A C T A Ü N I V E R S I T A T I S L O D Z I E H S I S FOLIA LITTERARIA 2 2 , 1988
Adam B ez w iń sk i
DZIE3IÇC HOWEL Z "NOCY ROSYJSKICH" WŁODZIMIERZA ODOJEWSKIEGO «
"W* w s z y s tk ic h epokaoh d u sz a c z ło w ie k a , popychana p r z e z j a -k ąś n i e p r z e p a r t ą s i ł ę niozym magnes -ku p ó łn o c y , p o d ejm u je s i ę z a d a ń , k tó ry c h r o z w ią z a n ie u k r y te j e s t w g ł ę b i n i e ta je m n ic z y c h żyw iołów . Tw orzą one i w iąż ą ż y o ie w ew n ętrzne i z e w n ę tr z n e . Kio n i e w strzym a te g o d ą ż e n ia - a n i życiow e sm u tk i i r a d o ś o l , a n i gw ałtow ne d z i a ł a n i a , n i e pow strzym a io h p o k o rn a k o n te m p la o ja . To d ą ż e n ie n a t y l e j e s t w ie o z n e , ż e w y daje s i ę , i ż n i e k i e d y i s t n i e -j e n i e z a l e ż n i e od w o li o z ło w ie k a " 1 . P rz y to o z o n e sło w a o t w i e r a j ą p ow ieść W ło d z im ierz a O dojew ekiego (1 8 0 4 -1 8 6 9 ) z a ty tu ło w a n ą "Иосе r o s y j s k i e " . Z acytujm y j e s z c z e je d n ą wypowiedź O do jew ek ieg o i "Mo-j a m łodość u p ły n ę ł a w t e "Mo-j e p o c e , k ie d y m e ta f iz y k a tw o rz y ła t a k ą samą a tm o s f e r ę J a k o b e c n ie n a u k i p o l i t y c z n e . W ie rz y liśm y w moż-liw o ś ć s tw o r z e n ia a b s o l u tn e j t e o r i i , d z i ę k i k t ó r e j można by u szereg ow ać w s z y s tk ie z ja w is k a d o k ła d n ie t a k samo, j a k t e r a s w ie rz ą w m ożliw ość t a k i e g o ż y c ia s p o łe o z n e g o , k t ó r e w p e ł n i в а - s p o k o i w s z y s tk ie p o tr z e b y c z ło w ie k a " 2 . M yśl t a z o s t a ł a zano to w a-na p r z e z p i s a r z a Ju ż pod k o n ie c ż y o ia , k ie d y t o dokonyw ał sw oi-s te g o podoi-sumowania p r z e b y t e j d r o g i . Obydwie w ypow iedzi ł ą c z y je d - n oi p ie r w s z a z n io h zamyka tw ó rc z o ś ć l i t e r a o k ą O dojew ekiego} d ru g a n a to m ia s t sum uje p o sz u k iw a n ia myślowe e p o k i, w k t ó r e j tw o-r z y ł 1 d z i a ł a ł . P ie o-rw sz a z n ic h w yo-raża n a d z i e j ę . J e s t ona choćby z a w a rta w p r z e k o n a n iu , że k o n s ty tu ty w n ą ce o h ą o z ło w ie k a , n i e z a -l e ż n i e od w s z y s tk ie g o , s ą d ą ż e n ia o c h a r a k te r z e rozwojowym. D ru-g a w ypow iedź, t o t r a ru-g i o z n e p r z e ś w ia d c z e n ie o n ie m o ż n o ś ci p o e tę -1 J 0 Î 0 8 k î R u s s k ij e n o o z i , L e n in g ra d 1975, *» 7* w .d a l s z e j o s ę ś c i w n a w ia sa c h podawać będziem y s t r o n ę n i -n i e j s z e g o w y d a -n ia. 2 z ai P^ P i a t k o w e k i j . K n iaź W. P . O dojew -•5• Ł i t i e r a t u r n o - b i o g r a f i c z e a k i j o c z e rk w s w la z l a lio z n y m i w o sp o m in a n ija m i, S . - P i e t i e r b u r g 1 880, s . 1 1 .
p u , pokonyw aniu, pod innym i h a s ła m i, a l e Jed n ak t a j samej d r o g i . W yozytać z n i e j można g ó ry о г p ls a r z a r o r a a n ty k a , m y ś l i c i e l a , k t ó
-r y m a -rz y ł o p o łą c z e n iu w j e d n ą h a -rm o n ijn ą o a ło ś ó w s z y s tk ic h s p r z e c z n o ś c i swego w iek u.
A u to r "Nocy r o s y j s k i c h " b y ł o bd arzon y n i e t y l k o dużym t a -le n tem l i t e r a c k i m , a l6 ró w n o cz eśn ie p o t r a f i ł n a s y c i ć swe d z i e ł a p rob lem am i, k t ó r e n u rto w a ły w sp ó łc z e sn y c h ,u m ia ł u k a z ać j e w sp o-sób wysoce o r y g in a ln y i ró w n o cz e śn ie dowodzący zn a jo m o śc i prądów f il o z o f io z n y o h je g o ozasów ^.
G ra n ic e l u d z k ie g o p o z n a n ia , se n s ż y c i a , z n a c z e n ie 1 w a r to ś ć s z t u k i , i s t o t a p ro c e s u tw ó rc z e g o , t e o r i a U a lth u s a , a n g i e l s k i u ty - l lt a r y z m w w ydaniu B entham a, problem y w ia ry 1 a te iz m u , k w e s tia R o s ja i Z achód , ekonomia k a p it a li z m u a p o tr z e b y c z ło w ie k a - t o podstawowe k w e s tie , n a k t ó r e s t a r a s i ę d ać odpowiedź W ło dzim ie rz O dojew ski w d z i e l e swego ż y c ia w "Nocach r o s y j s k i c h " ( 1 8 4 4 ) . S tą d t e ż 1 olekaw y k s z t a ł t a r t y s t y c z n y utw oru» rozmowy k i l k u p r z y j a c i ó ł pod przew odnictw em F a u s ta p r z e p l a t a n e now elam i. Aby u s t r z e c s i e p r z e d z arzu te m w tó rn o ś o i form y (" B ra o la S e r a f lo ń s c y " E . T. A. H offm ana) a u t o r z a s t r z e g ł s i e , p rzy c z y n ą z b ie ż n o ś c i j e s t " h a rm o n ijn a w leź łą c z ą c a l u d z i w s z y s tk ic h epok 1 w s z y s tk ic h naro dów ".
W powyższym o k r e ś l e n i u " h a rm o n ijn a .w ieź" k r y j e s i e , p r ó c z p r a g n i e n ia w y tłu m a cz en ia s p e c y f i k i form y l i t e r a c k i e j u tw o ru , d ą - ż e d e o w ie le b a r d z i e j g ł ę b o k i e , w ła ściw e d e t y l k o romantykom r o s y j s k im . J e s t nim p rz e k o n a n ie o m o żliw o ści h a rm o d jn e g o z e sp o - l e d a ż y c ia p o jed y n cz eg o c z ło w ie k a , sp o łe c z e ń s tw 1 narodów ze św iatem p rz y ro d y , c a ł ą n a t u r ą , d ą ż e n ie do p rz y w ró c e n ia u t r a o o n e j p ie rw o tn e j w ię z i c z ło w ie k a z tym co go o t a c z a . D la te g o t e * "Noce r o s y j s k i e " O dojew skiego s ą ró w n ie ż p r o p o z y c j ą , w skazaniem na i s t n i e n i e t a k i e j m o ż liw o śc i. N a j d o b i t d e j w y r a z ił t o F a u s t,g łó w -ny u c z e s t d k rozmów p r z y j a c i ó ł ! "Spraw ą w i e lk ą i n a c z e ln ą j e s t z r o z u g iie d e sw ojego i n s t y n k t u i odczuw anie rozum u. I na tym ma p o le g a ć c a ł e z a d a n ie l u d z k o ś c i . L ecz do p ók i te g o z a d a n ia n i e
L l t i e r a i u m o j e n a s le d s tw o , t . 2 2 - 2 4 , Moskwa 1935, s .
i d z i a ł a l n o ś ć W. O dojew skiego n iez w y k le w n ik liw ie z o s t a ł a p r z e d -s ta w io n a w p ra c y N. P . S а к u 1 i n a , I z i s t o r i i ru ssk o g o i d i e a l i z m a . K d a ź W. F . O d o je w a k ij. M y s l i t l e l i p i s a t i e l , Moskwa 1913.
można ro z w ią z a ć , t o n a r a z i e odnajdźmy t a w skazów ki, k t ó r e ja k a ś d o b ra n i a n i a p o z o s ta w iła neun ro z ta rg n io n y m i lekkom yślnym d z i e -ciom " ( a . 1 7 7 ).
