J. Parysek, 2006, Wprowadzenie do gospodarki przestrzennej, Wyd. Nauk. UAM, PoznaĔ
W definicjach okreĞlających gospodarkĊ przestrzenną autorzy podkreĞlają róĪną wagĊ poszczególnych czynników, m. in. ekonomicznych, urbanistycz-nych i spoáeczurbanistycz-nych. Do grupy definicji uwzglĊdniającej czynnik ekonomicz-ny naleĪy zaliczyü np. okreĞlenie A. Klasika (1976). Wedáug autora „gospo-darka przestrzenna jest utoĪsamiana z dziaáalnoĞcią na rzecz lokalizacji jednostek gospodarczych i rozmieszczenia scalonych ukáadów gospodar-czych (gaáĊzi produkcji i infrastruktury) oraz rozwoju gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego jednostek osadniczych i regionalnych”. W tym samym nurcie znajduje siĊ definicja S. Zajdy i S. M. Zawadzkiego (1968), którzy utoĪsamiają „gospodarkĊ przestrzenną jako racjonalne wykorzystaniem Ğrodowiska geograficznego drogą wáaĞciwego rozmieszcze-niaĞrodków trwaáych”. Definicje podkreĞlające wagĊ czynnika urbanistycz-nego ujmują „gospodarkĊ przestrzenną jako dziedzinĊ wiedzy i praktyki planistycznej zajmującą siĊ regionalną organizacją przestrzeni na potrzeby spoáeczeĔstwa” (Malisz 1976). ). W definicji B. Malisza (1985) gospodarka przestrzenna to „system záoĪony z wielu elementów czynnych i biernych. MiĊdzy elementami systemu zachodzą róĪnego rodzaje relacje i wzajemne oddziaáywanie”.
Do elementów biernych zalicza siĊ:
– dziaáki, które róĪnią siĊ wielkoĞcią oraz sposobem uĪytkowania (uĪytki rolne, lasy, wody, tereny osiedli, tereny przemysáowe i in.),
– urządzenia infrastruktury technicznej, czyli elementy wiąĪące te dziaáki (sieü komunikacyjna, sieci wodociągowe, kanalizacyjne, gazowe, linie energetyczne i in.).
Elementy czynne to :
wáaĞciciele lub dysponenci dziaáek,
wáadze administracyjne (rządowe lub samorządowe) odpowiedzialne za caáoĞü gospodarki przestrzennej na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym.
ZaĞ J. Regulski (1981) podkreĞla związek pomiĊdzy warunkami bytowy-mi ludnoĞci a organizacją przestrzeni, gospodarkĊ przestrzenną traktuje jako „sferĊ dziaáalnoĞci czáowieka związaną z planowanym … rozmieszczeniem funkcji oraz planowanym zagospodarowaniem terenu”. Wedáug autora najwaĪniejsza problematyka gospodarki przestrzennej dotyczy:
rozmieszczenia róĪnych form aktywnoĞci ludzkiej w skali kraju i regionów,
uĪytkowania poszczególnych terenów dla róĪnych celów,
budowy systemów niezbĊdnych do realizacji planowanego zagospoda-rowania terenów,
wykorzystania zasobów naturalnych poszczególnych obszarów kraju. Socjolodzy podkreĞlają wagĊ czynnika spoáecznego, traktując „gospodar-kĊ przestrzenną jako narzĊdzi realizacji celów spoáecznych i zaspokajania potrzeb i aspiracji ludzkich oraz rozwoju osobowoĞci” (Pióro 1980). Ponadto káadą nacisk na uwarunkowania spoáeczne rozwoju gospodarki przestrzennej i ich efekty, dynamikĊ zmian spoáecznych jako efekt gospodarki przestrzen-nej, spoáeczne mechanizmy planowania i sterowania rozwojem oraz na obustronne wpáywy pomiĊdzy gospodarką przestrzenną i instytucjami spoáecznymi.
