Widok Rola opioidów w zachowaniu się owadów.

1996, 45 (2-3): 315-332 PL ISSN 0023-4249 Polskie Towarzystwo Przyrodników im . Ko p e r n i k a

KOSMOS

Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN Pasteura 3. 02-093 Warszawa

ROLA OPIOIDOW W ZACHOWANIU SIĘ OWADOW

W PROW ADZENIE

Receptory w znaczeniu farmakologicznym są to wysoce wybiórcze struktury znajdujące się na powierzchni komórki lub w jej wnętrzu, które po reakcji z określoną grupą związków zmieniają jakiś krytyczny biochemiczny proces komórkowy, co prowadzi ostatecznie do uogólnionej odpowiedzi całej komórki

(Ve t u l a n i 1994). Specyficzne związki łączące się z określonym typem receptorów określa się mianem ligandów tych receptorów. Niektóre ligandy łącząc się z receptorami uczynniają je: są to tak zwani agoniści tych receptorów. Ligandy, które łącząc się z receptorami utrudniają ich przejście w stan aktywny (blokują je) są to natomiast tak zwani antagoniści tych receptorów. Istnieją też ligandy wykazujące mieszane właściwości agonistyczno-antagonistyczne (Ve t u l a n i

1994, Gu m u l k a 1994).

Nazwą „opioidy” określa się w terminologii polskiej wszystkie związki wyka­ zujące powinowactwo do receptorów opioidowych (Gu m u l k a 1994). Wyróżnia się wśród nich opioidy egzogenne (pochodzenia roślinnego lub syntetyczne) oraz opioidy endogenne (wytwarzane przez organizmy zwierzęce). Lecznicze zastoso­ wanie opium znane było już w starożytności, lecz główny składnik aktywny opium, alkaloid fenatrenowy — morfinę, wyizolowano dopiero na początku XIX wieku (Gu m u l k a 1994). W roku 1975 Hu g h e s i współpracownicy wyizolowali z mózgu świni met- i leu-enkefalinę, dwa peptydy opioidowe o właściwościach farmakologicznych podobnych do morfiny. Od tej pory wyizolowano i zbadano szereg dalszych endogennych peptydów opioidowych. Należą one do trzech głównych systemów. Najwcześniej odkryto peptydy powstające w wyniku prze­ mian potranslacyjnych z prohormonu proenkefaliny. Najbardziej znane peptydy z tej grupy to dwa pentapeptydy leu- i met-enkefalina. Różnią się one jedynie jednym aminokwasem: w leu-enkefalinie jest nim leucyna, w met-enkefalinie jest nim metionina. Z prohormonu proopiomelanokortyny powstają między innymi a- i ß-endorfina, peptydy znacznie dłuższe niż enkefaliny. Z prohormonu prodynorfiny powstaje między innymi dynorfina oraz a- i ß-neoendorfina (Je s- s e l i Ke l l y 1991, Mo l in a i Ab u m r a d 1994, PRZEWLOCKa 1994).

316 E . J . Go d z iń s k a i A . Wa g n e r- Zie m k a

Ostatnio wykryto, że w organizmach zwierząt występują nie tylko endogenne peptydy opioidowe, lecz także endogenne alkaloidy opioidowe, między innymi morfina, kodeina i tebaina (Mo l in a i Ab u m r a d 1994, Ma k m a n 1994, St e f a n o i Sc h a r r e r 1994). Stąd też w wielu pracach anglojęzycznych zarówno endogen­ ne, jak i egzogenne alkaloidy opioidowe określa się obecnie jako „opiaty”, nato­ miast termin „opioidy” jest używany przede wszystkim w odniesieniu do pepty- dów opioidowych (Mo l in a i Ab u m r a d 1994, Ma k m a n 1994, St e f a n o i Sc h a r r e r

1994, Ot t a v ia n i i współaut. 1995).

Powinowactwo do receptorów opioidowych wykazują również różne syntety­ czne związki, na przykład pochodne piperydyny czy benzomorfanu. Klasycznym antagonistą receptorów opioidowych jest nalokson, pochodna oksymorfanu

(Gu m u ł k a 1994).

Wyróżnia się trzy główne typy receptorów opioidowych: p, 5 i k. Postulowane jest także istnienie dalszych dwóch typów, e i o (P r z e w ł o c k a 1994, S t e f a n o

i S c h a r r e r 1994). Liczne dane wskazują też na istnienie podtypów receptorów opioidowych, między innymi k i, K2, K3, p i , p2, P3. 5i i 82 (PRZEWŁOCKA 1994,

S t e f a n o i S c h a r r e r 1994). Interesujące właściwości ma zwłaszcza receptor pą; jak się wydaje, przyłączają się do niego jedynie alkaloidy opioidowe. Dotychczas poznane peptydy opioidowe nie wykazują doń powinowactwa (M akm an 1994, S t e f a n o i S c h a r r e r 1994). Podtypy receptorów opioidowych są obecnie przed­ miotem licznych dyskusji i kontrowersji (P r z e w ł o c k a 1994).

Opioidy uczestniczą w regulacji całego spektrum procesów fizjologicznych i zachowań. Najlepiej poznaną funkcją tych związków jest ich działanie analge- styczne (przeciwbólowe) lub, mówiąc ogólniej, działanie antynocycepcyjne (Ka­ v a l ie r s 1988,1989, Je s s e l l i Ke l l y 1991, Ma n s o u r i współaut. 1995). Nocycep- cja jest to odbiór przez ośrodkowy układ nerwowy sygnałów wywołanych przez pobudzenie wyspecjalizowanych receptorów czuciowych (nocyceptorów) przez bodźce mechaniczne, termiczne bądź chemiczne dostarczające informacji o usz­ kodzeniu tkanki (Je s s e l l i Ke l l y 1991). Nocycepcja jest pojęciem szerszym niż ból: nie wszystkie bodźce odbierane przez nocyceptory są źródłem subiektyw­ nych wrażeń bólowych. Wielu autorów uważa, że w przypadku zwierząt, a w szczególności bezkręgowców, bezpieczniej jest mówić o nocycepcji i działaniu antynocycepcyjnym różnych związków, niż o bólu i działaniu przeciwbólowym (analgestycznym), gdyż definicje bólu odwołują się do odczuć subiektywnych, niezwykle trudnych do badania u zwierząt (Eis e m a n n i współaut. 1984, Ka v a­ l ie r s 1988). Ligandy receptorów opioidowych mogą też wywierać działanie wzmagające nocycepcję i odczuwanie bólu (działanie hyperalgestyczne). Takie działanie może mieć na przykład nalokson (Ka v a l ie r s 1989).