P rz y to c z o n a wypowiedź Pa u st a z n a jd u je s i ę w e p ilo g u p o w ie ś c i 1 w yraża ro m anty czn ą n a d z i e j o , i e można p rzy w ró c ić s i ł y duchowe ozłow ieko w l 1 l u d z k o ś c i, można o d ro d z ić o s ła b io n y I n s t y n k t . Ta n a d z ie j a p o p rzed z o n a j e s t uk azaniem k o n d y c ji o z ło w ie k a i spo so bu fu n k o jo n o w an ia s p o łe c z e ń s tw . W w ie lu wypadkach b ę d z ie t o e k s t r e -m alne z a g r o ż e n ie , k t ó r e p i s a r z u k a z u je w dwóch p ła s z c z y z n a c h . P ie rw sz a z n ic h t o rozmowy g rup y p r z y j a c i ó ł s k u p io n y c h wokół swego duohowego przyw ódcy F a u s t a . P ła s z c z y z n a d ru g a z a w a rte j e s t w p r o z ie b e l e t r y s t y c z n e j i l u s t r u j ą c e j d i a l o g i p r z y j a o l ó ł . I w łaś n i e t a p r o z a w o a ł e j s w o je j ro m a n ty c z n e j r ó ż n o r o d n o łaś c i g a tu n k o w e j, romantycznym b o g a c tw ie tem atycznym j e s t przedm iotem n i n i e j -sz y c h uwag.
N a le ży od r a z u z a z n a c z y ć , że now ele 1 o p o w ia dan ia wohodząoe w s k ła d "Nocy r o s y je k lo h " n i e b y ły p i s a n e na " p o tr z e b y " t e g o u tw o ru . Po w staw ały one i b y ły o g ła s z a n e w c z e ś n ie j . I t a k , p ie rw sz y u tw ó r c z y ta n y p rz e z p r z y j a c i ó ł w "Nocy t r z e o i e j " z a ty tu ło w a -ny "O pere d e l C a v a li e r e G i a m b a t ti s t a P i r a n e s i " b y ł opubliko w a-ny w 1832 r . w alm anachu " S ie w ie r n y je C w ie ty ". Z am ieszczony po "Nocy t r z e c i e j " " B ry g a d ie r " b y ł o g ło sz o n y w 1833 r . W tym samym r o -ku c z y t e l n i o ^ m o gli p r z e c z y ta ć o p o w iad an ie " B a l" . W alm anachu " D ien n io a " w 1834 r . z o s ta ł o zam ieszc zo n e op o w iad an ie "Uśmiech n ie b o s z c z y k a " . P o z o s t a ł e t r z y u tw o ry n a s t ę p u j ą c e po "Nocy czw ar-t e j " » " M ś c lo ie l" , " O s ar-ta ar-t n ie s am o b ó jsar-tw o ", " C e o y lia " - w c z e ś n ie j n i e b y ły p u b lik o w an e . "M iasto b ez nazwy" za m iesz cz o n e w s t r u k t u -r z e p o w ie ś c i w "Nocy p i ą t e j " można b y ło p -r z e c z y ta ć w c z a s o p iś m ie
"S o w rie m ien nik " w 1839 r . O pow iadanie " O s ta t n i k w a r te t Beethove-» n a" z "Nooy s z ó s t e j " a u t o r w ydrukował w 1831 r . w alm anachu " S ie w ie r n y je C w ie ty " . " Im p ro w iz a to r" z "Nooy s ió d m e j" z o s t a ł o g ło sz o n y w 1833 r . I w re s z c ie " S e b a s t ia n B ach " zam y kający "Noc ósmą" b y ł opublikow any w 1835 r . w p iś m ie "M oskow skij N a b lu d a - t i e l " .
W sum ie n a je d e n a ś c i e utworów s k ła d a ją c y c h s i ę na w arstw ę l i t e r a c k ą "Nocy r o s y j s k i o h " t y l k o t r z y z o s t a ł y o g ło sz o n e po r a z p ie r w s z y . A je d n a k 1 p o z o s ta ł e n i e s t r a c i ł y w a lo ru ś w ie ż o ś c i. S p ra w iło t o od po w ie dn ie wkomponowanie i c h w w arstw ę d ia lo g o w o
problem ow ą, z a s to so w a n ie k onw encji otrzym anego rę k o p is u * " P rz e -s y ła ń «aa panow ie t e fra g m en ty z n a le z io n e w p a p ie r a c h jed n eg o młodego niedaw no zm arłego o z ło w ie k a " Ca. 3 7 ). J e e t ta k ż e u z asa d -n i e -n i ^ d la o z eg o r ę k o p i s t r a f i a do rą k F a u s ta 1 je g o p r z y j a c i ó ł ! "w ydaje s i o bowiem, t e w ł a ś o i o l e l rę k o p is u n a l e ż a ł do g ru p y ty o h l u d z i , k tó ry c h u c z y n i l i ś c i e przedm iotem ew oioh o b s e rw a o jl"
( s • 37 ) • * -i
L e k tu ra rę k o p is u j e s t p op rzed zo n a t r z e m noonyml rozmowami p r z y j a c i ó ł . W c z a s ie p ie r w s z e j z n i c h z o s t a ł y p o staw io n e p o d s ta -wowe p y t a n ia zw iązane z e g z y s te n c ją o z ło w ie k a 1 s p o łe c z e ń s tw ! "Co J e e t wokół п ая? D laozego b u n tu j ą e l e n a ro d y ? D la c ze g o , Ja k p y ł ś n ie ż n y r o z n o s i J e w i a t r ? D laozego p ła o z e niem ow ie, z a d rę c z a s i e m ło d z ie n ie c , s ta r z e o j e s t p rz y g n ę b io n y ? D lao zego s p o łe o z e ń - stw o w alczy ze spo łeczeń stw em i , oo w ie c e J , z każdym ze sw oioh członków ? D laczego t e l a z o p r z e c in a w ieży m lł o ś o l i p r z y j a ź n i ? D laozego p rz e s tę p s tw o 1 n ie s z c z ę ś c i e uważa s i e ва n ie z b ę d n ą o y - f r e w m atem atyoznej fo rm u le s p o łe c z e ń s tw a ? " ( s . 1 0 ). P y t a n ia t a z m ie rz a ją do o d k ry o la p ie r w s z e j z a s a d y , z asa d y s p r z e c z n o ś o i, k tó r a u c z y n iła b y ś w ia t zrozum iałym . W m iarę p o ja w ia n ia s i e no -wych problem ów , odk ry w ania ró żn y c h s t r o n i przejaw ów ż y o ia , py-t a n i a s py-t a j ą s i e o o ra z b a r d z i e j d ram aty o z n e , p r z e k s z t a ł o a j ą s i e w zapow iedź t o t a l n e j k a t a s t r o f y ! "W szędzie w rog ość, p o p lą t a n ie jeżyków , kaźń b ez p r z e s tę p s tw a 1 p r z e s tę p s tw a be z k a i n i , a n a końcu - ś m ie rć i n io o ś ć " ( s . 1 1 ) . Poozątkow e z a n ie p o k o je n ie k r u -c h o ś -c i ą i s ła b o ś -c i ą i s t n i e n i a , p r a g n i e n ie u o z y n le n i a p r z e i r o o z y - atym ś w ia ta i w ła s n e j w nim e g z y s t e n o j i p r z e k s z t a ł o a s i e w zwy-c z a jn y l e k .