Próby zdefiniowania gospodarki przestrzennej uwzglĊdniają takĪe sposób podejĞcia róĪnych podmiotów uczestniczących w tej dziaáalnoĞci. Nieco inaczej jest postrzegana gospodarka przestrzenna przez podmiot gospodar-czy, a czym innym jest ona dla samorządu terytorialnego szczególnie gminnego. Dla podmiotu gospodarczego gospodarka przestrzenna jest „poszukiwaniem efektywnego, z punktu widzenia prowadzonej dziaáalnoĞci, miejsca oraz ksztaátowania efektywnych, związanych z funkcjonowaniem, relacji przestrzennych” (Parysek 2006). W przypadku samorządów teryto-rialnych „gospodarka przestrzenna to proces podejmowania decyzji strzennych w celu uzyskania okreĞlonego stanu zagospodarowania prze-strzennego obszaru i efektywnego, z punktu widzenia mieszkaĔców i ich potrzeb, funkcjonowania wyksztaáconych struktur przestrzennych” (Parysek 2006). Podmioty gospodarcze prowadzą dziaáalnoĞü, którą wczeĞniej okreĞlono jako gospodarowanie w przestrzeni, natomiast samorządy dąĪąc do poprawy jakoĞci Īycia ludnoĞci gospodarują przestrzenią. PoniewaĪ
prze-strzeĔ jest dobrem ekonomicznym dla róĪnych aktorów w niej gospodarują-cych, wzrasta konkurencyjnoĞü miejsc, jakie speániają wymagania lokaliza-cyjne podmiotów gospodarczych, a tym samym konkurencyjnoĞü poszcze-gólnych gmin w zakresie stwarzanych przez ewentualnie lokalizujące siĊ podmioty gospodarcze szans rozwojowych. Obydwie grupy poszukują racjonalnych i efektywnych rozwiązaĔ, przy czym dla podmiotów liczy siĊ osiągniĊty zysk, a dla samorządów uzyskanie korzyĞci ogólnospoáecznych.
W polskich aktach prawnych nie ma bezpoĞredniego wskazania podmiotu gospodarki przestrzennej. Podmiot taki moĪna jednak wyprowadziü z zapisu Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym i Ustawy o samorządzie gminnym. Ustawodawca w zakresie gospodarki przestrzennej (planowanie i zagospodarowanie przestrzenne) wyznacza przedmioty jako:
kraj jako caáoĞü, województwo,
gmina i wyraĨnie w mniejszym stopniu powiat, oraz w celu rozwiąza-nia pewnych problemów moĪna wyróĪniü inne obszary (Ustawa o planowa-niu i zagospodarowaplanowa-niu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r.).
Zgodnie z zapisami Ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. podmiotem gospodarki przestrzennej w Polsce jest samorząd terytorialny, zwáaszcza zaĞ gminy, do zadaĔ którego naleĪy szeroko rozumiana gospodar-ka przestrzenna. Gmina jest podstawową jednostką polskiej struktury samorządowej. Realizuje zadania wáasne, a wĞród nich przede wszystkim te, które prowadzą do zaspokojenia potrzeb zbiorowych spoáecznoĞci lokalnych. Zadania te moĪna ująü w cztery grupy problemów:
– ksztaátowanie infrastruktury technicznej, – ksztaátowanie infrastruktury spoáecznej,
– zapewnienie porządku i bezpieczeĔstwa publicznego,
– ksztaátowanie áadu przestrzennego oraz racjonalne uĪytkowania Ğro-dowiska.
Rozpatrywanie gospodarki przestrzennej pod kątem jej zakresu przedmio-towego jest nastĊpnym sposobem umoĪliwiającym jej zdefiniowanie. JeĞli za przedmiot gospodarki przestrzennej bĊdziemy uwaĪali terytorialny system spoáeczny, to dziaáalnoĞü taką bĊdziemy okreĞlaü jako „przestrzenne organizowanie terytorialnego systemu spoáecznego lub ksztaátowanie struktury przestrzennej i funkcjonowanie terytorialnego systemu spoáeczne-go”(Chojnicki 1988a; Parysek 1997).
Nie ulega wątpliwoĞci, Īe przedmiotem gospodarki przestrzennej jest przestrzeĔ, ale w tym przypadku nie moĪna posáugiwaü siĊ ogólnymi definicjami przestrzeni, tj. takimi, w których przestrzeĔ jest rozumiana jako: materia, poĞrednik, áącznik, to, co byáo, jest i bĊdzie wokóá nas, zbiór obiektów materialnych, otaczająca nas struktura itp. (Parysek 2006). Przedmiotem gospodarki przestrzennej jest przestrzeĔ utoĪsamiana
z przestrzenią geograficzną, przestrzenią spoáeczno-ekonomiczną, Ğrodowi-skiem przyrodniczym, ĞrodowiĞrodowi-skiem czáowieka czy terytorialnym systemem spoáecznym.
