Jolanta Wojciechowska Uniwersytet Łódzki
Katedra Geografii Miast i Turyzmu 90-142 Lódź, ul. Kopcińskiego 31
tel. 0 48 426354561 jolwoj@geo.uni.lodz.pl
BILANS e f e k t ó w r o z w o j u AGROTURYSTYKI
~~SQŁ_treśd: A uto rk a p rezen tu je w form ie p iram id y plasz- CZyzn koncepcję sp o strzeg an ia p rzez śro d o w isk o lokalne i tu rystów efektów zachodzących pod w p ły w em rozw oju agrotu- rystyki. Ich spostrzeganie przez w y m ien io n e g ru p y je s t róż- ne - w przypadku turystów p iram id a je s t odw rócona. Podjęta Jcst także p róba bilan so w an ia sk u tk ó w rozw o ju agroturystyki 4Jęciu statycznym i dynam icznym , ze w skazaniem n a w iążą- Ce się z tym praw idłow ości co do osiąg an y ch korzyści i po n o w n y c h strat p rzez lo k aln e środow isko.
O l
r - S ^ Ł k jugzowe: ag roturystyka, efekty rozw oju agroturysty- ’> Piram ida efektów , b ilans efektów .
1. WSTĘP
Rola turystyki określana je s t efektam i rozw oju, w Podobnej form ule należy rozw ażać rolę agrotu- rystyki. W literaturze przedm iotu m ożna znaleźć "^ele prac pośw ięconych problem atyce rezultatów rozwoju turystyki oraz agroturystyki. N ajczęściej Podejmują one analizę kategorii (jakości i typu) 0raz skali (tj. w ielkości) efektów .
Celem autorki artykułu je s t prezentacja koncep- CJ!> w formie hierarchicznego porządku, spostrze gania przez środow isko lokalne oraz turystów re- ^ Ita tó w zachodzących pod w pływ em rozw oju a8roturystyki. R ów norzędnym celem je st prezenta- cJa bilansu efektów (pozytyw nych i negatyw nych) ^ uJęciu statycznym oraz dynam icznym .
2. KATEGORIE I PŁASZCZYZNY EFEKTÓW ROZWOJU TURYSTYKI
ORAZ AGROTURYSTYKI
^ świetle definicji encyklopedycznych „efekt” p n ą c z a w rażenie, w raz ze środkam i i sposobam i
AN EVALUATION OF THE EFFECTS OF AGRO-TOURISM DEVELOPMENT
A bstract: The effects o f agro-tourism developm ent, as perceived by local in h ab itan ts and tourists, are presented by m ea n s o f tw o-dim ensional pyram ids. These perceptions differ a s In th e c a se o f tou rists the pyramid is inverted. The article also attem pts to evaluate the effects o f agro-tourism developm ent in statistical and dynam ic term s, and in d icates patterns in the co sts and ben efits to local com m unities.
Key words: agro-tourism, agro-tourism development effects, effect pyramid, effect evaluation
1. INTRODUCTION
The role of to u rism is m easu red by the effects of its developm ent an d the role of agro-tourism sh o u ld be approached in a sim ilar way. The literatu re on the subject offers a wide choice of publications concerning th e developm ent of tourism an d ag ro-tourism u su a lly presen tin g an analysis of th e category (quality an d type) an d scale (range) of effects.
The a u th o r’s aim is to p re se n t the effects of agro-tourism developm ent as perceived by b o th local in h a b ita n ts an d to u rists, a s well a s a n evaluation of th e effects (positive an d negative) in statistical an d dynam ic term s.
2 . TOURISM AND AGRO-TOURISM DEVELOPMENT EFFECT CATEGORIES
The effects of to u rism developm ent are felt in different a re a s of h u m a n activity
wywołania wrażenia, a także skutek jakiejś przy czyny, rezultat, wynik. Efekty rozwoju turystyki dają o sobie znać w różnych płaszczyznach działa nia człowieka. W ystępują też w różnych katego riach. Najogólniej można je rozpatrywać w katego rii pozytywnej lub negatywnej oraz w dwóch
ob-an d in different w ays. They are usually considered a s e ith e r positive or negative
w ith reference to b o th social and
geographical en v iro n m en ts (fig. 1).
Rys. 1. Kategorie efektów rozwoju turystyki w relacji człowiek- środowisko (ż r ó d t o: opracowanie własne)
W odniesieniu do człowieka - jako jednostki oraz grupy społecznej, przyjmującej turystów i wy syłającej (odwiedzającej) - objawiają się efekty tu rystyki pozytywne i negatywne, zarówno w aspekcie
poziomu, jakości, jak i sensu życia (PRZECLAW SKI
1997). W odniesieniu do środowiska geograficzne go (tj. przyrodniczego i antropogenicznego) rozwój turystyki również wywiera pozytywne i negatywne rezultaty. Jednocześnie ludzie i środowisko wzajem nie oddziałują na siebie; im większe walory tury styczne środowiska, tym większa dążność do ich tu rystycznego wykorzystania, a zatem potęgowania efektów zarówno pozytywnych, jak i negatywnych.