W "Hooy d r u g ie j " p o ja w ia ją s i e Ju ż In n e p y t a n i a 1 n ie p o k o j e . J e ż e l i p o p r z e d n ie d o ty o z y ły o a ł e j l u d z k o ś c i , t o t e r a z p o ja w ia s i e p y ta n i e o b y t c z ło w ie k a w je g o indyw idualnym w ym iarze. P ada-ją c e o dpow iedzi n i e mogą z a d o w o lić . D la te g o t e t F a u s t s le g a do " s t a r e j zapom nianej k s i ę g i " . W tym g e ś c i e F a u a ta w idoczne j e e t d ą ż e n ie do p rzy w ró o en la ł ą o z n o ś o l z w a rto ś c ia m i dawnymi, o k tó -ry c h ju ż zapom niano. C ześć p ie rw s z a odczytyw anego rę k o p is u po-s ia d a ł a c i ń po-s k i t y t u ł " D e po-s id e r a ta " . J e po-s t ona p op rzed zo n a wziętym od s ta r o ż y tn y c h pow iedzeniem , k tó r e wprowadza c z y t e ln i k a w z a -w a rto ś ć myślo-wą te g o t r a k t a t u ! "Humanl g e n e r i s m a te r, n u t r lx q u e p r o f e o t o d e m en tia e s t " , a wieo n i ą m ądrość j e s t k a r a l o l e l k ą i
m atką l u d z k o ś c i . K o le jn o *at*m s ą k ry ty k ow an e p o s z c z e g ó ln e nau -k i . Medycyna j e e t w najwyższym p u n -k c ie swego ro z w o ju , l e c z d a l e j n i e p o t r a f i o d p o w ie d z ie ć n a podstaw owe p y ta n i a * co j e s t p r z y o z y - n ą z d ro w ia , oo s p r a w ia , że je s te ś m y c h o rz y , jak d z i a ł a l e k a r -stw o ? M atem atyka o s i ą g n ę ł a d o s k o n a ło ś ć . J e d n a k d łu g im i i o k r ę ż -nymi drogam i p ro w a d zi n a s do k i l k u fo rm u ł, z k tó r y c h je d n e s ą n i e do p r z y j ę c i a , In n e można p r z y j ą ć w p r z y b l i ż e n i u . Podprow adza n a s do d rz w i praw d y, a l e n i e j e s t w s t a n i e I c h o tw o rz y ć . Podob-n i e J e s t z f i z y k ą . S ą w Podob-n i e j od kryw aPodob-ne, t a k J a k w p r a w ie c i ą ż e -n i a , t y l k o martwe z a s a d y , u p a d k i. N a to m ia st żywa p r z y r o d a k p i z b a d a c z y . W najwyższym p u n k o le swego ro zw o ju z n a j d u je s i ę c h em ia . A mimo t o do d z i s i a j n i e s ą zn an e t a j e m n i c z e w ew n ętrzn e z w ią z k i pom iędzy s u b s t a n c ja m i. A stronom ow ie o d p o w ia d a ją n a p y t a n i a t a k samo Ja k n ie g d y ś odpow iadano w l o ż a c h a a s o ń s k io h . A praw a s p o ł e c z n e ? W ie le k rw i p r z e l a n o d l a o bro ny i d e i , k t ó r e I s t n i a ł y t y l -ko dwa d n i . Opowiada s i ę , że s z o z ę ś c le w s z y s t k ic h j e s t n iem o ż-l iw e . W t e n sp osób zapom ina s i ę o J e d n e j g ł ę b o k i e j a y ś l l z n a n e j j u ż przodkom ) s z c z ę ś c i* w s z y s tk io h 1 k a ż d e g o . L udzko ść je d n a k d z i a ł a 1 p o s tę p u j e wbrew t e j z a s a d z i * . Czym z*tem w d z i s i e j s z y c h c z a s a c h j * s t n a u k a ? W odozytywanym p r z e z Уa u s t a r ę k o p i s i e z n a j -d u je s i ę n a t o p y t a n i e o-dpow ie-dni "W szystko w n i e j ro z w ią z a n o , w sz y stk o p ró o z p ro blem u sam ej n a u k i , d o w ie d z io n o w s z y s tk ie g o , udowodniono r a o j * obydwu s t r o n , j * s t w n i e j f a ł s z 1 p ra w d a, t a k 1 n i e , o ś w ie c e n ie 1 c ie m n o ta , h arm o n ią ś w i a t a 1 o haos tw o rz e n ia . J e d n a m yśl r o z r o s ł a s i ę , o g a r n ę ła o lb rz y m i* p r z e s t r z e n i e , l e c z
in n a s t o i n a p rz e o lw , j e s t s p rz e c z n a 1 t a k samo s i l n a , t a k samo udow odniona, trw a j a k w ła d z a n a p rz e o lw w ła d zy " ( в . 2 2 ) .
Na w s z y s tk ie p y t a n i a s ta w ia n e p r z e z m łodych p r z y j a o l ó ł P au - s t a odpow iedź J e s t n e g a ty w n a. Lu dzko ść w oałym swoim ro z w o ju n i * o s ią g n ę ł a żadnego p o s tę p u , w ą tp liw o ś c i z o s t a ł y pomnożone, t r u d -n o ś c i rozw iązyw a-no w sp o sób o k r u t-n y , p o g ł ę b i ły s i ę sa m o tn o ść 1 l ę k i c z ło w le k a t " I o ó ż? W ciemnym ś w i a c ie lu d z k i e g o p o z n a n ia , o l k t ó r z y d r ą ż ą w g ł ą b n a p o ty k a ją j e d y n i e z a g a d k i. C lt k t ó r z y z a -trz y m u ją s i ę n a p o w i e r z c h n i, p r z e c h o d z ą od m a rz e n ia do m a r z e n ia , od b ł ę d u do b ł ę d u . C i z a ś , d l a k tó ry o h 1 t e z e w n ę trz n e w arstw y a ą n i e d o s t ę p n e , l u d z i * p r o ś c i , z każdym dniem c o ra z b a r d z i e j p r z y b l i ż a j ą s i ę do s ta n u z e z w i e r z ę c e n ia . Ten k t o j e s t m ą d rz e js z y p o t r a f i je d y n ie j ę c z e ć i p ła k a ć n a o m en tarzu l u d z k i c h m y ś l i 1*
Ce. 23).
J e a t więo " D e s id e r a t a " n e g a o ją w s z y s tk ie g o . Jedynym p o a i e - sz en le m , cz y naw et ra tu n k ie m może być p o z n a n ie p o e t y c k ie . Odo- je w s k i z g o d n ie z wyznawaną p r z e z s i e b i e k o n c e p o ją S c h e l l in g a o to ż s a m o ś c i p o z n a n ia f il o z o f i c z n e g o i p o e ty o k ie g o k r e ś l i w i z ję tw ó rc y , k t ó r y "z w y so k ośc i awego a ą d u ,o p ro m ie n io n y n i e z n i s z c z a l -nym atygm atem c z u j e , że t c h n i e n i e b u r z li w e p rz e c h o d z i p rz e z tw a rz je g o . I o z y ta w tedy l i t e r ę w ieku w k a ię d z e w azeohw lecznego ż y w o ta . W idzi praw dziw ą d ro g ę lu d z k o ś o i i k a rz e J e j n i e p r a w o ś c i" ( a . 2 3 ) . J e a t t o n i e t y l k o rom an ty czn a a p o te o z a tw ó r c y , w skaza-n i e skaza-na je g o m o ż liw o ś c i, l e c z ró w skaza-n ie ż powyżazy c y t a t można po-tra k t o w a ć ja k o w prow adzenie w l i t e r a o k ą w aratw ę "Nocy r o a y j - s k i c h " . Odczytywany bowiem r ę k o p ia j e s t s w o i s t ą k a ię g ą o d ro d ze ozw łow ieka i lu d z k o ś c i» "To g ru b a k s ię g a ,w k t ó r e j p ie rw s z e s t r o -n i c e s ą b a rd z o c z y s t e , w id ać że p i s a -n e b y ły w s p o k o ju . N a s tę p -n e s ą j e s z c z e b & rd z ie j c z y s t e - p o z o s ta ły b ia ł y m i , n le z a p ia a n y m i" ( a . 2 7 ) .