Mówiąc o przestrzeni jako przedmiocie gospodarki przestrzennej, mamy na myĞli konkretny obszar, tj. wycinek terenu o doĞü wyraĨnie zarysowanych granicach. Specyficznymi wáaĞciwoĞciami przestrzeni, które mają szczególne znaczenie dla gospodarki przestrzennej są trzy jej elementy: publiczny charakter, ograniczonoĞü oraz wartoĞü (Pietraszewski 1982). Publiczny charakter przestrzeni oznacza powszechną jej dostĊpnoĞü oraz swobodĊ korzystania z jej wáaĞciwoĞci. Nie oznacza to jednak korzystania z przestrze-ni w sposób dowolny i przestrze-nieograprzestrze-niczony, a tylko w takim stopprzestrze-niu w jakim pozwalają na to prawo wáasnoĞci oraz normy i reguáy Īycia spoáecznego. Zatem przestrzeĔ powinna byü tak uĪytkowana czy zagospodarowana by nie dochodziáo do konfliktów pomiĊdzy jej róĪnymi uĪytkownikami. Ograniczo-noĞü przestrzeni jako nastĊpna cecha, to istnienie pewnych granic, z których wynika jej wielkoĞü i ksztaát bądĨ pojemnoĞü, której nie wolno przekraczaü. WartoĞü przestrzeni jest zaleĪna od wielu czynników, a jej wyrazem jest cena. Najistotniejszymi elementami wpáywającymi na cenĊ przestrzeni są wáaĞciwoĞci Ğrodowiska przyrodniczego, poáoĪenie geograficzne konkretne-go terenu, zakonkretne-gospodarowanie oraz poáoĪenie w ukáadzie spoáeczno-ekonomicznym i przestrzenno-strukturalnym miejscowoĞci i regionu, podatnoĞü przestrzeni na przeksztaácenia. W przypadku gospodarki rynkowej cena przestrzeni jest wyznaczona przede wszystkim przez popyt i podaĪ ziemi na danym lokalnym rynku nieruchomoĞci. Wynika z tego, Īe cechy przestrzeni nie tylko wyznaczają, ograniczają, są ramami zachowaĔ prze-strzennych oraz stanowią dobro ekonomiczne. W takim ujĊciu przedmiotu gospodarki przestrzennej, dziaáalnoĞü ta jest uwaĪana powszechnie za znaczący skáadnik Īycia spoáeczno-gospodarczego oraz drogĊ ksztaátowania kultury materialnej danego obszaru , tj. kraju, regionu, powiatu, gminy, miejscowoĞci (Chojnicki 1992).
B. Malisz (1984) wyznacza przedmiot gospodarki przestrzennej jako: wybór wáaĞciwej lokalizacji dla poszczególnych rodzajów funkcji, okreĞlenie i ksztaátowanie struktury funkcji poszczególnych terenów, kontrola sposobu uĪytkowania terenu,
utrzymanie i kontrola sposobu utrzymania majątku trwaáego.
Dla K. Secomskiego (1977) gospodarka przestrzenna jest toĪsama z kie-runkami jej badaĔ. Autor wyróĪnia cztery kierunki badaĔ:
problematykĊ áadu przestrzennego w skali krajowej i regionalnej, uĪytkowanie przestrzeni na poszczególne cele,
wszechstronną gospodarkĊ zasobami naturalnym, ochronĊ Ğrodowiska.
Z istoty gospodarki przestrzennej wynika formuáowanie jej konkretnych celów jako dyscypliny badawczej i dziaáalnoĞci praktycznej. GospodarkĊ przestrzenną traktuje siĊ jako dyscyplinĊ badawczą, która zajmuje siĊ minionym, aktualnym i przyszáym stanem zagospodarowania jakiegoĞ terytorium w zakresie Ğrodowiska przyrodniczego, zaludnienia, osadnictwa, infrastruktury technicznej i gospodarki. Przy takim podejĞciu jej istotĊ stanowi nie tylko wielkoĞü i rozmieszczenia w przestrzeni elementów zagospodarowania i ich znaczenie dla rozwoju Ğrodowiska przyrodniczego i spoáecznego, ale takĪe wzajemne relacje i powiązania wystĊpujące miedzy tymi elementami. W ten sposób powstają záoĪone „ukryte struktury”, które decydują o istnieniu i rozwoju ukáadów przestrzennych. Jak pisze DĊbski (2005) caáoĞciowe ujĊcie „ukrytych struktur” powinno byü gáównym celem badawczym gospodarki przestrzennej jako nauki. W przypadku okreĞlenia celów gospodarki przestrzennej okreĞlonej jednostki terytorialnej, np. gminy, nie moĪna tego zrobiü w oderwaniu od uwarunkowaĔ przyrodniczych i spoáeczno-ekonomicznych tego obszaru. Bowiem cele te wynikają przede wszystkim z potrzeb spoáecznoĞci lokalnych oraz z lokalnych czynników i ponadlokalnych uwarunkowaĔ rozwoju. Wedáug R. DomaĔskiego (2002) cele gospodarki przestrzennej to wynik wartoĞci, które są przyjmowane i uznawane przez dane spoáeczeĔstwo i tkwią one w systemach kulturowych, spoáecznych i gospodarczych. Cele takie mają charakter hierarchiczny, a wartoĞcią wysoko ulokowaną w tej hierarchii jest harmonijny i wszech-stronny rozwój czáowieka (postĊp spoáeczny). W ramach tej wartoĞci nadrzĊdnym celem gospodarki przestrzennej jest poprawa jakoĞci Īycia i przybliĪenie jej do pewnego optimum.