Przeprowadzona na początku lat 80. ubiegłego wieku analiza światowego piśmiennictwa i badań w zakresie skutków turystyki pokazała, że więk szość studiów koncentrowało się na wykazywaniu pozytywnych korzyści, w płaszczyznach wg nastę pującej rangi1: ekonomicznej, środowiska, społecz
no-kulturowej i politycznej ( Tr a v i s 1983). Efekty
negatywne (określane jako szkody lub koszty) doty czyły przede wszystkim politycznego i spoleczno- -kulturowego oddziaływania turystyki.2 Takie jed- nodyscypliname podejście badawcze (skrytykowane w literaturze anglojęzycznej) odzwierciedlało domi nujące wówczas wpływy zainteresowań turystyką przez ekonomię. Obecnie turystyka jest przedmio tem zainteresowań bardzo różnych dyscyplin wie dzy, w tym takich, ja k np. rybołówstwo czy górnic two. Wielość płaszczyzn, w których są obecnie
ob-W ith reference to ‘m a n ’ - as an individual or social group, receiving or g enerating to u rists - th e tourism effects th a t occur are b o th positive an d negative in te rm s of th e standard, quality a n d m ean in g of life ( Pr z e c l aW -
s k i 1997). T ourism developm ent also
h a s a positive a n d negative influence on th e geographical environment (natural and anthropogenic). ‘Man’ and the environ- m en t m u tu ally influence each other; the g reater the to u rism a sse ts of the environm ent, the stro n g er the will to u se th em a n d au tom atically reinforce b o th positive an d negative effects.
An in te rn a tio n a l an aly sis of literature an d re se a rc h on to u rism effects made in th e early 1980s, show ed th a t m ost research w as focused on th e benefits
on econom ic, environm ental, socio-
c u ltu ra l an d political levels ( T r a v i S
1983). Negative effects (described as costs) concerned above all the political a n d socio-cultural influence of tourism-
S u ch a m ono-disciplinary research
ap p ro ach (criticized in the English'
language lite ra tu re on th e subject)
reflected th e in te re st in to u rism shown by econom ists. C u rren tly to u rism is of in te re st to m an y different disciplines
including th e s tu d y of fishing a n d
m ining. The variety of levels on which to u rism developm ent effects exist, as well a s th e b lu rre d b o rd ers between
serwowane efekty rozw oju turystyki, oraz nieostrość granic między nim i, pow odują, iż w literaturze są rożnie nazywane, zależnie od charakteru dyscypliny, w której jest podjęta analiza. W badaniach geogra fów najczęściej wym ieniane są płaszczyzny: eko nomiczna, przestrzenno-fizjonomiczna, demograficz- no-zawodowa, kulturowa (DZIEGIEĆ 1995). Przez ekonomistów są wyszczególniane: ekonomiczno- społeczna, finansowa i gospodarcza płaszczyzna, a wśród socjologów: społeczno-kulturowa oraz psy chologiczna (Przeclaw ski 1977).
W przypadku agroturystyki, będącej na pograni czu takich dziedzin, jak: rolnictwo, leśnictwo i rybo łówstwo, efekty jej rozwoju są w literaturze polskiej analizowane w bardzo różnych płaszczyznach. Naj gęściej są to: gospodarcza, ekonomiczna, zawodo- Wa> organizacyjna, społeczna, demograficzna, kultu-r°Wa, przyrodnicza, krajobrazowa oraz przestrzen na.
Znajomość literatury przedmiotu pozwala na sformułowanie ogólnych prawidłowości, jakie moż- na zauważyć w rozważaniach nad problematyką efektów rozwoju agroturystyki. Pierwszą z tych pra-
Widlowości, charakterystyczną do połowy lat 90.,
Jest Podejmowanie rozważań przede wszystkim 'v Zakresie efektów oczekiwanych od rozwoju agro-
turystyki. Efekty te najczęściej rozpatrywano
vv aspekcie takich płaszczyzn, jak: gospodarcza, ekonomiczna, zawodowa oraz kulturowa. Przykla- eni mogą tu być prace (bardzo liczne) podejmujące Zagadnienia uwarunkowań rozwoju agroturystyki Jako sposobu na dodatkowe źródło dochodu (Buk-
Raba-Rulska 1993, Ko w a lczy k 1993, Dębn iew- SI<A, Suchta 1995, Sikora 1995, Wiatrak 1995).
W raz z rozwojem agroturystyki w literaturze za- Cz?ly się coraz częściej pojaw iać prace prezentujące Cfckty rzeczywiste, które początkow o dotyczyły VVlelkości agroturystycznej bazy noclegowej oraz to warzyszącej (tj. liczby obiektów, m iejsc noclego wych, rodzajów oferty) występującej w regionach, następnie w ogólnej przestrzeni kraju (m.in. K M I- T a . S t r z e m b i c k i 1997, ClA PIG A 2001). W literatu- j"20 przedmiotu w kręgu zainteresow ań znalazły się Kze zagadnienia z zakresu efektów organizacyj- nJ'ch agroturystyki. W połow ie lat 90. dotyczyły one <nvnie wielocechowej charakterystyki regional nych i lokalnych stowarzyszeń agroturystycznych
t R Z e m b ic k i, K m i t a 1996) oraz roli samorządu rytorialnego w stym ulow aniu i zarządzaniu roz- °jem agroturystyki (np. W OJCIECHOW SKA 1995,
2 iA D k o w ie c , F e c z k o 1996). Z zakresu analizy sktów występujących w płaszczyźnie społecznej ‘ eży też uznać prace prezentujące oczekiw aną
them , h a s led to a wide range of term s in th e lite ra tu re depending on the discipline. In geographical stu d ie s the levels m entioned m o st frequently are
economic, spatial, dem ographic, and
c u ltu ra l ( Dz i e g i e ć 1995). Econom ists list
socio-econom ic, financial a n d economic levels, while sociologists - socio-cultural a n d psychological ( Pr z e c l a w s k i 1977).
The developm ent of agro-tourism
(which lies on th e b o rd ers of stu d ies in
agriculture, forestry a n d fishing) is
d iscu ssed in th e Polish literatu re on m any different levels: u su a lly economic, w ork-related, organizational, social, dem o
graphic, cu ltu ra l, n a tu ra l, landscape
and spatial.