Opioidy odgrywają też ważną rolę w mechanizmach awersji oraz w funkcjo­ nowaniu tak zwanego układu nagrody (S h ip p e n b e rg i B a ls -K u b ik 1991, Ship- p e n b e r g 1993). Układ nagrody jest to system struktur centralnego układu nerwowego odpowiedzialny za stany emocjonalne o pozytywnym charakterze

(S a d o w s k i i C h m u rzy ń s k i 1989), określane też jako stany hedonistyczne (Kup-

FERMANN 1991, D ’A m a to i P a v o n e 1993). Najnowsze badania sugerują, że nadu­

żywanie narkotyków opioidowych wynika przede wszystkim z ich niezwykle silnie pobudzającego wpływu na układ nagrody i, co za tym idzie, z ich zdolności do

(Ship-Rola opioidów w zachowaniu się oiuadóio 317

PENBERG i Ba l s-Ku b ik 1991, Sh ip p e n b e r g 1993). Układ nagrody uczestniczy też w mechanizmie warunkowania instrumentalnego, stanowiącego jedną z najważ­ niejszych form uczenia się asocjacyjnego. Warunkowanie instrumentalne polega na wzroście prawdopodobieństwa wystąpienia reakcji, które prowadzą do uzy­ skiwania wzmocnienia dodatniego (są nagradzane), lub na spadku prawdopo­ dobieństwa wystąpienia reakcji, które prowadzą do uzyskiwania wzmocnienia ujemnego (są karane). Jak się obecnie uważa, uzyskiwanie wzmocnienia dodat­ niego i ujemnego wiąże się zaś przede wszystkim ze zmianami aktywności układu nagrody (Sh ip p e n b e r g i Ba l s- Ku b ik, 1991, Sh ip p e n b e r g 1993).

O p io id y u c z e s tn ic z ą te ż w r e g u la c ji w ie lu in n y c h w a ż n y c h fu n k c ji o r g a n i­ z m ó w z w ie r z ę c y c h . N a le ż y tu w y m ie n ić m ię d z y in n y m i a k ty w n o ś ć lo k o m o t o r y ­ c zn ą , z a c h o w a n ia p o k a r m o w e i m e ta b o liz m , fu n k c jo n o w a n ie u k ła d u im m u n o lo ­ g ic z n e g o , w y d z ie la n ie h o r m o n ó w , re a k c je n a s tre s (z w ła s z c z a o p r z e w le k ły m c h a r a k te r z e ), w y t w a r z a n ie się w ię z i m ię d z y o s o b n ic z y c h i s p o łe c z n y c h , p r o c e s y u c z e n ia się i p a m ię c i o ra z p r o c e s y p o z n a w c z e (Ka v a l ie r s i Hir s t 1987, D ’Am a t o i Pa v o n e 1993, Co w a n 1993, McGa u g h i w s p ó la u t. 1993, Ma k m a n 1994, Mo l in a i Ab um r a d 1994, Pr z e w ł o c k a 1994, Ma n s o u r i w s p ó la u t. 1995).

W regulacji tych procesów biorą udział różne typy receptorów opioidowych. Analgestyczne i antynocycepcyjne działanie opioidów wiąże się z uaktywnieniem receptorów ą, 8 i k w szlakach bólowych układu nerwowego (Je s s e li Ke l l y 1991, Ma n s o u r i wspólaut. 1995). Efekty hedonistyczne i funkcjonowanie układu nagrody są związane z uaktywnieniem receptorów ą i 8, zaś stany awersyjne są związane z blokowaniem tych receptorów lub z uaktywnieniem receptorów k.

Uaktywnienie receptorów ą i 8 wywiera też wpływ pobudzający na aktywność

lokomotoryczną, zaś uaktywnienie receptorów k wywiera na nią wpływ hamujący

(Sh ip p e n b e r g i Ba l s- Ku b ik 1991, Sh ip p e n b e r g 1993, Pr z e w ł o c k a 1994, Ma n s o­ u r i wspólaut. 1995). Receptory k uczestniczą też w regulacji pobierania pokar­ mu, i to zarówno u bezkręgowców, jak i u kręgowców (Ka v a l ie r s i wspólaut. 1985, 1987, Ka v a l ie r s i Hir s t 1987, Mo l in a i Ab u m r a d 1994), zaś receptory 8 odgrywają, jak się wydaje, istotną rolę w integracyjnych funkcjach układu nerwowego (integracja wzorców ruchowych, percepcja bodźców węchowych oraz

procesy poznawcze), a także w funkcjonowaniu układu immunologicznego (Mo­

l in a i Ab u m r a d 1994, St e f a n o i wspólaut. 1992).

W YSTĘPOW ANIE OPIOIDÓW U BEZKRĘGOW CÓW

Początkowo uważano, że bezkręgowce w ogóle nie posiadają systemu opioi- dowego (Pe r ti wspólaut. 1974, Sim a n t o v i wspólaut. 1976). Późniejsze badania wykazały jednak, że opioidy występują już nawet u pierwotniaków (Jo s e f s s o n i Jo h a n s o n 1979, LeRo it h i współaut. 1982, ZiPSER i wspólaut. 1988). Z powodu ograniczeń związanych z objętością tego artykułu nie możemy jednak omówić w nim szczegółowo bardzo już obszernej literatury dotyczącej występowania i roli opioidów u bezkręgowców, a w szczególności u owadów.

U owadów występowanie opioidów lub ich rolę w regulacji procesów fizjologi­ cznych badano już u stosunkowo dużej liczby gatunków należących do różnych grup systematycznych. Zebrano już liczne dane świadczące o tym, że endogenne

318 E . J . Go d z iń s k a i A . Wa g n e r- Zie m k a

o p io id y u c z e s tn ic z ą w r e g u la c ji ro z ro d u o w a d ó w , z w ła s z c z a c y k lu r e p r o d u k c y j­ n e g o s a m ic (S t e f a n o i S c h a r r e r 1981, Chapman i w s p ó ła u t. 1984, S c h a r r e r i w s p ó ła u t. 1988, D u v e i w s p ó ła u t. 1991), a ta k ż e w fu n k c jo n o w a n iu u k ła d u p o k a r m o w e g o ty c h z w ie r z ą t (A n d rie s i T ram u 1985, S t e f a n o i w s p ó ła u t. 1982, S c h a r r e r i w s p ó ła u t. 1988, D u v e i T h o r p e 1990) o ra z w ic h p r o c e s a c h o d p o ­ r n o ś c io w y c h (S t e f a n o i w s p ó ła u t. 1992, S o n e t t i i w s p ó ła u t. 1994, O tta v ia n i i w s p ó ła u t. 1995). L ic z n e p r z e s ła n k i w s k a z u ją też n a is to tn a ro lę o p io id ó w w r e g u la c ji ry tm u p r a c y s e rc a o w a d ó w (D u v e i T h o r p e 1990) o ra z w fu n k c ja c h in te g r a c y jn y c h m ó z g u (z w ła s z c z a w a n a liz ie in fo r m a c ji u z y s k a n e j d z ię k i o d b io ­ ro w i b o d ź c ó w w z r o k o w y c h o ra z p r z y p u s z c z a ln ie ta k ż e b o d ź c ó w c h e m ic z n y c h ) (Rem y i D u b o is 1981, D u v e i T h o r p e 1988, 1989).

