Jakub Affelski
DWIE BR¥ZOWE SIEKIERKI Z OKOLIC PU£TUSKA
Stan badañ nad epok¹ br¹zu, a w szczególnoœci wytwórczoœci¹ metalur-giczn¹ tego okresu, w rejonie Pu³tuska jak i ca³ego Pó³nocnego Mazowsza jest wysoce niezadowalaj¹cy (D¹browski 1997, s. 42–71). Tematem niniejszego ar-tyku³u nie jest jednak analiza przyczyn tego zjawiska, ale prezentacja, mog¹-ca wzbogaciæ katalog metalowych Ÿróde³ ruchomych zwi¹zanych z epok¹ br¹-zu tej czêœci Mazowsza.
Omawiane zabytki pozyskano w sposób bezkontekstowy, zosta³y przeka-zane przez przypadkowe osoby. Wiadomo jedynie, ¿e pochodz¹ z najbli¿szych okolic Pu³tuska. Taki stan rzeczy nie pozwala powi¹zaæ Ÿród³a z konkretnymi zespo³ami (osadowymi, sepulkralnymi depozytowymi), z tego powodu arty-ku³ posiada walory czysto Ÿród³oznawcze.
ANALIZA RÓDE£
Siekierka z brzegami
Pierwszym okazem jest tzw. br¹zowa siekierka z brzegami (ryc. 2: a; foto 1: a). Zabytek cechuje zaokr¹glony obuch, grube, lecz niewysokie brzegi, s³a-bo wygiête s³a-boki oraz rozchylone ³ukowate ostrze. Niewielkie rozmiary sie-kierki (wysokoœæ wynosi 6,3 cm) oraz pozosta³e cechy morfometryczne mia³y istotny wp³yw na trudnoœci z przyporz¹dkowaniem zabytku do funkcjonuj¹-cych obecnie podzia³ów siekierek z brzegami (Szpunar 1987). Po wnikliwej analizie, zdecydowano przydzieliæ omawiany okaz do siekierek z brzegami ty-pu Grodnica (Szty-punar 1987, s. 51–55), choæ nale¿y zdawaæ sobie sprawê, i¿ w przypadku zabytków ma³o charakterystycznych (autorowi nie jest znana analogiczna siekierka) wynik ich korelacji z istniej¹cymi klasykacjami nie mo¿e byæ traktowany jako dogmat. Ten element niepewnoœci powoduje, ¿e nie zdecydowano siê na uœciœlenie przynale¿noœci typologicznej okazu (do jed-nego z dwóch wariantów typu Grodnica).
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z E N S I S F O L I A A R C H A E O L O G I C A 2 8 / 2 0 1 1
Siekierki tego typu, w obydwu wariantach, datowane s¹ na fazê Br B (Bla-jer 1990, s. 23, 24, 1999, s. 22, 2001, s. 78, 79; Szpunar 1987, s. 51–55), a g³ów-nym obszarem ich wystêpowania s¹ zachodnie tereny ziem polskich: Pomo-rze Zachodnie (g³ównie wariant B), Ziemia Lubuska i Wielkopolska (Blajer 2001, s. 79; Bukowski 1998, s. 119; Szpunar 1987, Taf. 36).
W aspekcie powy¿szych danych ciekawym wydaje siê analiza pochodzenia i relacji dawca–biorca zabytku (w ujêciu kulturowo-chronologicznym). Z ca-³¹ pewnoœci¹ nie mo¿emy wi¹zaæ tego zabytku z miejscowym „warsztatem me-talurgicznym”, najprawdopodobniej mamy do czynienia z importem siekier-ki z terenów zachodnich objêtych szeroko pojêt¹ tradycj¹ mogi³ow¹, na obszary zajête przez ludnoœæ kultury trzcinieckiej. Bior¹c pod uwagê stopieñ opóŸnie-nia w „transferze” zabytku z terenów wyjœciowych na obszary docelowe, w tej czêœci Mazowsza w kulturze trzcinieckiej okaz tego typu nie powinien poja-wiæ siê póŸniej ni¿ Br C.