The lite ra tu re on th e effects of agro tourism developm ent allows the estab lish m en t of general p a tte rn s of discussion. The first p a tte rn , typical u n til the mid- 1990s, w as on th e expected effects on economic, w ork-related or c u ltu ra l levels. M any pu b licatio n s have ap p eared whose a u th o rs d isc u ss s u c h developm ent as a n additional so u rce of incom e ( Bu k r a b a-
Ru l s k a 1993, Ko w a l c z y k 1993, Dę b-
N I E W S K A & S U C H T A 1995, S l K O R A 1995, W I A T R A K 1995).
The n u m b e r of pub licatio n s in a new
p a tte rn w ith d isc u ssio n on general
effects h a s now s ta rte d to grow. At first they concerned issu e s su c h a s th e a g ro -to u rist a n d accom m odation capacity (the n u m b e r of buildings, beds, type of offer) in different regions an d in the co u n try a s a whole (e.g. Km i t a &
St r z e m b i c k i 1997, Ci a p i g a 2001). O ther
issu e s d isc u sse d w ere th e organiza tional effects of agro-tourism , a t th a t tim e m ainly concerning regional and local ag ro -to u rist asso ciatio n s ( St r z e m
b i c k i & Km i t a 1996), as well as the role
of local a u th o ritie s in stim ulating
an d controlling th e developm ent (e.g.
W o j c i e c h o w s k a 1995, Dz i a d k o w i e &
Fe c z k o 1996). As far a s a n analysis of
social effects is concerned, a u th o rs
p resen ted a n a c tu a l or expected model of a n a g ro -to u rist a n d service-provider (e.g. St r z e m b i c k i 1997, 1998).
To conclude, it c a n be said th a t the
Polish a g ro -to u rist literatu re refers
agro-oraz faktyczną sylwetkę agroturysty i usługodawcy (m.in. St r z e m b i c k i 1997,1998).
Podsumowując całość dorobku polskiej literatu ry agroturystycznej można stwierdzić, że w zdecy dowanej większości występują prace podejmujące zagadnienia pozytywnych efektów rozwoju agrotu rystyki, analiza negatywnych występuje bardzo spo radycznie. Również częściej są podejmowane anali zy podaży, czyli organizatora usług agroturystycz nych, a znacznie mniej popytu, zarówno w zakresie efektów oczekiwanych, jak i rzeczywistych.
Korzystne efekty rozwoju agroturystyki są w li teraturze prezentowane w aspekcie różnych płasz czyzn (wyżej wymienianych).
3. PIRAMIDA EFEKTÓW ROZWOJU AGROTURYSTYKI
W konstrukcji hierarchii płaszczyzn zostały przyjęte następujące założenia:
1) liczbę płaszczyzn ograniczono do czterech, tj. przestrzennej, gospodarczej, społecznej i kulturowej,
2) założono racjonalność postępowania podmio tów podlegających wpływom agroturystyki, czyli upatrywania przez nich dobrych stron rozwoju (pozytywów),
3) wykładnią dla segregacji płaszczyzn i efektów rozwoju jest analiza literatury przedmiotu.
Hierachia płaszczyzn ma postać piramidy i jest rozpatrywana w kontekście spostrzegania efektów rozwoju agroturystyki przez dwie grupy, tj. ro dzinę i lokalną społeczność oraz odwiedzających ich turystów (rys. 2). Spostrzeganie efektów roz woju przez wymienione grupy jest różne. W przy padku rodziny i lokalnej społeczności zajmującej się działalnością agroturystyczną układ płaszczyzn jest następujący: podstawę piramidy stanowi płasz
czyzna gospodarcza, następną jest kulturowa, w dalszej kolejności - społeczna, zaś przestrzen na - na szczycie piramidy. Dla tej grupy podmio tów podstawą piramidy jest płaszczyzna efektów gospodarczych. Są to więc efekty związane z od czuwalną poprawą poziomu życia rodziny oraz lokalnej społeczności. Stanowi o tym wzrost ich dochodów finansowych oraz związane z tym moż liwości wprowadzania zmian technicznych, wypo sażenia, modernizacji itp. w posiadanych obiek tach i urządzeniach. W ymienione efekty są więc wyznacznikiem sukcesu oraz dalszego rozwoju agroturystyki.
Kolejną płaszczyzną istotną dla całokształtu rozwoju agroturystyki zarówno w rodzinie, jak
to u rism developm ent while d iscussion of the negative is veiy rare. Also, a u th o rs seem m ore in tere sted in the analysis of d em an d (agro-tourist service organizers) th a n of supply, both as regards a c tu a l or expected effects.
The positive effects of agro-tourism developm ent are p re se n te d a t a variety of levels as m entioned above.
3. THE AGRO-TOURISM DEVELOPMENT EFFECT PYRAMID
In the hierarch y of levels the following a ssu m p tio n s have b een m ade:
1) the n u m b e r of levels is limited to
four: spatial, econom ic, social and
cultural,
2) those involved in agro-tourism behave rationally i.e. focus on the positive sides of developm ent,
3) th e b a sis for identifying levels and developm ent effects is a n analysis of relevant literature.
The hierarch y of levels is in the form of a pyram id a n d is approached from the perspective of two groups: families an d the local com m unity, an d visiting to u rists (fig. 2). T hese groups perceive developm ent effects differently. In the case of a n individual family or local
com m unity ru n n in g a n agro-tourist
activity, th e a rra n g e m e n t of the pyram id is a s follows: th e b ase is economic; the n ext is cu ltu ral: followed by social; with sp atial a t th e top. The economic effects a t the b ase co n cern im provem ent in the family’s an d com m unity’s stan d a rd of living due to h ig h er incom es and the o p portunity to im plem ent tech n o logical change, im prove an d modernize equipm ent, etc. in th e to u rism facilities they p o ssess. These effects lead to su ccess an d a fu rth e r developm ent of agro-tourism .