ROLA OPIOIDÓW W ZACHOW ANIU SIĘ OW ADÓW

W S T Ę P N E D O Ś W IA D C ZE N IA FO R E LA NAD R E A K C JA M I M R Ó W E K NA M O R FIN Ę

Badania nad rolą opioidów w zachowaniu się owadów zostały zapoczątkowa­ ne juź w zeszłym stuleciu. Wh e e l e r (1911) omawia krótko doświadczenie Forela, w którym podawano mrówkom morfinę zmieszaną z miodem. Doświadczenie to wykazało, że mrówki mogą wykryć obecność morfiny w pożywieniu (ale dopiero wtedy, gdy miód zawierający ten związek zetknie się z ich narządami gębowymi) i że może być ona dla nich bodźcem awersyjnym. Po tych pilotowych obserwa­ cjach badania nad wpływem opioidów na zachowanie się owadów wznowiono dopiero kilkanaście lat temu i jak dotąd prace poświęcone temu zagadnieniu są wciąż jeszcze bardzo nieliczne.

W P Ł Y W O P IO ID Ó W N A ZA C H O W A N IA K A R A C ZA N A PERI PLAN ETA AMERICANA ZW IĄ ZA N E Z PIE LĘ G N A C JĄ

C IA ŁA

He n t s c h e l i P e n z lin (1 9 8 2 ) badali u karaczanów (Periplaneta americana) wpływ przebicia powłok ciała oraz met-enkefaliny, morfiny i naloksonu (poda­ nych w postaci zastrzyku do jamy odwłoka) na zachowania związane z pielęgna­ cją ciała. Badano przede wszystkim dorosłe samce oraz (w testach z met-enke- faliną) dorosłe samice. Badane owady umieszczano indywidualnie w cylindrycz­ nych pojemnikach. Obserwowano czyszczenie czułków, głowy, nóg i odwłoka, mające u karaczanów postać złożonych, stereotypowych wzorców ruchowych. Podobnie jak u wielu innych gatunków zwierząt, zachowania te nie zawsze mają u karaczanów bezpośredni związek z potrzebą oczyszczenia ciała: mogą wystę­ pować również jako tak zwane zachowania przerzutowe (Tin b e r g e n i Va n Ie r s e l

1947, He y m e r 1977), to znaczy pojawiać się w sytuacjach, gdy zwierzę jest silnie wzbudzone.

Zachowania związane z pielęgnacją ciała były stymulowane u P. americana już przez samo przebicie powłok odwłoka podczas zastrzyku. Zdaniem autorów, mogło to przebiegać dwiema drogami. Zachowania te mogły się pojawiać jako zachowania przerzutowe w związku z tym, że zastrzyk powodował u karaczanów wzrost ogólnego wzbudzenia (wyrażającego się, między innymi, w bieganiu owadów po dnie i bokach pojemnika). Z drugiej strony jednak, karaczany czy­ ściły zranioną stronę odwłoka częściej niż jego stronę nie zranioną, co, zdaniem

Rola opioidóiu i u zachoiuariiu się oiuadóiu 319 autorów, sugeruje, że miejsce zranione było źródłem bodźców umożliwiających jego odróżnienie od strony nie zranionej, być może odbieranych nawet jako

bodźce bólowe. Bodźce te mogły więc wyzwalać zachowania czyszczące.

Nalokson (około 17-34 |ig/g ciężaru ciała zwierzęcia) istotnie podwyższał częstość zachowań związanych z pielęgnacją ciała. Morfina (podawana trzykrot­ nie w odstępach godzinnych w dawce około 170 ąg/g) powodowała natomiast istotne obniżenie częstości kompletnych sekwencji ruchów czyszczących i zara­ zem podwyższenie częstości sekwencji niepełnych lub przerwanych. Podobnie jak u zwierząt, którym jedynie przekłuto odwłok, także i u owadów, które otrzymały morfinę szczególnie często obserwowano czyszczenie zranionej strony odwłoka. Rosnące dawki morfiny prowadziły też z reguły do stereotypii rucho­ wych (typowego sztywnego chodu z licznymi obrotami i zwrotami w tył).

Morfina i nalokson wywierały działanie wzajemnie antagonistyczne. Nalo­ kson (około 17 ąg/g) podany w godzinę po podaniu morfiny (około 254 ąg/g) prowadził u karaczanów do normalizacji zachowań związanych z pielęgnacją ciała zaburzonych w wyniku podania morfiny, podwyższając częstość komplet­ nych sekwencji zachowań i redukując częstość sekwencji niekompletnych lub przerwanych. Morfina podana w godzinę po podaniu naloksonu obniżała czę­ stość zachowań związanych z pielęgnacją ciała podwyższoną pod wpływem naloksonu. Met-enkefalina (około 17 ąg/g) obniżała częstość zachowań czysz­ czących, i to zarówno u samców, jak i u samic P. ameńcana.

W dyskusji autorzy podkreślają, że wpływ ligandów opioidowych na zacho­ wania związane z pielęgnacją ciała u P ameńcana mógł przebiegać dwoma torami. Morfina i met-enkefalina mogły wpływać na obniżenie ogólnego wzbu­ dzenia wywołanego zastrzykiem (co prowadziło do zmniejszenia częstości zacho­ wań przerzutowych, w tej liczbie zachowań związanych z pielęgnacją ciała). Fakt, że karaczany częściej czyściły zranioną stronę odwłoka sugeruje jednak, że przynajmniej część zachowań związanych z pielęgnacją ciała mogła mieć u tych owadów charakter reakcji nocycepcyjnych. Zmniejszenie częstości tych zacho­ wań po podaniu morfiny i met-enkefaliny mogło więc wynikać z właściwości an ty nocycepcyjnych tych opioidów.

W P Ł Y W R Ó Ż N Y C H L IG A N D Ó W O PIO ID O W YC H NA A K TY W N O Ś Ć LO K O M O T O R Y C Z N Ą K A R A C Z A N A

LEUCOPHAEA MADERAE

Fo r d i współpracownicy (1 9 8 6 ) badali wpływ różnych ligandów opioidowych (podawanych w postaci zastrzyku bezpośrednio w grzbietową część głowy) na aktywność lokomotoryczną dorosłych karaczanów z gatunku leucophaea made- rae. Badano wpływ różnych dawek morfiny, met-enkefaliny, DAMA i DALA (syntetycznych analogów, odpowiednio, met- i leu-enkefaliny), dynorfiny A, cyklazocyny (niepeptydowego opioidu z grupy benzomorfanów), a także nalokso­ nu podawanego oddzielnie lub jednocześnie z morfiną bądź z DAMA. Badane osobniki umieszczano następnie na okres 15 minut w specjalnych kamerach, w których ich aktywność lokomotoryczna była monitorowana automatycznie za pośrednictwem komputera.