Siekierka z tulejk¹
Drugim okaz to br¹zowa siekierka z tulejk¹ (ryc. 2: b; foto 1: b). Pozyska-ny przedmiot jest przyk³adem klasycznej „³u¿yckiej” siekierki tego typu. Szcze-gó³owa analiza wskazuje, ¿e mamy w tym przypadku do czynienia z tzw. ty-pem Kotowo (Kaczmarek 2002, s. 98). Charakteryzuje siê on ko³nierzowatym wylotem tulejki, lekkim wciêciem w po³owie oraz dekoracj¹ w postaci piono-wych ¿eberek znajduj¹cych siê pomiêdzy ³ukowatymi krawêdziami. Tego
pu siekierki wystêpuj¹ na terenach Wielkopolski i Dolnego Œl¹ska, gdzie s¹ sk³adow¹ inwentarzy depozytów zwi¹zanych z kultur¹ ³u¿yck¹, datowanych na HaB1–HaB2/HaB3(Kaczmarek 2002, s. 98; Kuœnierz 1998, s. 43).
Je¿eli chodzi o czêstotliwoœæ wystêpowania depozytów „br¹zowych”, w tym i siekierek z tulejk¹, w m³odszych fazach epoki br¹zu, to cech¹ charakterystycz-n¹ tego okresu jest wyraŸny podzia³ ziem polskich na dwie strefy (Blajer 2001, s. 86, 87; Bukowski 1998, s. 215, 219). Strefa „zachodnia” obtuje w skarby „br¹zowe” i obejmuje tereny Pomorza, Wielkopolski, Dolnego Œl¹ska i Ma³o-Dwie br¹zowe siekierki z okolic Pu³tuska 163
Foto. 1. Br¹zowe siekierki z okolic Pu³tuska, gm. loco, woj. mazowieckie. a – siekierka z brzegami; b – siekierka z tulejk¹
Ryc. 2. Br¹zowe siekierki z okolic Pu³tuska, gm. loco, woj. mazowieckie. a – siekierka z brzegami; b – siekierka z tulejk¹
polski, natomiast uboga w depozyty strefa „wschodnia” Warmiê, Mazury, Ma-zowsze, Podlasie i Roztocze.
Charakter oraz obszar pozyskania znaleziska sk³ania nas do postawienia tezy, ¿e pu³tuski egzemplarz prawdopodobnie przyby³ z terenów zachodniej strefy kultury ³u¿yckiej na obszar styku miêdzy tzw. grupami pó³nocnoma-zowieck¹ czy mazowiecko-podlask¹ kultury ³u¿yckiej (D¹browski 1997, s. 94, mapa 15). W ujêciu chronologicznym siekierkê nale¿y umieœciæ w schy³ko-wej fazie epoki br¹zu (HaB2–HaB3).
REFLKSJE NATURY OGÓLNEJ…
Wyst¹pienie na terenie Mazowsza, „egzotycznych” jak dla tego obsza-ru, siekierek z epoki br¹zu uwypukla problem wzajemnych kontaktów miê-dzy 1) pó³nocnomazowieckimi spo³ecznoœciami kultury trzcinieckiej a sze-roko pojêtym krêgiem mogi³owym (siekierka z brzegami); 2) zachodni¹ i wschodni¹ stref¹ kultury ³u¿yckiej (siekierka z tulejk¹).
Wydaje siê, ¿e impulsy kulturowe, których wypadkow¹ by³ transfer siekie-rek na teren Mazowsza pó³nocnego z zachodnich obszarów ziem polskich, rozchodzi³y siê drog¹: dolna/œrodkowa Odra ¨ Warta/Noteæ (Wielkopol-ska–Kujawy) ¨ Wis³a (Mazowsze) ¨ Wis³a/Bug (po³udniowo-wschodnia Polska i dalej). Ta zaproponowana trasa dwukierunkowych impulsów kultu-rowych jest sygnalizowana w literaturze i dotyczy zarówno 1) wczesnej epo-ki br¹zu – potencjalne szlaepo-ki dystrybucji w ramach ekumeny trzciniecepo-kiego krêgu kulturowego (Makarowicz 2011, s. 285–310); 2) rozwiniêtej epoki br¹-zu – m.in. emanacja w wytwórczoœci ceramicznej krêgu ³u¿yckiego elemen-tów „uradzkich” i „ulwóweckich” (Purowski 2003, s. 114, 115; Д. Пaвлів 2008, s. 68–102) – jak i 3) okresu halsztackiego – w ceramice naczyniowej krêgu ³u-¿yckiego, rozprzestrzenianie siê wzorców kulturowych lasu/lasostepu strefy pontyjskiej na tereny Ni¿u Polskiego (Ignaczak 2008, s. 141–165).