P ie rw sz e o p o w iad an ie w "Nocach r o s y j s k i c h " t o u tw ó r z a t y t u -łowany "Opere d e l C a v a li e r e G i a m b a tt i s ta P i r a n e s i " . P ro to ty p e m b o h a te r a j e e t a r o h i t e k t w ło s k i P i r a n e s i , k t ó r y u rz e c z o n y s z tu k ą budow nictw a s ta r o ż y t n y c h tw o rz y ł r y c i n y p r z e d s ta w ia ją c e f a n t a z j e a r c h i t e k t o n i c z n e , w i z je b u d o w li, zdum iewał n ie z w y k łą w y o b r a ź n ią . G ia m b a t ti s t a P i r a n e s i pod p ió rem O dojew skiego p r z e m ie n ia s i ę w s y m b o l ic z n ą p o s t a ć , k t ó r e j n ie p o sk ro m io n a f a n t a z j a s t a j e s i ę p r z y c z y n ą j e g o w ła s n e j t r a g e d i i . Sam otny i n ie z r o z u m ia n y , o d t r ą -cony p r z e z c a ły ś w i a t , c h o ro b liw i e p o s z u k u je m o żliw o śc i z r e a l i - z o r/a n ia sw o ich w i z j i , k t ó r e p r z e r a s t a j ą je d n a k w y o b raź n ię p r z e -c i ę t n e g o -c z ł o w i e k a . Na p r z y k ła d je d e n z f i l a r ó w z a p ro je k to w a n e j p r z e z n i e g o ś w i ą ty n i ma znajd ow ać s i ę na Morzu Śródziem nym . Mont B la n c n a le ż y zn iw elo w ać , z a s ł a n i a bowiem w idok z p ro je k to w a n eg o zamku. O pow iadanie o a r c h i t e k c i e w łoskim urywa s i ę n a g l e . P i r a -n e s i i d z i e d a l e j poazuk iw ać k o g o ś , k to pomoże mu u r z e c z y w i a t -n i ć n ie z w y k łe p r o j e k t y . P rz ed c z y t e ln ik ie m p o z o s t a j ą je d n a k p y t a n i a o g r a n i c e w y o b ra ź n i, c zy n i e j e s t o n a , p rz y n a jm n ie j w wym iarze in dy w id ualny m , p rz y c z y n ą t r a g e d i i ? J e d n a k w edług P a u s ta w p o s t a -c i P i r a n e s ie g o j e s t z a w a rty ż a l -c a ł e j l u d z k o ś c i za tym co u t r a -c i ł a , a -co b y ł o ozdobą ż y -c ia -c z ło w ie k a . Tym -czymś b y ł a n ie u ż y - t e c z n o ś ć . Ten ż a l t o po p r o s t u p r z e s t r o g a p r z e d sprow adzaniem wytworów s z t u k i , w yo b ra źn i i du cha do wymiarów se n so w n o ś ci i
p r z y d a t n o ś c i . N ie p o sk ro m io n a f a n t a z j a może być z a ś o d p o w ied z ią na o g a r n i a ją c y w sz y s tk o u t y l i t a r y z m .
"P rz y zmarłym o hło d no odpraw iono eg z ek w ie , c h ło d n o rz u c o n o g a r ś ć p l a s k u , o h ło dn o p rzy sy p a n o z ie m ią . N io b y ło a n i j e d n e j łz y , ozy t e ż w e s t c h n i ę c i a , b ą d f s ło w a" ( s . 3 9 ) . Ten fra g m e n t z k o l e j -nego o p o w ia d a n ia "Hooy r o s y j s k i c h " z a ty tu ło w a n e g o " B ry g a d ie r " o d d a je a tm o s f e r ę o s t a t n i e g o p o ż e g n a n ia o z ło w ie k a , k t ó r y w sp o só b b ezsenso w n y i a b s o l u t n i e p u s ty p r z e ż y ł ż y o i e . H i s t o r i a t e g o ży-c i a o p o w ie d zia n a n a r r a to r o w i p r z e z z m a rłe g o , k t ó r y p o ja w ia s i ę ja k o wytw ór w y o b ra ź n i, u z a s a d n ia t e z ę , że b y ł on godny najw y ż-s z e j l i t o ś c i . N iew łaśc iw e w ychow anie, z ł e k ż-s z t a ł o e n l e z n i ż-s z c z y ło w s z y s tk ie w a r t o ś c i , p o z b a w iło s e n s u ż y o ie , k t ó r e z m ie n ił o s i ę w b i o l o g i c z n ą w e g e ta o ję . Z m a rły , bę dąo j u ż sam o jo em , w s to s u n k u do w łasn ych d z i e o i p o p e ł n i ł t e same b ł ę d y . Wychowany w f a ł s z u , swe potom stwo p rz y g o to w a ł do i s t n i e n i a ró w n ie ż w f a ł s z u . B rak w s z e lk i e j m y ś li i u o z u c la s t a ł s i ę j e g o d r u g ą n a t u r ą . D o p ie ro ś m i e r t e l n a ch o ro b a u ś w ia d o m iła o a ł y b e z s e n s i p u s tk ę t a k p r z e ż y -ty c h l a t , d o p i e ro w tedy z a o z ą ł m y ś le ć , s r o z u m la ł m iło ść * "Wi-d z ia łem t y l k o je "Wi-d n o t p o h a ń b io n e p r z e z e m nie "Wi-d a ry O p a t rz n o ś c i! I w s z y s tk ie c h w ile m ojego i s t n i e n i a z d e p ta n e b e z m y ś ln ie , w ma-n i e r a c h , m a r ma-n o ś c i, z l a ł y s i ę w je d e ma-n s t r a s z ma-n y w y rzu t i palącym ohłodem w y p e łn ia ły m oje s e r c e ! S zukałem w swoim i s t n i e n i u o h o - o i a ż J e d n e j m y ś li , je d n e g o u c z u c i a , k t ó r e z a s ł o n i ło b y m nie od gniew u S tw óroy! O dpow iadała mi p u s t y n i a . I w sw o io h d z l e c i a o h w id z ia łem p r z e d ł u ż e n i e s w o je j n ę d z y " ( s . 4 4 ) . P rz y to c z o n y f r a g -ment j e s t k o l e j n ą p r ó b ą o d p o w ied z i n a k w e s tie p o sta w io n e p r z e z p r z y j a c i ó ł * n ie o d p o w ie d n ie w ychow anie, w s z c z e p ia n y od d z i e c i ń -stw a f a ł s z n i s z o a ą w s z y s tk ie praw dziw e u o z u c la 1 m y ś li , c z y n ią l u d z i n i e s z c z ę ś liw y m i , godnymi p o l i t o w a n i a .
W o p o w ia d a n iu " B r y g a d ie r" O dojew aki przed m iotem l i t e r a c k i e g o z a in t e r e s o w a n ia u c z y n i ł l o s y p o jed y n c z e g o o z ło w ie k a . N a to m ia s t w k ró tk i m , bo lic z ą c y m z a le d w ie dw ie s t r o n y " B a lu " b o h ate rem s t a j e s i ę ta ń c z ą c y tłu m . Powodem do w y da nia b a lu j e s t kom unikat d o n o sz ąc y o z w y c ię s tw ie , o d z i e s i ą t k a c h t y s l ę ó y z a b i t y c h ,o p r z y -w ie z io n y c h s z ta n d a r a o h z b ry z g a n y c h k r-w ią i s tr z ę p a m i m ósgu. I t e w i e ś c i s p r a w ił y , że b a l to o z y s i ę w niezw ykłym p rz e p y c h u i atm o-s f e r z e u p o je n i a r a d o ś o i ą . W z a p a m ię t a n iu , o-sz ale ń cz y m o d d a n iu o-s i ę tańcom u o z e s t n i o y zabawy n i e s ł y s z ą , że muzyka z o s t a ł a d o b ra n a
p r z e z k a p e lm is t r z a w sposó b s p e c j a l n y . Są t o fra g m en ty utworów •ław n yoh m istrz ó w , w k tó ry c h z o s t a ł a z a w a rta t r a g e d i a l u d z i t l a -ment Donny Anny w c h w ili k ie d y Don J u a n z n i e j s z y d z i; j e k ko-m andora; ko-muzyka I l u s t r u j e c h w ile , w k t ó r e j O t e l l o u w ie rz y ł w swą z a z d ro ś ć ; s ły c h a ć o s t a t n i ą m o dlitw ę Desdemony. V t e j muzyoe n a r -r a t o -r s ł y s z y "coś u -r z e k a ją c o - p -r z e -r a ż a ją c e g o ; w każdy dźw ięk wto-p i ł s i e j e s z c z e In n y , b a r d z i e j wto-p r z e n i k a j ą c y , k tó re g o c h łó d mro-z i ł ż y ły 1 w łosy p o d n o s iły a l e mro-z p r mro-z e r a ż e n i a . W słu ch u je a l e i t o p r z e c ie ż k rz y k o l e r p i ą c e g o d z ie c k a , s t r a s z n y p ł a c z m ło d z ie ń c a , t o skowyt m a tk i nad zakrwawionym c ia łe m s y n a , t o p rz e jm u ją o e z a -w odzenie s t a r c a . W s zy stk ie g ło s y lu d z k i c h u d rę c z e ń d o t a r ł y do mnie ro z ło ż o n e n a d ź w ię k i. B y ła t o n ie k o ń c z ą c a a l e gama, od p ierw sz eg o k rz y k u n iem o w lęcia a ż po o s t a t n i ą m yśl u m ie ra ją c e g o Byrona [ . . . ] . Ta s t r a s z n a o r k i e s t r a niczym o ło w ia n a ohmura w
i-s i a ł a nad tań c z ą c y m i" ( i-s . 4 6).