Badania te wykazały, że podanie morfiny oraz DAMA wywoływało znaczne obniżenie się aktywności ruchowej L. maderae. Wpływ działania DAMA był nawet silniejszy niż wpływ działania morfiny. Efekty działania morfiny i DAMA rosły

320 E. J . Go d z iń s k a i A . Wa g n e r- Zie m k a

wraz ze wzrostem dawki. Co zaskakujące, podanie różnych dawek met-enkefa- liny nie miało jednak żadnego wpływu na aktywność ruchową L. maderae, a podanie DALA, dynorfiny A oraz cyklazocyny spowodowało u L. maderae nie obniżenie, lecz istotne podwyższenie aktywności lokomotorycznej. Niektóre osobniki po podaniu DALA biegały w kółko przez 24 godziny.

Równoczesne podanie naloksonu znosiło zarówno hamujący wpływ morfiny i DAMA, jak i pobudzający wpływ DALA, dynorfiny A i cyklazocyny na aktywność lokomotoryczną L. maderae. Dawki naloksonu konieczne do zniesienia wpływu tych opioidów były jednak stosunkowo wysokie (50 pM/zwierzę). Sam nalokson podany w takiej dawce wywierał słaby wpływ pobudzający na aktywność loko­ motoryczną L. maderae. Efekt ten nie był istotny statystycznie; zdaniem auto­ rów, sugeruje on jednak, że u L. maderae endogenne opioidy wywierają hamu­ jący wpływ o charakterze tonicznym na aktywność lokomotoryczną.

Odkrycie, że różne ligandy opioidowe mogą wywierać przeciwstawny wpływ na aktywność ruchową L. maderae dowodzi, że w układzie nerwowym tych zwierząt istnieją różne systemy opioidowe modulujące różne funkcje. Szczególnie istotną rolę w regulacji aktywności lokomotorycznej L. maderae wydają się odgrywać receptory k, gdyż dynorfina A i cyklazocyna, agoniści receptorów k, wywierały szczególnie silny wpływ pobudzający na aktywność tych owadów.

Fo r d i współautorzy (1986) podają również, że u osobników będących pod wpływem opioidów obserwowano zahamowanie pobierania pokarmu , które mog­ ło się utrzymywać przez okres do jednego dnia po zastrzyku. Autorzy ci nie podają jednak żadnych innych szczegółów dotyczących wpływu opioidów na zachowania

pokarmowe L. maderae. W P ŁYW O PIO ID Ó W NA Z A C H O W A N IE PO K A R M O W E I A K T Y W N O Ś Ć L O K O M O T O R YC Z N Ą K A R A C Z A N A PER1PIANETA AMERICANA K a v a lie r s i w s p ó łp r a c o w n ic y (1987) z b a d a li w p ły w d w ó c h a g o n is tó w o p io i- d o w y c h : U-50.488H (w y s o c e s e le k ty w n e g o a g o n is ty r e c e p to r ó w k) i m o r fin y (a g o n is ty r e c e p t o r ó w g) o ra z a n ta g o n is ty o p io id o w e g o n a lo k s o n u n a z a c h o w a n ie p o k a r m o w e i a k ty w n o ś ć lo k o m o to r y c z n ą d o ro s ły c h k a r a c z a n ó w z g a tu n k u Periplaneta americana.

W badaniach zachowania pokarmowego owady umieszczano pojedynczo w szalkach Petriego wraz z pokarmem (sproszkowanymi granulkami dla myszy) i z wodą. W 48 godzin później dno każdej z szalek pokryto odważoną ilością pokarmu. Owadom z grup doświadczalnych podano (w postaci zastrzyku do jamy odwłoka) badane związki opioidowe, zaś owady z grupy kontrolnej otrzy­

mały zastrzyki roztworu soli fizjologicznej. Następnie przez trzy godziny co godzinę mierzono ilość pokarmu spożytego przez każdego owada.

W pierwszej godzinie po podaniu U-50,488H spożycie pokarmu przez P. americana było zredukowane, lecz podczas następnych dwóch godzin zaobser­ wowano bardzo znaczny wzrost ilości spożytego pokarmu. Pobudzający efekt U-50.488H na spożywanie pokarmu wykazywał silny wzrost wraz ze wzrostem zastosowanej dawki (w przedziale 0,1-10 gg/g). Nalokson (1 gg/g) podany na 15 minut przed podaniem U-50.488H istotnie redukował pobudzający wpływ 10gg/g U-50,488H na spożywanie pokarmu, ale go całkowicie nie znosił. Podanie identycznej dawki samego naloksonu silnie redukowało wzmożone

Rola opioidóiu w zachowaniu się owadów 321 pobieranie pokarmu u karaczanów, które pozbawiono dostępu do pokarmu podczas 24 godzin poprzedzających test, lecz nie wywierało żadnego efektu na pobieranie pokarmu przez karaczany, które przez cały czas miały do niego dostęp. Morfina (w dawkach 1-20 gg/g) nie wywierała żadnego istotnego wpływu na pobieranie pokarmu przez P. ameńcana.

Wpływ ligandów opioidowych na aktywność lokomotoryczną P. ameńcana

badano w sposób odmienny niż w poprzednio omawianej pracy Fo r d a i współ­

autorów (1986). Tym razem monitorowano aktywność owadów jedynie podczas okresów jednominutowych i to po znacznie dłuższym czasie od chwili wykonania zastrzyku (od 30 do 180 minut). Stosunkowo niskie dawki morfiny (1-10 gg/g) wywierały wpływ pobudzający na aktywność lokomotoryczną P. ameńcana, widoczny zwłaszcza po upłynięciu 30-60 minut od chwili wykonania zastrzyku. Morfina w dawce 20 gg/g nie wywierała natomiast żadnego istotnego wpływu na aktywność lokomotoryczną tych owadów. U-50,488H (w dawce 10 gg/g) wywie­ rał natomiast wpływ hamujący na poziom aktywności lokomotorycznej karacza­ nów (mierzony 30 minut po zastrzyku). Nalokson (1 gg/g) podany równocześnie z morfiną (10 gg/g) istotnie redukował pobudzający efekt morfiny na aktywność lokomotoryczną owadów, ale go nie znosił. Sam nalokson nie wywierał żadnego istotnego wpływu na aktywność lokomotoryczną P. ameńcana.