W polskiej gospodarce przestrzennej wyróĪnia siĊ cele gáówne (bardziej ogólne) i cele szczegóáowe (bardziej konkretne). Formuáowanie celów gáównych to najczĊĞciej wynik przyjĊcia okreĞlonych programów politycz-nych, spoáecznych systemów organizacji paĔstwa czy pewnej tradycji. Cele szczegóáowe są stawiane jako odpowiedĨ na problemy i zadania, jakie ma stawiaü gospodarka przestrzenna w ramach konkretnej jednostki przestrzen-nej.
Cele gáówne gospodarki przestrzennej mają charakter sformuáowaĔ uni-wersalnych i nie dotyczą tylko wybranego kraju, czego przykáadem są wyznaczone przez A. Faludiego w 1971 r. podstawowe cele gospodarki i planowania przestrzennego. Zaliczyá do nich:
rozwiązywanie konfliktów przestrzennych w dziedzinie korzystania z walorów Ğrodowiska, uĪytkowania ziemi, lokalizacji konkurencyjnych obiektów oraz rozwoju konkurencyjnych funkcji,
ksztaátowanie lepszego niĪ aktualne Ğrodowiska Īycia, którego jakoĞü bĊdzie gwarancją zdrowego, cywilizowanego i kulturalnego Īycia,
zrealizowanie szerszego programu spoáecznego, prowadzącego do powstania materialnych i organizacyjnych warunków zagwarantowania kaĪdemu mieszkaĔcowi terenu odpowiedniego standardu Īycia okreĞlonego przez stan i strukturĊ Ğrodowiska (przyrodniczego, spoáeczno-gospodarczego) w miejscu zamieszkania i najbliĪszym otoczeniu (Parysek 2006).
1.3. Podsumowanie
Gospodarka przestrzenna jest máodą dyscypliną naukową i nie posiada jeszcze „ogólnej teorii nadrzĊdnej”. W związku z tym korzysta z szeregu metod, zapoĪyczając je od wielu innych dyscyplin naukowych. WspóáczeĞnie wiĊkszoĞü przedstawicieli tej nauki jest zdania, Īe nie jest ona czĊĞcią makroekonomii, bowiem jej zakres tematyczny jest znacznie szerszy i obejmuje obok zagadnieĔ ekonomicznych równieĪ zagadnienia Ğrodowiska przyrodniczego, a takĪe problemy demograficzne, kulturowe, osadnicze oraz infrastruktury technicznej. W odniesieniu do makroekonomii, gospodarka przestrzenna jest takĪe uboĪsza o dorobek teoretyczny.
Podobnie jak regionalistyka i geografia ekonomiczna jest to dyscyplina, która w badaniach zwraca szczególną uwagĊ na analizĊ poáoĪenia rozpatry-wanych zjawisk, na ich aspekt przestrzenny. Od nauki regionalnej W. Isarda gospodarka przestrzenna róĪni siĊ jednak podobnie jak w przypadku makroekonomii zdecydowanie skromniejszym dorobkiem metodologiczno-teoretycznym. W przeciwieĔstwie jednak do gospodarki przestrzennej regionalistyka nie zajmuje siĊ problemami Ğrodowiska przyrodniczego, a zagadnienia demograficzno-kulturowe i osadnicze rozpatruje marginalnie (DĊbski 2001).
Abstract
Space Economy – Definitions and Relationship to Other Disciplines
Nowadays space economy is treated as a separate scientific discipline which originates from urban sciences, economics, regional sciences and economic geography. Its research horizon is vast and complex that is why it is very difficult to give consisted definition of this discipline. It is also more difficult since space economy combines theoretical as well as practical aspects.
Among other features of spatial economy one can mention its eclectics and holis-tic attitude. It is important that it integrates various sciences which are located between demography, sociology, environmental studies, economy and planning. What is common and specific for them is their practical and empirical dimension.