Ta a p o k a lip ty c z n a w iz ja sp o łe c z e ń stw a j e s t ta k ż e od p o w ied z ią na problem y p o s ta w io n e p r z e z p r z y j a c i ó ł F a u s t a . Ludzkość t a ń c z ą - oa swój t a n i e c ś m i e r c i pod d ź w ię k i m uzyki t a k ż e z w i a s tu j ą c e j ś m ie r ć , n i e j e s t zd o ln a do ż y d a . P o z o rn ie t e n wyjątkowo pesy m i-s ty c z n y o b ra z i-s p o łe c z e ń i-s tw a z m ie rz a ją c e g o ku z a g ł a d z ie r o z j a ś d a końcowy frag m en t u tw o ru . J e s t t o s c e n a , w k t ó r e j n a r r a t o r z n a j -d u je a i e w ś w i ą t y -d . J e -d n ak j e s t ona p u s ta 1 t y l k o je -d n a ś w ie c a p ł o d e p rz e d ik o n ą : " o io h y g ło s duchownego r o z c h o d z ił s i e pod s k le p ie n ia m i 1 wymawiał ta j e m n i c z e słow a o m i ł o ś c i , w ie rz e 1 n a -d z i e i ; g ł o s i ł ta je m n ic e o -d k u p ie n ia , mówił on o Tym, k t ó r y w z ią ł n a s i e b i e w s z y s tk ie c i e r p i e n i a o z ło w ie k a ; mówił on o kon tem p low aniu b o s k o ś c i, o ś low i e c ie lowelownętrznym, o m i ł o s i e r d z i u , o b r a t e r -s k i e j j e d n o ś c i l u d z i , o zapo m n ien iu krzyw d, p r z e b a c z e d u d e - p rz y ja c io łO m , d are m n o ści dą żeń p rze ciw n y c h Bogu, o n ieu sta n n y m d o s k o n a le n iu s i e o z ło w iek a i je g o d u sz y , p o k o rze wobec p r z e z n a -c z e n i a z sy ła n e g o p r z e z N ajw yższego; m o d lił a l e za zamordowanych 1 zab ójców , m o d li ł s i e 2® o p ę ta n y c h , za t y c h k t ó r z y d o p ie ro b ę -dą! " ( a . 46-4 7) . L ecz słów duchownego d k t d * s ł y s z y . W p r z e -k o n an iu n a r r a t o r a lu d z -k o ś ć sama s k a z u je s i e na ś m ie r ć . Pow raca-j ą c y z b a lu raca-j u ż p r z e raca-j e o h a l i obok k o ś c io ł a .
Po n a k r e ś l e n i u t a k ie g o o b ra z u s p o łe c z e ń s tw a a u t o r , z g o d d e ze sw o ją z a sa d ą p rz e c h o d z e n ia od o g ó łu do s z c z e g ó łu , w opow iadan i u "S zy d erstw o iadan ie b o s z c z y k a " p r z e d s ta w ia l o s po jed y iadan cz eg o o z ł o
-w ie k a . Ut-w ór J e e t n a p is a n y -w k o n -w e n cji o p o -w ia d a n ia f a n ta s t y c z n e » go s rozbudowanymi e lem en ta m i g r o s y . "S z y d erstw o n ie b o s z c z y k a " J e e t sw oistym p r z e d łu ż e n ie m u tw o ru p o p rz e d n ie g o . A k c ja rozgryw a s i ę ró w n ież w s a l i b a lo w e j, k t ó r ą z a le w a ją wody p o w o d z i. P e ł -n i e j s z y J e s t p o r t r e t z b lo ro w y t "Wśród tłu m u b ł ą k a j ą a i s ró ż -n e tw a rz e s w wesołym r y tm ie k o n t re d a n s a s p l a t a j ą s i ę 1 r o z w i j a j ą t y s i ą c e I n t r y g i s i e c i i tłu m y s ł u ż a lo z y o h a e r o l i t ó w k r ą ż ą d o k o ła Jed n od n iow ej kom ety, z d r a j c a u n i ż e n i e k ł a n i a s i ę sw o je j o f i e r z e ; t u p a d ło n io n i e s n a o z ą o e słow o m ając e zw iązek z d łu g o p r z e - myśllwanym p lan e m ; tam u ś m iec h p o g a rd y s p ł y n ą ł z im p o n u ją c e j tw a rz y 1 z a r o s i ł o z y j e ś b ł a g a l n e s p o j r z e n i e , 1 t u c io h o p e ł z n ą ciem ne g rz e c h y 1 u r o c z y s t a n lk ozem no ść dum nie n o s i n a s o b ie p i ę t n o w zgardy [ . . . ] tam j e s z c z e m yślą o p o p e łn io n y c h n ik ozem no - ś c l a o h , o t y c h , k t ó r e t r z e b a p o p e łn ić J u t r o ; s ą tam j e s z c z e l u -d z i e , k t ó r z y o niczym n i e m y ślą " * .
Do t o k s p o r tr e to w a n e g o ś w i a ta n a le ż y L i z a , k t ó r a o d t r ą c i ł a m iło ś ć m ło d z ie ń o a . J a d ą o s a ś n a b a l s p o ty k a ko nd uk t pogrzebow y n ło s ą o y o tw a r t ą tru m n ę z Je g o o la łe m . I k ie d y f a l e pow odzi z a t a -p i a j ą s a l ę b a lo w ą , woda w n osi ową tru m n ę , k t ó r e j brzegów ohw yta s i ę L i s a . M ło d z ie n ie c z m a rł d l a t e g o , że L i z a " z ł o ż y ł a p o k ło n owemu demonowi, k t ó r y r o z d a j e s z c z ę ś c i e i sła w ę d o c z e s n ą ” ,w z g a r-d z i ł a " i b e z in t e r e s o w n ą m l ł o ś o ią , i s i ł a m i , k t ó r e ona o ż y w ia ła " . Z aś m iło ś ć m łd d z le ń o a b y ł a uo zu olem , w k tóry m " z e s p o l i ł o s i ę w s z y stk o , oo w c z ło w ie k u J e s t ś w i ę t e i p i ę k n e " . W yrachow anie, c h ło d n a k a l k u l a c j a z d o ln a j e s t z n ls z o z y ó n i e t y l k o u o z u c le , l e o z z a b i ć o z ło w ie k a . I w ta k im in dyw idualny m w ym iarze i s t n i e j e t a k ż e ś w ia t i l u d z i e , n a d k tó r e g o funkojonow aniem z a s t a n a w i a j ą s i ę p r z y j a c i e l e P a u s t a . I ż y o iu L iz y p o ja w ia s i ę J e s z c z e j e d e n m ło - d z le n i e o 1 od r a z u s o e t a j e o d t r ą c o n y . S t a j e s i ę t o z k o l e i p r z y -c z y n ą je g o -ch o ro b y p s y -c h io z n e j t "od t e j o h w l l i -chy b a z a -c z ę ło s i ę z a b u r z e n ie je g o u m y słu ; u o z u o le o d e p c h n ię te j m i ło ś c i s t o p i ł o s i ę s o h o ro b ą ro z g o ry o z o n eg o um y słu 1 t e n s t r a s z n y s t a n z n a l a z ł u p u s t w p o s t a c i m o n stru a ln e g o u tw o ru , k tó re m u on sam n a d a ł t y t u ł « O s t a tn i e g o sa m o b ó jstw a » " ^ .
* W. P . O d o j e w s k i , S z y d e rs tw o n ie b o s z c z y k a , [ w i] A n t o l o g ia daw nej n o w e li r o s y j s k i e j , W arszawa 1978, s . 7 1 -7 2 .