Dane Ka v a l ie r s ai współautorów (1987) dowodzą więc, że opioidy uczestniczą w modulacji zachowania pokarmowego P. ameńcana i sugerują silnie, że modu­ lacja ta jest związana z uaktywnianiem receptorów k, gdyż zachowania te były

silnie pobudzane przez U-50,488H (wysoce selektywnego agonistę receptorów g), zaś nie były pobudzane przez morfinę (agonistę receptorów g). Niskie dawki morfiny pobudzały natomiast aktywność lokomotoryczną P. ameńcana. Dalsze pilotowe obserwacje zachowania karaczanów będących pod wpływem morfiny w różnych sytuacjach (obecność lub brak pokarmu) pozwoliły Ka v a l ie r s o w i i współpracownikom (1987) na wysunięcie hipotezy, że pobudzający wpływ mor­ finy na aktywność lokomotoryczną tych owadów wynika z pobudzającego wpły­ wu tego związku na zachowania związane z poszukiwaniem pokarmu. Zgodnie z tą hipotezą, receptory g uczestniczą u P. ameńcana w regulacji zachowań związanych z poszukiwaniem pokarmu, zaś receptory k— w regulacji zachowań związanych z jego spożywaniem. Taką właśnie prawidłowość odnaleziono u in­ nych gatunków zwierząt, w tym zwłaszcza u ślimaka Limax maximas (Ka v a l ie r s i współaut. 1985). U P. ameńcana nie można jednak na razie uznać jej istnienia za w pełni udowodnione.

Badania Ka v a l ie r s ai współpracowników (1987) nad wpływem różnych ligan­ dów opioidowych na aktywność lokomotoryczną P. ameńcana dały wyniki od­ mienne niż wcześniejsze badania Fo r d a i współpracowników (1986) nad wpły­ wem opioidów na aktywność lokomotoryczną innego karaczana, L. maderae. Dotyczy to zwłaszcza wpływu morfiny (u L. maderae hamowała aktywność lokomotoryczną, u P. ameńcana w małych dawkach pobudzała tę aktywność, w nieco większych dawkach nie wywierała na nią żadnego wpływu) oraz agonistów receptorów k ( u L. maderae cyklazocyna silnie pobudzała aktywność ruchową,

u P. ameńcana U-50,488H aktywność tę hamował). Badania te różniły się jednak istotnie pod względem zastosowanej metodyki: inna była metoda monitorowania aktywności lokomotorycznej oraz czas od chwili podania zastrzyku do chwili

322 E. J. G o d z iń s k a i A. W a g n e r - Z ie m k a

badania jego efektów. Nieporównywalne są też stosowane w tych dwóch pracach dawki. Fo r d i współpracownicy (1986) określają stosowane dawki jako ilość mikromoli/zwierze (nie podając informacji o wadze zwierzęcia), zaś Ka v a l ie r s i współpracownicy (1987) określają je jako g/kg ciężaru ciała zwierzęcia1. Roz­ strzygnięcie tych kontrowersji mogą przynieść jedynie dalsze badania nad tym zagadnieniem. Należałoby w nich również zwrócić baczniejszą uwagę na chara­ kter aktywności zwierzęcia. Cenną wskazówką wydaje się tu być sugestia

Ka v a l ie r s a i współautorów (1987), że morfina może stymulować nie tyle ogólną aktywność lokomotoryczną karaczanów, co konkretny jej typ — zachowania związane z poszukiwaniem pokarmu.

Prace Fo r d a i współautorów (1986) oraz Ka v a l ie r s a i współautorów (1987) dały wyniki rozbieżne również jeśli chodzi o wpływ opioidów na zachowanie pokarmowe karaczanów (u L. maderae opioidy hamowały pobieranie pokarmu przez 24 godziny po zastrzyku, u P. americana U-50.488H silnie pobudzał pobieranie pokarmu, zaś wpływ hamujący na zachowanie pokarmowe wywierał jedynie nalokson podany zwierzętom wykazującym wzmożoną skłonność do pobierania pokarmu w wyniku podania U-50,488H lub w wyniku pozbawienia dostępu do pokarmu przez poprzednie 24 godziny). Obserwacje Forda i współ­ pracowników miały jednak charakter pilotowy i — przeciwieństwie do danych Kavaliersa i współpracowników — nie zostały poparte danymi ilościowymi.

W P Ł Y W O PIO ID Ó W N A PR O C E S Y W A R U N K O W A N IA ZA C H O D Z Ą C E NA PO ZIO M IE T U Ł O W IO W Y C H Z W O J Ó W N E R W O W YC H W PO ZB A W IO NYC H G ŁÓ W PR E P A R A T A C H K A R A C Z A N A PERIPLANETA AMERICANA

Ho r r id g e (1962) opracował interesującą (choć drastyczną) metodę badania u owadów mechanizmów uczenia się unikania bodźców awersyjnych. W do­ świadczeniach tych owad (karaczan lub szarańcza) był pozbawiany głowy, a następnie drażniono jedną z jego nóg prądem elektrycznym. Zgięcie nogi prze­ rywało obwód elektryczny, co z kolei albo przerywało już działający bodziec awersyjny (= następowała ucieczka przed tym bodźcem), albo też nie dopuszczało do jego zadziałania (= możliwe było unikanie tego bodźca). Uczenie się reakcji ucieczki przed bodźcem awersyjnym oraz uczenie się unikania takiego bodźca to dwie najczęściej badane kategorie warunkowania instrumentalnego opartego 0 w z m o c n ie n ie n e g a ty w n e (Sa d o w s k i i Ciim u r z y ń s k i 1989). B a d a n ia z a p o c z ą t k o ­ w a n e p r z e z Ho r r id g e A (1962) w y k a z a ły , m ię d z y in n y m i, ż e u c z e n ie się z g in a n ia n o g i p o z w a la ją c e g o n a u n ik a n ie d r a ż n ie n ia p r ą d e m e le k tr y c z n y m n ie w y m a g a o b e c n o ś c i m ó z g u : m o ż e o n o z a c h o d z ić n a p o z io m ie tu ło w io w e g o z w o ju n e r w o ­ w e g o k o n tr o lu ją c e g o r u c h y tej k o ń c z y n y (Qu in n 1984).

We is s i Pe n z l in (1987) zastosowali metodę wprowadzoną przez Ho r r id g e a (1962) w celu zbadania wpływu morfiny i naloksonu na procesy warunkowania zachodzące na poziomie tułowiowego zwoju nerwowego u karaczanów z gatunku Periplanel.a americana. Karaczanowi odcinano głowę i pięć kończyn, zaś do jedynej pozostałej kończyny przymocowywano elektrodę. Trening polegał na podawaniu impulsów prostokątnych o czasie trwania 3 ms, amplitudzie 25 V 1 stałej częstotliwości 4 Hz. Jeżeli noga nie była zgięta, elektroda zanurzała się

} Dla ujednolicenia w szędzie, gdzie tylko było to możliwe, podajem y stosowane dawki jako gg/g ciężaru ciała zwierzęcia.