A nother level im p o rta n t for the over all developm ent of agro-tourism , both in a family an d in a local com m unity, concerns c u ltu ra l effects: on personality development in individual family members an d village in h a b ita n ts, increasing their
1 lokalnej społeczności jest płaszczyzna kulturowa. Odnotowywane tutaj efekty dotyczą rozwoju oso bowości poszczególnych członków rodziny, także mieszkańców wsi, podniesienia ich wiedzy i kultu ry osobistej, zrozumienia faktu, czym jest ta dzia łalność i jakich wymaga uwarunkowań do rozwo ju- Konsekwencją zmian w płaszczyźnie kulturo wej są efekty w płaszczyźnie społecznej. Dotyczą °ne umiejętności współpracy w rodzinie i grupie społecznej, działania w różnych stowarzyszeniach, Współtworzenia dla zorganizowanej grupy, a także ochrony jej interesów. Efekty osiągnięte w tej Płaszczyźnie przyczyniają się najpierw do integra- cJi środowiska rodzinnego, następnie lokalnego, także do rozwoju samorządności i aktywności or ganizacyjnej, a zatem sprzyjają podniesieniu jak o ści życia w rodzinie i społeczności.
knowledge a n d p e rso n a l behaviour,
u n d e rsta n d in g w h a t ag ro -to u rist activity is a n d w h a t conditions m u s t be m et to e n su re its developm ent. C hanges on the c u ltu ra l level re s u lt in ch an g es on the social level: th e ability to cooperate w ithin a family a n d social group, activity in a variety of social groups, contribution to a n organized group, a s well a s the p rotection of local in h a b ita n t interests. Effects on th is level lead to the in teg ra tion of th e family an d local com m unity, as well a s th e developm ent of self-govern m en t a n d organizational activity, an d in th is way are conducive to raising the sta n d a rd of living in th e family an d com m unity.
A G R O - T O U R IS M D E V E L O P M E N T E F F E C T S L o c a l c o m m u n ity
L e v e ls : P - s p a tia l, G - e c o n o m ic , S - s o cial, K - cultural
Fig. 2. Agro-tourism development effects pyramid: a model of an effect hierarchy
( s o u r c e : author) E F E K T Y R O Z W O J U A G R O T U R Y S T Y K I
Lokalna społeczność Turyści
p,aszczyzny: P
~ Przestrzenna, G - gospodarcza, S - społeczna, K - kulturowa
Rys. 2. Piramida efektów rozwoju agroturystyki: model hierarchii efektów ( ź r ó d ł o : opracowanie własne)
Na ostatnim szczeblu piramidy są efekty płasz- C2yzny przestrzennej. Dotyczą one wizualnie do strzegalnych przemian w przestrzeni gospodarstwa vv'ejskiego oraz miejscowości. Są więc związane 2 krajobrazem przyrodniczym oraz antropogenicz- nyrn, fizjonomią i zachodzącymi we wsi zmianami. Płaszczyzna ta jest ja k soczewka skupiająca w so- le najbardziej wymierne efekty rozwoju agrotury styki.
Zaprezentow ana piram ida w skazuje na wagę Płaszczyzn, a tym sam ym na kolejność w ystępow a ł a grup efektów istotnych dla osiągnięcia sukcesu Przez rodzinę i lok alną społeczność działających ^ agroturystyce.
Inny jest punkt widzenia turysty odwiedzające- 8° miejscowość i oceniającego rezultaty rozwoju agroturystyki. Tutaj hierarchia płaszczyzn przybie- ra postać odwróconej piramidy, z jednoczesną
za-At the top of th e pyram id th ere are sp atial effects. They concern visible ch anges w ithin ru ra l hou seh o ld and whole village ‘sp a c e ’, a n d are related to th e n a tu ra l a n d anthropogenic la n d scape, the a p p earan ce of th e whole area an d the ch an g es o ccurring there.
The pyram id in d icates the relative im portance of th e levels, a n d a t the sam e tim e the o rder in w hich effects occLir. They are significant a s far as the su ccess of a n individual family or com m unity involved in ag ro -to u rism is concerned.
A nother perspective is p resen ted by a to u rist who visits a village and evalu ates th e effects of agro-tourism developm ent. In th is case th e hierarchy of levels ta k e s th e form of a n inverted
mianą kolejności dwu płaszczyzn, tj. gospodarczej ze społeczną. Turysta w zastanej sytuacj i dostrzega w pierwszej kolejności efekty przestrzenne oraz gospodarcze widoczne w wizerunku gospodarstwa i wsi. W następnej kolejności dostrzega efekty kul turowe, a na końcu społeczne. Inaczej mówiąc, tu rysta najpierw widzi zmiany w fizjonomii wsi i go spodarstwa, zwraca uwagę na bliższe i dalsze oto czenie, na przestrzeń rekreacyjną będącą do jego dyspozycji, na estetykę zabudowań i wyposażenie obiektów. W dalszej kolejności dostrzega zmiany widoczne w kulturze poszczególnych rodzin oraz mieszkańców wsi, zwłaszcza w ich zachowaniu i bezpośrednim odnoszeniu się do turysty. W ostat niej kolejności zauważa efekty społeczne dotyczą ce współpracy mieszkańców, ich konsolidacji i sa moorganizowania się w celu prowadzenia tury stycznej działalności.