Tea w ła ś n i* u tw ó r j e s t kolejnym opowiadaniem odczytywanym z r ę k o p is u w o z a a i e "Nooy c z w a r t e j" . W s w o je j w a rstw i* myślowej n i e ty l k o n a w ią zu j* on do utworów p o p r z e d n ic h , a l e j e s t io h ideowym p r z e d łu ż e n ie m . " O s ta tn i e sam obó jstw o" n a le ż y tra k to w a ć ja k o k o l e j n ą p ró b ę od po w iedzi na p y ta n i* p o sta w io n e w "Nooy p ie r w s z e j" i "Nad czym s i e t a k z a m y ś lił a ś ? Nad lo s a m i lu d z k o -ś c i ! " . I w ła -ś n i* w tym opo w iad aniu O doj*wski u k a z u j* lu d z k o -ś ć r o z w ij a ją c ą a i e w edług t e o r i i M a lth u e a . N a s t a ł wieo o z a s , ja k p i s z e a u t o r , p rz e p o w ie d z ia n y p r z e z f ilo z o fó w H I w. O dznacza s i e on z n is z c z e n ie m p r o p o r c j i m iedzy m ożliw ościam i p r z y r o d y a po-trz e b a m i l u d z i . Je d n o n ie w y o b r a ż a ln ie g ig a n ty c z n e m ia s to p r z e -p e łn io n e m ieszkańcam i z a j ę ł o c a ł ą p o w ie rz c h n ie z ie m i. To ta k ż e c z a a , w którym lu d z k o ś ć s t o j ą c a p rz e d widmem ś m i e r c i z a p r z e -s tę p -stw o uważa m iło ś ć , drw in a z ż y c ia -s t a ł a e i e po zdro w ien iem , ja k o bo h aterów sła w i s i e samobójoów, n a jw ię k s z ą z a ś z b ro d n ią j e s t u ra to w a n ie komuś ż y c i a . D z ie c i t u ż po u r o d z e n iu z a b ija n e s ą p rz e z w łasn e m a tk i, a o joo w ie k l a s z o z ą z z a d o w o le n ia . Głód i ch oro by d z i e s i ą t k u j ą l u d z i . Ś w ia t z n a jd u je s i e u prog u c a łk o w i-t e j z a g ła d y .
W op o w ia d an iac h p o p r z e d n io h , "B al" i " S zy derstw o n ie b o s z c z y -k a " , m ieliśm y do c z y n ie n ia z widmem ś m i e r o i , s ta w a ła s i e ona u d z ia łe m pewnej g ru p y , p o jed yn ozeg o c z ło w ie k a . W " O statn im samo-b ó j s tw i e " z n is z o z e n ie o g a r n i a c a ł 4 lu d z k o ś ć . Ta w iz ja t o ta l n e g o w ym arcia j e s t zakończona rozw ażan iam i a u to r a r ę k o p i s u , w k tó ry c h z o s t a ł y p rz e d s ta w io n e uw arunkow ania w iodące ku sam o z ag ła dz ie « ż y c ie budowane na ś m i e r c i , e s k a l a c j a o i e r p i e ń , s z c z ę ś c ie w s z y s tk i c h p rze c iw s ta w io n e s z c z ę ś c i u j e d n o a t tk i .u o i e c z tk a od ż y c i a , tk t ó -r e o z ło w iek a p -r z y g n i a t a . C i e -r p i e n i a s w o je j sa m o tn o śc i c z ło w ie k z am ien ia n a J e s z c z e g o r s z e c i e r p i e n i e , J e s t nim w yzbycie s i e du-sz y za ceng ż y c i a . D z ia ła n ie t a k i e g o o zło w ie k a sprow adza s i e do zapo m nienia o ż y c iu . A w Je ży ku o z ło w ie k a zapom nieć o ż y c iu zn a-cz y być sz o zgśliw ym .
Z godnie z m etodą p r z y j ę t ą p r z e z W łod z im ierz a O dojew skiego ró w n o leg łeg o p r z e d s ta w ia n i a losów z b io ro w o ś c i i j e d n o s t k i k o l e j -ny t e k s t l i t e r a c k i , z a ty tu ło w a n y " C e o y lia " u k a z u je w ła ś n ie l o s c z ło w ie k a . P i s a r z a n i e i n t e r e s u j e z u p e łn i e o s a d z e n ie b o h a te r a w r e a l i a c h , l e c z g łó w n ie je g o s t a n w ew n ętrzn y. Poznajem y go d z ię k i o k r e ś l e n iu p r a g n ie ń i poszhkiw ań b o h a te ra * n i e od l u d z i
u c i e k a ł , l e c z od i c h s z c z ę ś c i a , n i e s z u k a ł s p o k o ju , l e o z kam ien-nego snu i t d , S ta n b o h a te r a odkrywamy po p y ta n i a c h , j a k i e s o b ie s ta w i a . O s t a t n i e z n i c h w sk a z u je na z u p e łn e w ew nętrzne z a ła m a n ie , n iem ożność z n a l e z i e n i a ja k ie g o k o lw ie k r a t u n k u c z y p o c ie s z e n ia *
"K tóż z d o ła u s p o k o ić moje j ę k i ? K to da s e r c u rozum? K to d a słow o d u ch o w i?". I p o d o b n ie ja k w o p o w iad an iu " B a l" j e s t p rz e d s ta w io n y ś w ia t p e łe n sp o k o ju i h a rtn o n ii. Tym św iatem j e s t ś w i ą ty n i a pod wezwaniem św . C e c y l i i . Utwór k o ń czą m a rz e n ia , a l e t y l k o m arzen i a , o z arzen a l e z i e arzen i u s i ę w tym ś w i e c ie t " W ie rz y ł o arzen , że za b ł ę k i t -nym b la sk ie m j e s t j a s n o ś ć , że po za nieu chw y t-nym i dźw iękam i j e s t h a rm o n ia . I m arz y ł on, że n a s t a n i e o z a s , w k tórym o g a r n ie go ś w i e t l i s t o ś ć C e c y l i i i p o w s ta n ie je g o s e r c e na j e j d ź w ię k i, zmę-czony um ysł o d p o o z n ie w jasnym n i e b i e j e j o czu i p o zn a czym j e s t ro z k o s z w y p ła k a n ia d u szy łz a m i w ia ry [ . . . ] . A w tym c z a s i e ż y c ie je g o w y c ie k a ło k r o p la po k r o p l i , i w k a ż d e j k r o p l i b y ł Ja d i go-r y c z " ( s . 5 9 - 6 0 ).
Ta wysoce rom an tyczn a s y t u a c j a p rz e d s ta w io n a w op o w iad aniu " C e c y lia " sp ro w adza s i ę do w s k a z a n ia , że naw et w ted y , k ie d y w p e ł n i j e s t uśw iadom iony i d e a ł , je g o o s i ą g n i ę c i e j e s t n ie m o ż li -we. Poza tym d ą ż e n ie do i d e a ł u n i e może sprow ad zać s i ę j e d y n ie do m a rz e n ia o n im . W arto zw ró o ić uwagę n a j e s z c z e je d n ą sp ra w ę . O tóż t a k j a k w O pow iadaniu " B a l" ra tu n k ie m d l a c z ło w ie k a może b yć ś w i ą t y n i a , w i a r a - t e w s z y s tk ie w a r t o ś c i , k t ó r e s ą w n i e j z a w a rte . To d w uk rotne o d w o ła nie s i ę do w ia ry n i e j e s t b e z zn a -c z e n i a , tym b a r d z i e j że n a s tę p n e w k o l e j n o ś -c i o p o w ia d a n ie , "Mia-s t o b e z i m i e n i a " , t o u tw ó r, w którym Bogiem "Mia-s t a j e "Mia-s i ę "Mia-słow o ko* r z y ś ć . O pow iadanie u k a z u je p o w s ta n ie i z a g ła d ę p a ń stw a nazwanego B e n th a m ią . 0 s p o s o b ie fu n k c jo n o w a n ia t e g o p a ń s tw a , ż y c iu je g o m ieszkańców św iad cz y n a s tę p u j ą c y c y ta t * " K o lo n ia k w i t ł a . [ . . . ] J u ż rankiem m ie szk ań cy w s z y s tk ic h w arstw z ry w a li s i ę z ł ó ż e k , b o ją c s i ę u t r a c i ć n a jm n ie j s z ą c h w il ę . I k ażdy p r z y s tę p o w a ł do
sw oich z a j ę ć : je d e n p ra c o w ał p r z y m a s z y n ie , d r u g i k a rc z o w a ł z i e -m ię , t r z e c i zaj-m ow ał s i ę lic h w ą - z tru d e -m zdążał*, z j e ś ć p o s i -ł e k . W to w a rz y s tw ie prow adzono rozmowę t y l k o o jednym - o tym , co można z r o b i ć г k o r z y ś c i ą d l a s i e b i e . P o ja w iło s i ę w ie le k s i ą
-żek n a t e n tem a t - có ż j a mówię? T ylk o k s i ą ż k i n a t e n te m a t wy-dawano. D ziew czyna m ia s t p o w ie ś c i c z y t a ł a t r a k t a t o f a b r y c e w łók i e n n i c z e j ! d w u n a s to le tn i z a ś c h ło p a łók r o z p o c z y n a ł z b i e r a n i e p i e
-n ię d z y -n a k a p i t a ł do obrotów ha-ndlow yoh. * rozmowaoh ro d z i-n -n y c h z n ik a ^ ły b e z u ż y te o z n e t a r t y i ro z ry w k i - k a td a o h w ila b y ł a w y li-c z o n a , k a td a li-czy nn o ść w yw atona, n io d arem ni« n i o p r z e p a d a ło , l i * b y ło o h w ili s p o k o ju , a n i ro zk o sz o w a n ia s i « t e r a ź n i e j s z o ś c i ą " ( s . 6 4-6 5).