Rola opioidów w zachowaniu się oiuadów 323 na głębokość 2-3 mm w roztworze soli fizjologicznej, co zamykało obwód elektry­ czny używany do drażnienia owada prądem elektrycznym. Zgięcie nogi powodo­ wało wynurzenie się elektrody z roztworu, co albo przeiywało już rozpoczęte drażnienie, albo w ogóle do niego nie dopuszczało. Każdy owad był poddawany takiemu treningowi podczas 15 minut. Następnie dla każdego owada analizowa­ no trzy podstawowe wskaźniki: łączny czas, w któiym otrzymywał drażnienie prądem elektrycznym, częstość otrzymywania drażnienia oraz średni czas trwa­ nia każdorazowego drażnienia. Spadek łącznego czasu drażnienia oraz średniego czasu każdorazowego drażnienia uznawano za dowód na uczenie się reakcji ucieczki przed bodźcem awersyjnym; spadek częstości otrzymywania drażnienia uznawano za dowód na uczenie się unikania takiego bodźca. Na piętnaście minut przed rozpoczęciem treningu podawano karaczanowi (w postaci zastrzyku do jamy tułowia) morfinę, nalokson lub obydwa te związki jednocześnie. Osobniki

z grup kontrolnych otrzymywały zastrzyki roztworu soli fizjologicznej.

Morfina (56 ąg/g) powodowała istotny spadek łącznego czasu, w którym zwierzę otrzymywało drażnienie, lecz jej podanie nie wpływało w sposób istotny na pozostałe dwa wskaźniki charakteryzujące reakcje karaczana podczas tre­ ningu. Nalokson (54 ąg/g) powodował jeszcze wyraźniejszy spadek łącznego czasu, w którym zwierzę otrzymywało drażnienie, wynikający z silnego skrócenia czasu trwania każdorazowego drażnienia. Występowało więc uczenie się reakcji ucieczki. Niższe dawki morfiny (0,56 ąg/g) i naloksonu (0,54 ąg/g) nie powodo­ wały żadnych wykrywalnych efektów.

Jednoczesne podanie morfiny i naloksonu powodowało jeszcze silniejsze elekty niż podanie każdego z tych związków oddzielnie. Charakter tych efektów zależał od zastosowanych dawek tych związków. Bardzo małe dawki morfiny i naloksonu (odpowiednio: 0,0056 oraz 0,0054 (ig/g) powodowały istotny spadek średniego czasu trwania każdorazowego drażnienia. Równoczesne podanie 0,56 (ig/g morfiny i 0,54 ąg/g naloksonu powodowało zarówno spadek średnie­ go czasu trwania każdorazowego drażnienia, jak i spadek częstości drażnienia. Wreszcie, równoczesne podanie 56 |ig/g morfiny i 54 (ig/g naloksonu powodo­ wało spadek częstości drażnienia. Spadek częstości drażnienia uznano za dowód na uczenie się unikania kontaktu z bodźcem awersyjnym.

Całość danych uzyskanych w tym doświadczeniu dowodzi, że zarówno mor­ fina, jak i nalokson mogą wywierać wpływ ułatwiający na uczenie się reakcji zginania nogi, umożliwiającej ucieczkę przed bodźcem awersyjnym bądź unika­ nie kontaktu z takim bodźcem, zachodzące na poziomie zwojów tułowiowych w pozbawionych głowy preparatach P. americana. Gdy morfina i nalokson poda­ wane są jednocześnie, wpływ taki obserwuje się przy znacznie mniejszej dawce każdego z tych związków. Godny uwagi jest też fakt, że uczenie się unikania bodźca awersyjnego występowało jedynie przy jednoczesnym podawaniu nalo­ ksonu i morfiny. Podobieństwo efektów działania morfiny i naloksonu oraz synergistyczne (wzajemnie wspomagające) działanie tych dwóch związków było dla autorów zaskoczeniem, gdyż z reguły związki te wywierają działania przeciw­ stawne. Autorzy zwracają również uwagę na fakt, że dawki morfiny i naloksonu, konieczne dla wywołania istotnego wpływu na uczenie się zginania nogi, były znacznie (10-50 razy) wyższe niż dawki wywołujące podobne efekty u

kręgów-324 E. J. G o d z iń s k a i A. W a g n e r - Z ie m k a

ców. Natomiast przy łącznym stosowaniu morfiny i naloksonu istotne efekty przynosiło już stosowanie dawek 10-1000 niższych niż w przypadku kręgowców.

Autorzy są zdania, że wpływ morfiny i naloksonu na uczenie się unikania drażnienia prądem elektrycznym zachodzące w zwojach tułowiowych P. ameri- cana nie ma związku z możliwymi efektami analgestycznymi/hyperalgestyczny- mi tych związków. Ponieważ nalokson wywoływał istotne skrócenie średniego czasu stymulacji, przypuszczają raczej, że może tu wchodzić w grę zwiększenie reaktywności na drażnienie prądem elektrycznym wynikające z procesów toro­ wania zachodzących na poziomie zwoju tułowiowego.

W P ŁYW O PIO ID Ó W NA R E A K C JĘ Ż Ą D LE N IA W YZW A LA N Ą PR Z E Z D R A ŻN IE N IE PR Ą D E M E LE K T R Y C Z N Y M U PS ZC Z O ŁY M IO D N E J (APIS MELUFERA)

W jednej z pierwszych prac poświęconych wpływowi opioidów na nocycep- tywne reakcje obronne owadów Nu n e z i współautorzy (1983) zbadali wpływ różnych ligandów opioidowych na reakcję żądlenia wyzwalaną w odpowiedzi na drażnienie prądem elektrycznym u robotnic-zbieraczek pszczoły miodnej (Apis mellifera). Ba l d e r r a m a i współautorzy (1990) włączyli następnie wyniki tych badań do obszerniejszej publikacji poświęconej reakcjom obronnym pszczoły miodnej.

Pszczołę chwytano podczas żerowania i bezpośrednio potem umieszczano ją w aparacie umożliwiającym drażnienie unieruchomionego owada prądem ele­ ktrycznym. Pszczołom z grup eksperymentalnych podawano w postaci zastrzy­ ku do jamy tułowia różne dawki morfiny, naloksonu, morfiny podanej łącznie z naloksonem oraz różnych peptydów opioidowych: met-enkefaliny, leu-enkefali- ny, kyotorfiny (dipeptydu opisanego przez Ta k a g i i współpracowników, 1979, i uważanego za związek wyzwalający wydzielanie met-enkefaliny) oraz DAMA. Osobniki z grup kontrolnych otrzymywały zastrzyki wody destylowanej i soli fizjologicznej. Po 15 minutach od chwili wykonania zastrzyku badano reakcję pszczoły na drażnienie prądem elektrycznym podając jej w jednominutowych odstępach serię 3 bodźców, z których każdy składał się z ciągu dwufazowych impulsów o czasie trwania 1 ms i amplitudzie 8 V dostarczanych przez 2 sekundy z częstotliwością 100 Hz. Reakcję pszczoły obserwowano pod binoku­ larem; notowano występowanie lub brak tak zwanej pełnej reakcji żądlenia, to znaczy reakcji, przy której pochwa żądła była otwarta, zaś jego sztylet całkowicie wysunięty przez cały czas podawania bodźca.