Podobne spostrzeganie efektów rozwoju agro turystyki wydaje się być charakterystyczne także dla tych mieszkańców wsi, którzy nie prowadzą tej działalności. Efekty spostrzegają oni podobnie jak turyści, czyli osoby z zewnątrz. Identyfikują je w pierwszym rzędzie z pracą i nakładami finanso wymi, jakie muszą być poniesione w przestrzeni oraz fizjonomii i wyposażeniu danego gospodarstwa lub wsi. Są to więc zmiany dotyczące płaszczyzn: przestrzennej i gospodarczej. .W dalszej kolejności upatrują konieczność zmian w płaszczyznach kultu rowej i społecznej. Takie postrzeganie efektów roz woju agroturystyki, w kontekście przeprowadzenia koniecznych zmian, wskazuje na podłoże barier co do decyzji uruchomienia tej działalności.
Zaprezentowane piramidy przedstaw iają model występowania w lokalnym środowisku grup efek tów rozwoju agroturystyki w określonym porząd ku, tj. hierarchii płaszczyzn, tak aby oddziaływanie agroturystyki w ostatecznym rozrachunku było po zytywne. W modelu tym wartości materialne są dominującym efektem oczekiwanym, zaś pozytyw ne efekty kulturowe oraz społeczne należą do czynników warunkujących prawidłowość przemian zachodzących w wyniku rozwoju agroturystyki.
pyram id, w ith two levels - econom ic and social - changing th e ir position. A to u rist first observes th e sp a tia l an d economic effects in th e h o u seh o ld a n d village, next the c u ltu ra l effects, followed by the social. In o th e r w ords, a to u rist first observes ch an g es in the ap p earan ce of the h o u seh o ld a n d village, and th en focuses on th e su rro u n d in g area, the recreational sp ace available for use, the aesth etic s of the buildings an d the facilities available. I^ater, the tourist notices ch an g es in th e c u ltu re of individual families an d in h a b ita n ts, particularly in th eir beh av io u r a n d a ttitu d e tow ards to u rists. Finally th e to u rist sees the social effects in term s of cooperation betw een local in h a b ita n ts, th eir unity and ability to organise them selves in order to ru n to u ris t activity.
A sim ilar p erception of the effects of agro-tourism developm ent seem s to be typical for th o se in h a b ita n ts n o t involved in su c h activity. They identify th e effects above all w ith th e w ork an d expense involved in th e organising th e space and ap p earan ce of a h o u seh o ld or the whole village. These effects are observable at sp atial an d econom ic levels. Later they identify ch an g es a t c u ltu ra l and social levels. This p erception of effects, in the context of th e ch an g es needed to be m ade, explains the reaso n why some in h a b ita n ts do n o t e n te r into th is so rt of econom ic activity.
The pyram ids p re se n te d above show a model of the effects of agro-tourism development in a local com m unity occurr ing in a p a rtic u la r o rd er i.e. a model of a hierarch y of levels w hich is positive on the whole. In th is model, m aterial goods are the expected effect, a n d th e positive c u ltu ra l or social effects are desired tran sfo rm atio n al factors.
4 . UJĘCIE DYNAMICZNE MODELU 4 . DYNAMIC MODEL
Każdy rozwój ma sw oją cenę, wiążą się z nim ko
rzyści, ale także i koszty (ALTKORN 1997). Na
kompleksowy bilans efektów rozwoju agroturysty
ki (B) składają się więc zyski (Z), inaczej korzyści
Eveiy developm ent h a s its price; in addition to benefits th ere are also costs (Al t k o r n 1997). A com plex evaluation of agro-tourism developm ent effects (0)
1 straty (S), inaczej koszty, co można zapisać nastę
pującym wzorem matematycznym:
B = Z + S.
W matematycznym ujęciu bilans może być dodatni, kiedy zyski są większe od strat (Z > S);
ujemny, kiedy zyski są mniejsze od strat (Z < *S); lub zerowy, gdy osiągnięte zyski są równe ponoszo
nym kosztom (Z = S). Zmienność tych proporcji
rnożna przedstawić na piramidzie efektów (hierar- chii płaszczyzn) przez wprowadzenie doń osi roz dzielającej pola „zysków i strat” (rys. 3). Oś ta, zgodnie z zasadami ambiwalentności turystyki (tj.
dwoistości, dwuwartościowości - JAFARI 1983,
Al e j z ia k. 1999), pokazuje, że w każdej płasz czyźnie oddziaływania turystyki jednocześnie mo gą występować przeciwstawne efekty rozwoju, tj. korzystne i niekorzystne. W zależności od wielu rożnych czynników (np. posiadanych przez rodzi nę praktycznych umiejętności lub zasobów wie dzy) oś „zysków i strat” dla analizowanej pirami dy płaszczyzn może więc pozostawać w różnym po łożeniu i tym samym wskazywać na różne „pola Zysków oraz strat”, tj. większe, mniejsze lub równe sobie.
c o n sists of b en efits (Z) a n d costs (S) w hich c a n be p re se n te d by th e following m ath em atical form ula:
B = Z + S
M athem atically, th e evaluation can be positive w h en co sts are g reater th a n benefits (Z > S), negative w hen benefits are lower (Z < S), or (Z = S) if they balance. V ariations in th is relation can be p re se n te d on th e effects pyram id
by intro d u cin g a n axis sep aratin g
a re a s of co st a n d ben efit (fig. 3). The axis, according to th e idea of ‘to u rism
am bivalence’ ( Ja f a r i 1983, Al e j z l a k
1999) show s th a t each level m ay
co n tain a t th e sam e tim e contradicting developm ent effects: b o th positive and negative. D epending on m any different factors (e.g. practical skills or family knowledge), th e axis betw een cost and benefit m aybe differently angled giv ing sm aller, larger or equal areas.