W B e n th a m ii n i e j e s t p o tr z e b n y k o ś o i ó ł - ohyba do te g o , aby p r z y p o m in a ł, t e je d y n ą p od staw ą m o ra ln o śo l j e s t k o r z y ś ć , t e j e s t ona jedynym prawem. P od ob nie r z e o z s i o ma в t e a t r e m . P o trz e b n y j e s t je d y n ie do te g o , by g ło sz o n o w nim , i t p rz y o z y n a n i e s z c z ę ś ć t o b e z in te r e s o w n o ś ć . Łeoz r o z w ij a ją c a s i e n a p o d s ta w ie t a k i c h norm B en th am ia j e s t sk a za n a n a z a g ła d ę . N ie p o słu c h a n o o s t a t n i e -go p r o ro k a p rze p o w ia d a ją c e g o zg u b ę, z am kn ięto go w domu o b łą k a -n y c h . Je g o p rz e p o w ie d -n ie s p r a w d z ił y e ie « R o z po częły s i e l a t a w alk o w ła d z e, państw o p o p a d a ło w r u i n e i c h a o s ,p o ja w i ł s i e głód, m ieszkań cy p r z e m ie n i l i s i e w koczowników. N is z o z a ły i ro z w a la ły s i ç gmachy w s p a n i a łe j s t o l i c y . P o z o s t a ł t y l k o kam ień z o ok o łu pomnika B entham a, k tó r y t e r a z z d z i o z a l i m ieszk ań c y b i o r ą z a s t a -rodawne bóstw o 1 resz tk o m pom nika o d d a ją c z e ś ć .
"M iasto b e z im i e n ia " t o k o le j n a w iz ja O dojew ekiego u k a z u ją c a ro zk w it i c a łk o w ity u p a d ek s p o łe c z n o ś c i , k t ó r a sw o ją o y w il i z a c j e tw o rzy o p i e r a j ą c s i e a a fa łs z y w e j i d e i . T aką fa łs z y w ą i d e ą w p rz e k o n a n iu p i s a r z a j e s t a k tu a l n y rozw ój Zaohodui "oby fe u d a llz m b a n k i e r s k i n a Z a c h o d z ie n i e z n a l a z ł s i e n a d ro d z e B en th am itó w ".
"Noc s z ó s t a " w c z ę ś c i d ia lo g o w e j j e s t p ośw iecon a ro zw atanlom p r z y j a c i ó ł nad n o c ą t ą s p e o y f io z n ą p o r ą tw o r z e n i a , p o r ą , w k tó r e j w y ob raźn ia mote pracow ać z w yjątkow ą in te n s y w n o ś c ią . Z r ę k o -p i s u P a u s t o d c z y tu je o -p o w iad an ie z a ty tu ło w a n e " O a ta tn i k w a rte t B e e th o v e n s " . O tw ie ra ono c y k l t r z e c h utworów po św ie co ny ch p r o -blemowi tw ó rca - tw ó r c z o ś ć .
" O s ta tn i k w a r te t B e eth o v en a " p o w s ta ł stosunkow o w o z e ś n le , bo Ju ż w 1827 г . , a w iec w ro k u ś m le r o i ko m p o zy to ra. N ie wiadomo o j a y . u tw ó r muzyczny c h o d z i, ró w n ie t i f a k t y z b i o g r a f i i t e g o tw ó rcy p rz e m ie s z a n e s ą z ele m en tam i ro m an ty c zn e j f a n t a s j i . J a k w s z y s tk ie u tw o ry zam ieszcz o ne w "Nocach r o s y j s k i c h " i t e n rów-n i e ż p o s ia d a wymiar t r a g i o z rów-n y . P rz e d s ta w ia rów-n i e t y l k o o s t a t n i * d n i ż y c ia muzyka, a l e j e s t t a k ż e w ielk im m o n o lo g iem -ep o w ied z ią, w którym kom pozytor o c e n ia sw oje t y o i e , p o s z u k u je Jeg o s e n s u , nów! o sw o je j m uzyce. To p r z e d ś m ie r tn e w y zn an ie j e s t pełnym
go-ry c z y o sk a rże n iem ty c h w s z y e tk lo h , k tó r z y p o p rz e z z ł e wykonaw-stw o k a l e c z y l i je g o d z i e ł a , o a k a r ta l o e z a g ł u c h o t ę , k t ó r a n ie p o z w o liła mu w y k o rz y sta ć o a łe g o t a l e n t u . Ha p y t a n ie ozym b y ło Je g o ż y c ie , B e e th o v en o d po w iad a, t e b y ł t o n ie k o ń c z ą c y s i ę ł a ń -cuch u d rę c z e ń wywołanych n ie m o ż n o ś c ią u r z e c z y w i s tn i e n i a wytworów w y o b r a ź n i. Ta spow ied ź B e e th o v e n s J e s t p ró b ą u k a z a n ia r o z d a r c i a pom iędzy n ie p o s k ro m io n ą i n ie z w y k łą f a n t a z j ą a m ożliw ośoiam i r e a l i z a c j i tw ó rc z y c h zam ysłów . ,
Problem tw ó rc y z o s t a ł p o d ję t y w k o lejn y m u tw o rz e z a ty tu ło w a r nym " Im p ro w iz a to r " . J e g o b o h a te r t o o z ło w le k o n az w isk u K i p r i a - n o 6 , k t ó r y d a r im p r o w iz a c ji p o s i a d ł d z i ę k i z a w a rc iu p a k tu z d i a b łe m . K ip r la n o o b d arzo n y pewnym t a le n te m p o ety c k im tw o rzy w n a j -większym t r u d z i e . Z aw a ro le p a k tu z d ia b o lio z n y m le k a r ze m S e g e - l l e l e m , c z ło w ie k ie m złow rogim i s z c z e g ó ln ie mśoiwym s p r a w ia , że K ip r la n o o trz y m u je d a r w szechw ied zy 1 n ie z w y k ły d a r I m p r o w iz a c ji. J e d n a k d a r t e n g u b i K l p r l a n a . J a k s tw ie r d z a bowiem W ik to r W ein- t r a u b , "w u j ę c i u O do jew skiego sp raw n o ść im p ro w iz a to ra n i e t y l k o n i e wywodzi s i ę ze w z n io s łe g o n a tc h n i e n i a , a l e j e s t n ie g o d n a p o e t y , p o n iż a a r t y s t ę . J e s t w n i e j ooś b e z d u s z n e g o , m ech an ic zn e -g o . S t a j e s i ę niezw ykłym dokon aniem , a l e n a m ia rę k u -g l a r z a . Tak w y gląda w p r z e k ł a d z i e n a ję z y k d ysku rsyw ny I m p l ik a c ja p a k tu * d ia b łe m , z a k ła d a ją o e g o , l ż im p r o w iz a to r b ę d z ie t e ż o b d a rz o n y s w o is tą w sz e ch w ie d z ą "^.
P r z e s ł a n i e z a w a rte w " Im p ro w iz a to rz e " można s p ro w a d z ić do t w i e r d z e n i a , że p o e z j a , praw dziw e d z i e ł o s z t u k i może p o w sta ć j e -d y n ie w t r u -d z i * 1 s a m o tn o ś c i. A samo naw et m y ś le n ie o tw o r z e n iu b e z w y s iłk u j e s t j u ż p r o f a n a o j ą s z t u k i . W ystępy im p ro w lza to ró w t o n i e " d z i e ło b ożeg o n a t c h n i e n i a , a l e j a g o p r z e d r z e ź n i a n i e , d a r s z a t a n a " 8 .