Morfina wywoływała u pszczół istotny, rosnący wraz ze wzrostem dawki spadek częstości pojawiania się pełnej reakcji żądlenia w odpowiedzi na draż­ nienie prądem elektrycznym. Częstość pojawiania się reakcji żądlenia malała liniowo wraz ze wzrostem dawki morfiny (w zakresie od około 300 pg/g do około 1252 pg/g). Dawka powodująca 50% spadek częstości reakcji żądlenia (określo­ na przez auto rów jako tzw. D50) była stosunkowo duża i wynosiła około 900 pg/g.

Nalokson podany łącznie z D50 morfiny redukował efekty jej działania w spo­ sób silnie zależny od zastosowanej dawki, lecz nie wykazujący jednoznacznej tendencji do narastania wraz ze wzrostem dawki. Podanie 1,1 pg/g naloksonu istotnie redukowało efekt działania D 50 morfiny, zaś 5,5 pg/g naloksonu w pełni ten efekt blokowało. Jednakże po przekroczeniu tej dawki zdolność naloksonu

Rola opioidów w zachowaniu się owadów 325 do przeciwdziałania efektom morfiny wykazywała tendencję malejącą, zaś dawki naloksonu przekraczające 21 ąg/g nie wykazy wały j uż w ogóle takiej zdolności.

Nu ń e z i współautorzy (1983) podkreślają, że dawka morfiny konieczna dla uzyskania u pszczoły 50% spadku częstości reakcji żądlenia w odpowiedzi na drażnienie prądem elektrycznym jest bardzo wysoka. U kręgowców analogiczne efekty wywołują dawki wielokrotnie niższe (0,3-10 fig/g). Co ciekawe, dawki naloksonu potrzebne do zantagonizowania u pszczoły efektów działania D50

morfiny są natomiast zbliżone do dawek wywołujących analogiczne efekty u kręgowców. Zdaniem autorów, istnieje kilka możliwych wyjaśnień tego zjawiska: (1) morfina (ale nie nalokson) może ulegać w organizmie pszczoły szybszej degradacji niż to ma miejsce w organizmach kręgowców, (2) w organizmie pszczoły istnieją silniejsze bariery ograniczające przenikanie morfiny, (3) od­ mienne są właściwości receptorów opioidowych pszczoły i kręgowców.

Podanie met- i leu-enkefaliny, kyotorfiny oraz DAMA nie wywierało żadnego wpływu na częstość reakcji żądlenia w odpowiedzi na drażnienie prądem elektry­ cznym. Było to dla autorów zaskoczeniem i mogło, ich zdaniem, wynikać między innymi z tego, że związki te podawano w postaci zastrzyku do jamy tułowia, a nie wprost do mózgu.

W P Ł YW O P IO ID Ó W NA R E A K C JĘ O D S T R A S Z A JĄ C Ą W Y Z W A L A N Ą PR ZE Z D R A ŻN IE N IE PR ĄD E M E LE K T R YC ZNYM U M O D LISZK I S7'AGMATCWrERA BIOCEUJKTA

Za b a l a i współpracownicy (1984a, b) zbadali następnie wpływ morfiny i na­ loksonu na tak zwaną reakcję odstraszającą modliszki Stagmatoptera biocellata (Mantodea). Ta charakterystyczna złożona reakcja jest wyzwalana przede wszy­ stkim w odpowiedzi na bodźce wzrokowe sygnalizujące zbliżanie się wroga naturalnego (na przykład sylwetki ptaków). Stanowi ona sekwencję następują­ cych elementów: skierowanie czułków ku tyłowi, szerokie otwarcie narządów gębowych odsłanmjące jaskrawo ubaiwione żuwaczki, uniesienie przedpłecza, zgięcie i rozłożenie na boki przedniej pary nóg, co powoduje uwidocznienie czarnych plamek znajdujących się na udach, uniesienie stwardniałych skrzydeł przedniej pary i rozpostarcie drugiej paiy skrzydeł, skręcenie na bok i wykrzy­ wienie odwłoka uwidaczniające znajdujące się na nim barwne prążki, strydulacja (wydawanie dźwięków przez pocieranie odwłokiem o brzegi skrzydeł) i, wreszcie, kołysanie się z boku na bok.

Za b a l a i współautorzy (1984a) wykazali, że reakcja odstraszająca modliszki może się pojawić nie tylko w odpowiedzi na bodźce wzrokowe sygnalizujące zbliżanie się wroga naturalnego, lecz również w odpowiedzi na bodźce awersyjne związane z drażnieniem prądem elektrycznym. Następnie zbadali wpływ na próg tej reakcji różnych dawek morfiny i naloksonu po upływie różnego czasu od chwili ich podania. W doświadczeniach badano dorosłe samice S. biocellata. Modliszka była unieruchomiona w specjalnym urządzeniu, które umożliwiało automatyczną rejestrację pojawiania się reakcji odstraszającej w odpowiedzi na drażnienie prądem elektrycznym. Amplituda progowa bodźca (definiowana jako amplituda, która w odpowiedzi na trzy kolejne bodźce wyzwalała trzy pełne reakcje odstraszające) była ustalana indywidualnie dla każdej badanej modliszki po 24 godzinach od chwili jej umieszczenia w aparacie doświadczalnym. Reakcję odstraszającą uznawano za pełną, jeżeli odwłok owada był skręcony pod okre­

326 E. J. G o d z iń s k a i A. W a g n e r - Z ie m k a

ślonym kątem podczas całego pięciosekundowego czasu podawania bodźca. Każdy bodziec stanowił pięciosekundowy ciąg dwufazowych impulsów o czasie trwania 1 ms dostarczanych z częstotliwością 100 Hz. Odstęp pomiędzy bodźcami wynosił 4 minuty. Stosowano amplitudy bodźca w granicach 4-16 V.

Po ustaleniu, jaka jest dla każdej modliszki amplituda progowa bodźca wyzwalającego reakcję odstraszającą, badane owady otrzymywały w postaci zastrzyku morfinę, nalokson lub oba te związki jednocześnie. Osobniki z grup kontrolnych otrzymywały zastrzyki wody destylowanej lub soli fizjologicznej. Każdą modliszkę testowano podając jej bodziec o amplitudzie progowej po upływie jednej, dwóch oraz czterech godzin od chwili wykonania zastrzyku. Jeżeli bodziec taki nie wyzwolił pełnej reakcji odstraszającej, zwiększano jego amplitu­ dę aż do osiągnięcia przez zwierzę kryterium (trzy pełne reakcje odstraszające w trzech kolejnych testach), ale nie więcej niż o 100%.