» Z = S z > s z < s
B = Z + S B - bilans Z - zyski S - straty kszczyzny: G - gospodarcza, K - kulturowa, S - społeczna, P - przestrzenna
Rys. 3. Kompleksowy bilans efektów rozwoju agroturystyki w ujęciu matematycznym
( ź r ó d ło : opracowanie własne)
Według JAFARIEG O (1983), koszty i korzyści
nie są inherentnie zawarte w turystyce, lecz H zestawem kosztów i korzyści różnych miej scowości turystycznych. Jednak zdaniem autora
onieczne jest ujmowanie zjawiska turystyki kom pleksowo, z jednoczesną próbą zrozumienia każ-
ego specyficznego przypadku społeczeństw, miej scowości, regionów oraz krajów. Stwierdzenie 0 dało impuls odniesienia piramidy efektów roz boju agroturystyki - z w pisaną doń osią „zysków strat” - do faz rozwoju ruchu turystycznego
^ świetle koncepcji Bu t l e r a (1980). Pozwoliło
0 na przeanalizowanie zmian, jakie zachodzą ^ czasie w zakresie osiąganych korzyści oraz po- n°szonych strat przez rodzinę i lokalne
środowi-Fig. 3. The evaluation of agro-tourism development effects in mathematical terms
( s o u r c e : author)
According to J a f a r i (1983), costs an d
benefits are n o t in h e re n t p a rts of to u rism an d sh o u ld be considered in relation to individual places. However, the a u th o r believes th a t to u rism sh o u ld be con sidered in general, a n d a t th e sam e tim e atte m p ts sh o u ld be m ade to u n d e rsta n d each individual case in a com m unity, place, region or country. The pyram id of agro -to u rism developm ent effects, to g eth er w ith th e co st an d benefit axis, h a s been related to th e p h a se s of to u rism developm ent according to B utler’s (1980) concept. This allowed th e a u th o r to analyse th e ch an g es w hich take place in tim e on th e b en efits enjoyed an d costs suffered by a family a n d th e local
com-z = s z > s z < s
/ z l X B = Z + S B - evaluation Z -b e n e fits S -c o s ts Levels: P - spatial; G - economic; S - social; K - cultural
sko będących konsekwencją rozwoju agroturysty ki. Cykle zmian bilansu efektów zostały zaprezen towane na rys. 4.
Rys. 4. Bilans efektów rozwoju agroturystyki w ujęciu dynamicznym ( ź r ó d ł o : opracowanie własne z wykorzystaniem
koncepcji Butlera 1980).
W początkowej fazie rozwoju agroturystyki, tj. „wzrostu”, ponoszone koszty rozwoju zarówno przez rodzinę, jak i środowisko lokalne, są większe aniżeli osiągane zyski. W raz ze wzrostem ruchu agroturystycznego stopniowo koszty maleją, aż na stępuje moment wyrównania się skali zysków i strat, po czym zaczynają rosnąć zyski. W tym po czątkowym etapie („wzrostu”) m ogą występować kolejno wszystkie trzy kategorie bilansu efektów rozwoju, tzn. ujemny, zerowy i dodatni. Dlatego dla wielu podmiotów podejmujących się prowa dzenia działalności agroturystycznej jest to trudny okres, w którym m uszą się oni wykazać umiejętno ścią radzenia sobie z dużą zmiennością uzyskiwa nych efektów. Umiejętność przejścia w tym etapie przez kolejne zmiany bilansu efektów daje fak tyczną szansę na rozwój działalności, wręcz decy duje o dalszym jej powodzeniu. Dla wielu etap ten jest pierwszym i ostatnim, gdyż bywa często od
czytany błędnie, bo w kontekście wszelkich możli wych efektów, które ich zdaniem mogli oni już osiągnąć. Dobrze jest, gdy etap ten jest wspomaga ny pom ocą finansową lub inną - np. doradczą, szkoleniową - z różnych funduszy, programów i projektów. W ówczas koszty własne m ogą być po mniejszone lub, ju ż na starcie, bilans efektów mo że być dodatni.
W kolejnej fazie rozwoju, czyli „ekspansji”, kiedy występuje dalszy wzrost ruchu agrotury stycznego, wzrastają korzyści i koszty rozwoju,
m u n ity a s a re su lt of to u rism develop m ent. The cycle of th e relatio n s betw een co sts a n d b en efits Is p re se n te d in fig 4.
Fig. 4. Evaluation of the effects of agro-tourism development in dynamic terms
( s o u r c e : author based on Butler 1980)
In th e initial p h a se of agro-tourism developm ent, th e ‘grow th’ phase, the costs b o th th e family a n d the local
environm ent are h ig h er th a n their
benefits. Along w ith grow th in agro to u rist activity co sts gradually decrease, th e n m a tc h th e level of benefits and finally b enefits begin to grow. In this initial p h a se all th re e categories of
developm ent effect m ay occur i.e.
negative, n e u tra l a n d positive. Therefore, it is a difficult period for all those who s ta r t a n ag ro -to u rist b u s in e s s activity b ecau se th ey m u s t be able to deal with considerable v ariatio n in effects. The ability to go th ro u g h consecutive changes gives a ch an ce to develop th e b u sin ess, an d can even d eterm in e its su ccess. For m any th is first p h a se is also the last b ecau se th ey m isin te rp re t it as th e total effect of w h a t could be achieved. It is good if a t th is stag e th ere is financial, advisory or tra in in g s u p p o rt from the funds, program m es or projects involved- T hen co sts m ay be less an d , even a t the sta rt, th e ev aluation of effects could be positive.