W r* szo le o s t a t n i 1 n a j d ł u ż s z y z araz em u tw ó r l i t e r a c k i "Nooy r o s y j s k i c h " t o " S e b a s t ia n B a o h " . J e s t t o , z l i t e r a c k i m i m o d y fi-k a c ja m i, h i s t o r i a ż y o ia t e g o n ie m ie o fi-k ie g o fi-k o m p o zy to ra . P o u łu ż y ła
Nowela W. O do jew sk ieg o " Im p r o w iz a to r" z o s t a ł a omówiona r a -zem z "Nocami e g ip s k im i" A . P u s z k in a w p r a c y W . W e i n t r a u - b a , P o e ta i p r o r o k . Rzaoz o p r o f e ty z m le M io k le w io z a, W arszawa
19 82 , s . 1 4 9 -1 6 8 . ' Ib id e m , s . 15 5 . 8 Ib id e m , s . 166 .
ona Odojewakiemu do i l u s t r a c j i u l u b io n e j ro m a n ty cz n ej m y ś li o w i e r n o ś c i , całko w ity m o d d a n iu a ztu o e * "On zawsze b y ł w iern y ś w ią ty n i s z t u k i i n ig d y p rzy ziem n a m y śl, zwykła ziem ska n a m ię t-n ość t-n i e p r z e t-n i k t-n ę ł a w je g o d ź w ię k i" ( a . 1 2 5 ) . N a tc h n ie n ie Bać s p o k o jn ie , bez żadnych porywów p r z e n i k a ł o Jego dusze* muzyka był a d l a n ie g o n i e u s t a n n ą m o d litw ą . Ł eoz i na ż y c iu Bacha p r z e z n a -c z e n ie o d -c is n ę ło swój t r a g i -c z n y a ty g m a t. Oto bowiem pod k o n iec ż y o ia Bach, k t ó r y p rzy w yk ł do t e g o , że n a t c h n i e n i e n ig d y go n ie o p u s z c z a ło , tym razem b e z s k u te o z n ie p o s z u k u je dźw ięków. S t r a c i ł k o n ta k t ze ś w ia te m , bo d ź w ię k i b y ły d l a n ie g o je ż y k ie m , z a pomo-c ą k tó re g o r o z u m ia ł ż y pomo-c ie o z ło w ie k a i w a z e o h ś w ia ta .
Odczytywany w c ią g u k i l k u k o le jn y c h nocy r ę k o p i s m ia ł dać odpowiedź na s ta w ia n e p y t a n i a . O kazu je s i e je d n a k , że w ą tp liw o -ś c i p r z y j a c i ó ł zw ię k sz y ły s i e , » c z ło w ie k i je g o fu n k ojo no w an ie w s p o łe c z e ń s t w ie , t a k j a k i samo s p o łe c z e ń s tw o d a l e j p o z o s ta j e za g ad k ą . S y tu a o ja F a u s ta i je g o p r z y j a c i ó ł to s y tu a c j a wędrowców, k t ó r z y " z n a l e ź l i a l e n o cą na n ie z n a n e j z ie m i, o k t ó r e j p o s i a d a j ą w iadom ości i n i e z b y t sz czeg ó ło w e i n i e p e ł n e . A le na t e j z iem i muszą t y ć i d la te g o pow in ni' j ą p o z n a ć . [ . . . ] W szystko co w ied z ą o t e j ziem i t o t o , że n io n i e w ie d z ą" ( a . 1 3 2-1 3 3) . P rzyp om nie-n i a p r z e z F a u s ta t e j maksymy f i l o z o f i o z n e j n e g u ją c e j m o żliw o ści p o z n a n ia j e s t ró w n o c ze śn ie n e g a c ją s y s te m a ty c z n o ś c i w p o z n a n iu . F a u s t p ro p o n u je bowiem z d a n ie s i e a a p o z n a n ie n ieśw iad o m e, i n t u i -c y jn e , przypadkow e i do pewnego s t o p n i a p o e t y -c k ie . Ta p r o p o z y -c ja j e a t niczym innym ja k przypom nieniem k o n c e p c ji S c h e ll i n g a o moż-l i w o ś c i p o e ty c k ie g o p o z n a n ia .
"Noce r o s y j s k i e " t a k ż e w s w o je j w a rs tw ie l i t e r a c k i e j s ą utworem poświęconym niepok ojom czasów O d o jew sk ieg o . "Noce r o s y j -s k i e " - t o r o -s y j -s k i e m y ś li, r o s y j s k i e r o z m y ś la n ia , r o s y j s k i e i d e e . D la te g o t e ż u tw ó r t e n może być z na k om itą i l u s t r a c j ą zm ian zach od zący ch w s p o łe c z e ń s tw i e r o s y js k im w l a t a c h d w u d z ie sty o h - - t r z y d z i e s t y c h u b ie g łe g o w iek u , św iadectwem p oszuk iw ań myślowych i n t e l i g e n c j i r o s y j s k i e j . J e s t t o ró w n ież k s ią ż k a p e łn a p y ta ń i " N a jb a r d z ie j i n t e r e s u j e go [O dojew ek ieg o A. B .] p y t a n ie o praw -d ę , p y t a n i e o t o , J a k ie -d r o g i p r z y b l i ż a j ą o z ło w ie k a do n i e j . D rogą n a j b a r d z i e j n iezaw o dn ą d o j ś c i a do praw dy, do w s z e l k ie j p raw dziw ej w iedzy J e s t w je g o p r z e k o n a n iu d ro g a p row adząca po-p rz e z sam opo-p o zn an ie. Sam opo-poznanie j e s t d ro g ą i do prawdy i do
s z o z e ś c i a . O d no si s i ę t o zarów no do p o jed y n c z e g o c z ło w ie k a , Ja k Q
i do c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a " .
W s z y s tk ie p y t a n i a s ą k iero w a n e do F a u s ta . J e g o z aś odpo-w ie d z i s p ro odpo-w a d z a ją s i ę odpo-w g łó odpo-w n ej m ie rz e do k r y t y k i r a o j o n a li z m u ,
ro zw oju em piryzm u, n e g a c j i m a t e r i a l i s t y c z n e g o c h a r a k t e r u X II w. Według n ie g o d ro g a do sam op oz nan ia i s z c z ę ś c ia p ro w a d zi n i e
po-p r z e z tw o rz e n ie r a c jo n a l n y o h i l o g ic z n y c h k o n s t r u k c j i m yślow ych, czeg o dom agają s i e je g o p r z y j a c i e l e , l e o z p o p r z e z p o s z u k iw a n ia duchowe. Drogę do o s i ą g n i ę c i a s z c z ę ś c i a w s k a z a ł j u t S o h e ll in g s
"O d kry ł on p r z e d c z ło w ie k ie m n ie z n a n ą o z ę ś ó je g o w ła sn eg o ś w ia -t a , o k -tó re g o i s -t n i e n i u w sp om inały -t y l k o J a k i e ś b aśn io w e p o d a n ia b y ła n i ą d u s z a lu d z k a " ( e . 1 6 ) . A w ięo p r z e c i w s ta w ie n i e t f i l o -z o f i a em p iry c-zn a — i d e a l i s t y o z n a f i l o z o f i e S o h e l l i n g a j w ie d za f o r m a ln a , m artw a - w ie d z a in s ty n k to w n a , żywa. J e d n a k s c h e l ł i n - g ia n iz m , k t ó r e g o l i t e r a o k i m w y ra z io ie le m u O do jew sk ieg o j e s t F a u s t, w y c z e rp a ł swój p o t e n o j a ł i n t e l e k t u a l n y . "Nooe r o s y j s k i e " , k t ó r e p r z y n o s z ą praw dziw ą summę i d e i ro m an ty czn eg o p i s a r z a - a y - ś l i c i e l a b y ł y o s ta tn im św iadectw em e p o k i . B y ły t e ż o s t a tn i m utworem l i t e r a c k i m W ło d z im ie rz a O d o je w sk ie g o . I n s t y t u t F i l o l o g i i R o s y js k ie j U n iw e rs y te tu im . A. M ic k ie w ic z a w P o z n a n iu Адам Веэвияьски ДЕСЯТЬ HOBEIJI ИЗ "РУССКИХ НОЧЕЙ" ВЛАДИМИРА ОДОЕВСКОГО Автор рассматривает деоять новелл. включенных в роман Влади-мира Одоевского "Руоские ночя" (1 8 4 4 ), во оозданных н опублико-ванных раньше в литературных журналах. Включение этих текото в в философскую дискуссию гер оев романа изменяет во многом их идей-ное звучан и е, подчииаяя новеллистические сюжеты задаче с оздать литературный портрет ру сско го романтического п и сател я.
^ E . A . M a j m i n , W ła d im ir O d o jew sk ij i j e g o roman "Russ-j» k i j e n o c z i " , [w iJ O d o je w s k ij, R a s s k i j e n o c z i . . . , s . 2 6 2 -2 6 5 .