BIBLIOGRAFIA
Blajer W. 1990, Skarby z wczesnej epoki br¹zu na ziemiach polskich, Wroc³aw.
1999, Skarby ze starszej i œrodkowej epoki br¹zu na ziemiach polskich, Kraków.
2001, Skarby przedmiotów metalowych z epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza na ziemiach polskich, Kraków.
Bukowski Z. 1998, Pomorze w epoce br¹zu w œwietle dalekosiê¿nych kontaktów wymiennych,
Gdañsk.
D¹browski J. 1997, Epoka br¹zu w pó³nocno-wschodniej Polsce, Bia³ystok.
Ignaczak M. 2008, Wzorce kulturowe lasu/lasostepu strefy pontyjskiej w ni¿owych zespo³ach krê-gu ³u¿yckiego, [w: ] J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz, M. Szmyt (red.), Na po-graniczu œwiatów. Studia z pradziejów miêdzymorza ba³tycko-pontyjskiego, Poznañ,
s. 141–165.
Kaczmarek M. 2002,Zachodniowielkopolskie spo³ecznoœci kultury ³u¿yckiej w epoce br¹zu, Poznañ.
Kuœnierz J. 1998 Die Beile In Polen. III, Prähistorische Bronzefunde, Bd. IX, 21.
Makarowicz P. 2011, Dalekosiê¿ne i lokalne szlaki miêdzymorza ba³tycko-pontyjskiego w pocz¹t-kach epoki br¹zu, [w: ] M. Ignaczak, A. Koœko, M. Szmyt (red.), Miêdzy Ba³tykiem a Mo-rzem Czarnym. Szlaki miêdzymorza IV–I tys. przed Chr., Poznañ, s. 285–310.
Пaвлів Д. 2008, Ульвівeцькі? eлиxи, „Матеріали i дослідженя 3 археології прикарпаття
і волині”, T. 12, s. 68–102.
Purowski T. 2003, Cmentarzysko kultury ³u¿yckiej w O¿umiechu na pó³nocnym Mazowszu,
War-szawa.
Szpunar A. 1987, Die Beile In Polen I (Flachbeile, Randleistenbeile, Randleistenmeißel),
Prähi-storische Bronzefunde, Bd. IX, 16.
Jakub Affelski
TWO BRONZE AXES
FROM THE NEIGHBOURHOOD OF PU£TUSK
The presented article aims at discussing the discovery of two types of axes made of bronze, coming from the northern Masovia area (the neigbourhood of Pu³tusk).
The rst specimen is a bronze axe with edges. The artifact has typical characteris-tics, a rounded butt, thick low edges, weakly bended sides, and an open arched blade. Despite the relatively untypical morphometric features, the specimen was ascribed to the collection of axes with edges of the Grodnica type. As far as the chronology is con-cerned, the specimen is dated to phase Br C.
The other specimen is a bronze socketed axe. The artifact is a classic example of a “Lusatian” type axe. A detailed analysis shows that in this case it is the Kotowo type that is concerned. It is characteristic of a collar-like mouth of the socket, a slight nar-rowing in the half-length and a decoration in the form of vertical ribs placed between arched edges. The character and the area of its occurrence suggest that the axe from Pu³tusk probably arrived from the western area of the Lusatian culture to the border area occupied by the North-Masovian or Masovian-Podlasie groups. In respect of chronology the axe should be placed in the decline phase of the Bronze Age (HaB2–HaB3).
Both types of bronze axes are exotic to northern Masovia because their provenance should be connected with the western areas of Poland.
mgr Jakub Affelski
Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska SZPILA Jakub Affelski Grabówiec 93b; 06–100 Pu³tusk