In the next developm ent phase, ‘expans ion’, w h en ag ro -to u rist activity continues to grow, b o th b en efits an d co sts increase,
przy czym zaznacza się coraz w yraźniejsza prze waga zysków nad kosztam i, aż do m om entu ich Maksymalnego w zrostu. Z asadniczy rozwój agro turystyki ma m iejsce w tej fazie, w zw iązku z tym Powinno się j ą ja k najdłużej utrzym yw ać, inaczej mówiąc, ja k najdłużej pielęgnow ać stabilny w zrost (Altkorn 1997). T akże istotne jest, aby w tej fa zie dostrzec w odpow iednim czasie, kiedy przy ciągle w zrastającym ruchu agroturystycznym na stępuje m om ent zm niejszenia się zysków dom inu jących jeszcze nad kosztam i.
Fakt ten staje się sygnałem do przejścia na ko lejny etap, zwany „konsolidacją”, w czasie którego
P o okresie wzrastania ruchu agroturystycznego na stępuje zahamowanie tempa prowadzące do jego stabilizacji. Wówczas osiągane zyski zaczynają się zmniejszać, aż do zrównania się z kosztami. To za czyna sprzyjać stagnacji, mającej wyraz zarówno w liczbie przyjeżdżających turystów (nasycenie), jak i w podejmowanych inwestycjach (brak). K ie dy zyski zaczynają być mniejsze od kosztów, sytu- acja taka może doprowadzić do upadku agrotury styki (rezygnacji) lub poszukiwania dla niej nowej, lnnej, „odmłodzonej” formy.
Powyższe rozważania nad bilansem efektów rozwoju agroturystyki w ujęciu dynamicznym
Wskazują na paralelizm względem tezy JAFARIEGO
(1983, s. 40) głoszącej, że „turystyka się nie bilan s e ; i czy powinna?” Bilans, którego ostatecznym Wynikiem ma być równowaga między osiąganymi zyskami a ponoszonymi kosztami, w rzeczywisto ści oznacza stagnację rozwoju. Aby następował rozwój agroturystyki musi zachodzić ciągłość Zmian w ponoszonych kosztach i osiąganych zy skach.
5. ZAKOŃCZENIE
j róba bilansow ania efektów rozw oju agroturysty- 1(1 sprawdza się w ujęciu statycznym , natom iast w ujęciu dynam icznym m usi zachodzić ciągłość zmian w ponoszonych kosztach i osiąganych zyskach ja k o konieczny w arunek rozw oju. To, w jak dużym stopniu s ą m ożliw e do osiągnię cia korzyści oraz czy rola agroturystki będzie od d a n a pozytyw nie, zależy od podm iotów zaan gażowanych w je j prow adzenie. Od nich zale- 2y> ja k dalece p o trafią w ykorzystać pozytyw ce szanse, jakie stw arza rozw ój agroturystyki, a w jak im stopniu p ozw o lą działać ujem nym Wpływom. D la nich agroturystyka, podobnie ja k
a n d th e dom ination of th e form er over the la tte r becom es increasingly visible un til benefits reach th e ir m axim um . The m ain developm ent of agro-tourism occurs a t th is stage so it sh o u ld be m aintained for a s long as possible; in o th er words a stead y in crease sh o u ld be m aintained
(Al t k o r n 1997). It is also im p o rtan t to
recognise the m om ent w hen benefits, tho u g h still h igher th a n costs, begin to decrease.
This p a rtic u la r m om ent signals the n e x t stage, ‘co n solidation’, w hen follow ing the grow th of ag ro -to u rist activity, a slowing dow n leading to stabiliza tion is observed w ith benefits equal to costs. This is conducive to a stag n atio n reflected b o th in th e n u m b e r of visiting to u rists (saturation) a n d in a lack of new investm ent. A s itu a tio n w hen benefits becom e less th a n co sts m ay lead to a ‘fall’ in agro-tourism (giving up) or a search for a new ‘reju v en atio n ’ stage.
The above d isc u ssio n of th e effects of agro-tourism development in dynamic terms show s a sim ilarity to Ja f a r i’s (1983, p. 40)
idea in w hich he claim s th a t ‘tourism
does not weigh costs a n d benefits; and why should it do so?’ An exact balance betw een benefits an d costs in fact signifies stagnation. For agro-tourism development to take place, growth in both costs and benefits m u st be continue.
5. CONCLUSIONS
Statistically, a b alan cin g the effects of agro-tourism developm ent is possible while in dynam ic term s th ere m u st be a co n tin u ity of change in co sts an d benefits in order to e n s u re developm ent. W hether benefits are possible, an d w h eth er the role of ag ro -to u rism will be perceived positively, d ep en d s on th o se involved in organizing it. They decide how well they can u se the positive op p o rtu n ities given by agro-tourism , a n d to w h a t ex ten t they allow negative in fluences to intervene.
For th e se people agro-tourism , like
technology, c a n n o t be good or bad in itself. W hat tu rn s o u t to be the final effect
technologia, nie m oże być sam a w sobie ani do brem , ani złem . O stateczny jej efekt zależy od um iejętności i sposobów korzystania z niej.
in a given situ a tio n d ep en d s on the skill of th e a g ro -to u rist provider a n d th e ways it is exploited.
PRZYPISY FO O TN O TES
1 W skaźniki rang w ym ien io n y ch p łaszczyzn w zakresie efektów pozytyw nych: 2,5; 1,5; 0,5; 0,5 (Tr a vis 1983).
2 W skaźniki ran g w y m ien io n y ch p łaszczyzn w zakresie efektów negatyw nych: 0,5; 1,0; 1,2; 1,5 (Tr a v is 1983).
1 Rank q u otien ts o f levels a s regards positive effects: 2 .5 . 1.5, 0 .5 , 0 .5 (Tr a v is 1983).
2 Rank q u otien ts o f levels a s regards negative effects: 0 .5 . 1.0, 1.2, 1.5 (Tr a v is 1983).
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
Al e j z ia kW., 1999, T U rystyka w obliczu w y z w a ń X X I w ie
ku, Wyd. A lb ls , Kraków.
Al t k o r n J ., 1997, M arketing w turystyce, PWN, W arsza wa.
B ukraba-R ylska I„ 1993. S zan se 1 bariery aktywizacji ob szarów w iejskich przez turystykę, [w:J K. Duczkow- ska-M ałysz (red.), P rzedsiębiorczość n a o b szarach wiejskich. W stro n ę w s i w ielofunkcyjnej, PAN, IRW1R, Warszawa.
Bu t l e rR. W., 1980, The co n cep t o f a tourism area cycle
of evolution. Im plications for the m anagem ent of resources, C anadian G eographer, 24.
Capiga J ., 2 0 0 1 , T u r y s ty k a w ie jsk a c zy n n ik ie m o żyw ien ia terenów wiejskich. R a p o rt D iagnoza e fe k ty w n o śc i e k o nom icznej polskiej agroturystyki, KCDRRiOW, Kraków.
Dę b n ie w s k a M., Su c h t a J ., 1995, Agroturystyka jako
czynnik aktywizacji i w ykorzystania zasobów pracy, [w:] R estru ktu ryza cja fu n k c jo n a ln o -p rze strze n n a ob sz a ró w w iejskich P o lsk i M ateriały XII O gólnopolskiego sem inarium geograj'iczno-rolniczego oraz 4 4 Z jazdu PTC, Toruń.
Dz ia d k o w ie cJ ., Fe c z k oJ ., 1996, Rola sam orządu teryto
rialnego w stym ulow aniu i zarządzaniu rozwojem agroturystycznym gm iny w iejskiej, [w:] S a m o rzą d o w a koncepcja rozwoju tu ry sty c zn e g o g m iny, AW F, Poznań.
Dz ie g ie ćE., 1995, Urbanizacja turystyczna terenów wiej
skich w Polsce, T u ry z m 5 /1 .
Ja f a r i J ., 1983, J a k r o z u m ie ć s tr u k tu r ę tu ry s ty k i. Proble m y Turystyki, 1 /2 .
Km it a E., St r z e m b ic k i L., 1997, R aport o sta n ie w iejskiej
b a zy noclegow ej w Polsce, CDiEwR, K ra k ó w .
Ko w a l c z y kA., 1993, Kilka uw ag o u w arunkow aniach agro-
turyzm u, CDiEwR, K ra k ó w .
Pr z e c ł a w s k i K., 1997, C zło w iek a tu rystyka . Z a rys socjo logii turystyki, Wyd. A lbis, Kraków.
S ik ora J ., 1995, Socjopsychologiczne w arunki rozwoju agroturystyki, (w:] A g r o tu r y s ty k a - p ie r w s ze d o św ia d cze n ia i p e r s p e k ty w y . II O gólnopolskie S ym p o zju m A g ro tu rystyczn e, CDiEwR, Kraków.
St r z e m b ic k i L., Km it a E., 1996, Regionalne organizacje
agroturystyczne w P olsce, |w:l Regionalne a sp e k ty a g ro tu rystyki w Polsce. III O gólnopolskie S y m p o zju m A g ro tu rystyczn e, CDiEwR, Kraków.
St r z e m b ic k i L., 1997, B a d a n ia m arketingow e tu rystyki w iejskiej w Polsce w 1 9 9 7 r. C h a ra k te r y sty k a n a b y w có w u słu g tu r y sty c z n y c h św ia d c z o n y c h p r z e z g o spo d a rs tw a w iejskie, Instytut Turystyki, Warszawa.
St r z e m b ic k i L., 1998, Z a ch o w a n ia n a b y w c ó w u słu g tury s ty k i w iejskiej w M ałopolsce, UKFIT, Instytut Turysty ki w Krakowie, Kraków.
T ravis A. S., 1983, Wkład n a u k społecznych w badania nad turystyką 1 środow iskiem , Problem y Turystyki,
1/2 .
W ia t r a k A. P., 1995, Czynniki określające rozwój tury styki na obszarach w iejskich, Problem y T u ry s ty k i
1/2.
Wo j c ie c h o w s k aJ ., 1995, Znaczenie turystyki i działalno
ści turystycznej dla m ieszk ań ców w si oraz władz sa morządowych na przykładzie w si nadpilicznych Polski Środkowej, [w:] A g r o tu r y sty k a - p ie r w s ze d o św ia d cze nia i p e r s p e k ty w y , II O gólnopolskie S y m p o zju m Agrotu ry styczn e, CDiEwR, Kraków.
Wo j c ie c h o w s k aJ ., 2 0 0 3 , A groturystyka w dziedzinie n a u k i 1 praktyki: przegląd bibliografii za okres 1990- 2 0 0 2 , Z e s z y ty N a u k o w e A k a d e m ii Rolniczej w Kraico- wie, 9 0.
Wo j c ie c h o w s k aJ ., 2 0 0 5 , Efekty rozwoju agroturystyki - koncepcja m odelu, [w:] B. Saw icki, J . Bergier (red.). U w a ru n ko w a n ia rozw oju tu r y s ty k i zw ią za n e j z o b sza ram i w ie jsk im i Wyd. PWSZ, B iała Podlaska.