Morfina (w dawkach 300-400 ąg/g) powodowała istotny wzrost amplitudy progowej bodźca wyzwalającego reakcję odstraszającą. Wpływ tego związku zależał silnie zarówno od zastosowanej dawki, jak i od czasu, jaki upłynął od chwili jego podania. Po dwóch godzinach od chwili podania 350 fig/g morfiny powodowało wzrost amplitudy progowej bodźca o 50%: dawkę tę uznano za tak zwaną AD50. Podobnie jak w przypadku omówionych już badań Nu ń e z ai współ­ autorów (1983), jest to dawka o wiele wyższa niż dawki wywołujące podobne efekty u kręgowców. Kilka możliwych wyjaśnień tego zjawiska zaproponowalijuż

Nu ń e z i współautorzy (1983). Za b a l a i współautorzy (1984a) wysunęli dwa dodatkowe przypuszczenia: ich zdaniem konieczność stosowania u owadów tak wysokich dawek morfiny może wynikać z bardziej powolnej dyfuzji tego związku w otwartym systemie krążenia owadów, a także ze zmiennocieplności tych zwie­ rząt.

Nalokson podany łącznie z 350 ąg/g (AD50) morfiny przeciwdziałał hamują­

cemu wpływowi morfiny na pojawianie się reakcji odstraszającej w odpowiedzi na drażnienie prądem elektrycznym. Zdolność naloksonu do przeciwdziałania efektom morfiny rosła w zależności od dawki, ale jedynie w zakresie 16-32 ąg/g; 48 ąg/g naloksonu nie powodowało już blokady działania 350 ąg/g morfiny.

Wpływ samego naloksonu na amplitudę progową bodźca awersyjnego konie­ czną dla wywołania u modliszki S. biocellata reakcji odstraszającej był również jakościowo różny w zależności od dawki. W mniejszych dawkach (16 ąg/g)

związek ten nie wywierał istotnego wpływu na pojawianie się reakcji odstrasza­ jącej w odpowiedzi na drażnienie prądem elektrycznym, lecz w dawce 32-64 ąg/g

powodował wzrost amplitudy progowej bodźca podobny do wzrostu wywoływa­ nego przez morfinę.

W kolejnej pracy poświęconej reakcji odstraszającej modliszki S. biocellata,

Za b a l a i współpracownicy ( 1984b) zastosowali identyczną metodykę, jak w pra­ cy poprzedniej. Celem tej pracy było przede wszystkim zbadanie wpływu, jaki na próg tej reakcji wywiera aminokwas arginina, gdyż przypuszczano, że może być on zbliżony do wpływu morfiny. Dla porównania zbadano więc również ponownie wpływ, jaki na próg reakcji odstraszającej wywiera 350 |ig/g (AD50) morfiny,

350 ąg/g morfiny podanej jednocześnie z 32 (ig/g naloksonu oraz 32 ąg/g samego naloksonu.Wyniki tych doświadczeń niemal całkowicie potwierdziły wcześniejsze dane Za b a l i i współpracowników (1984a). Także i tym razem

Rola opioidów w zachowaniu się owadów 327 350 gg/g morfiny powodowało wzrost amplitudy progowej bodźca o 50% po dwóch godzinach od chwili jej podania, zaś nalokson (32 gg/g) podany jedno­ cześnie z 350 gg/g morfiny redukował istotnie wpływ tego związku. Sam nalo­ kson (32 gg/g) nie wywierał istotnego wpływu na próg reakcji odstraszającej (w poprzednim doświadczeniu efekty działania tej dawki naloksonu były nieco silniejsze — w godzinę po podaniu podnosił on próg reakcji odstraszającej o 50%).

D ZIA ŁA N IE A N T Y N O C Y C E P C Y J N E M ORFINY. T O L E R A N C J A T E G O Z W IĄ Z K U I P R Z YP U S ZC Z A L N E U ZA LE Ż N IE N IE OD NIEG O U Ś W IE R S Z C Z Y Z RO D ZA JU FTER ON EM OBIUS

Z a b a la i G ó m e z (19 91) badali antynocycepcyjne działanie morfiny, tolerancję

tego związku i możliwość wystąpienia uzależnienia od niego u postaci dojrzałych świerszczy z nie zidentyfikowanego gatunku należącego do rodzaju Pteronemo-

b iiL S . W doświadczeniu tym zastosowano aparat składający się z dwóch części:

komory, w której podwyższano temperaturę oraz z komory nie ogrzewanej. Świerszcz był wprowadzany do ogrzewanej komory za pomocą specjalnego tłoka, a następnie mierzono latencję jego reakcji ucieczki z tej komory (czyli czas od chwili wprowadzenia świerszcza do komory do chwili, w któiym jego głowa przekroczyła linię dzielącą dwie połowy aparatu). W wyniku pilotowych testów uznano temperaturę 54°C za optymalną temperaturę do badania reakcji ucieczki świerszcza z ogrzanej części aparatu. Każdy z badanych świerszczy był wpierw dziewięciokrotnie wprowadzany do komory ogrzanej do temperatury 54°C, co miało mu zapewnić maksymalną adaptację do wysokiej temperatury. Po upływie 24 godzin osobnikom z grup eksperymentalnych podawano (w postaci zastrzyku do jamy odwłoka) różne dawki morfiny, naloksonu lub mieszaninę morfiny i naloksonu. Osobniki z grupy kontrolnej otrzymywały roztwór soli fizjologicznej. Następnie każdego świerszcza wprowadzano siedmiokrotnie w 30 minutowych odstępach do ogrzanej komory, mierząc każdorazowo latencję jego reakcji ucie­ czki.

Podanie morfiny w dawkach 350-690 ąg/g powodowało istotne wydłużenie latencji reakcji ucieczki z ogrzanej komory. Efekt ten zależał zarówno od dawki, jak i od czasu, który upłynął od momentu podania tego związku. Maksymalny efekt działania morfiny występował po 90 minutach. Całość uzyskanych danych pozwoliła autorom na dokonanie estymacji dawki morfiny, która po czasie 90 minut powodowałaby wydłużenie latencji reakcji ucieczki o 50% (D50): wynosi ona około 500 (ig/g. Jest to wielkość podobnego rzędu jak D 50 morfiny powodu­ jąca 50% obniżenie częstości reakcji żądlenia w odpowiedzi na drażnienie prą­ dem elektrycznym u pszczoły miodnej (Nu ń e z i współaut. 1983), czy A D 5 0

morfiny podnosząca o 50% amplitudę progową bodźca awersyjnego wyzwalają­ cego reakcję odstraszającą modliszki (Za b a l a i współaut. 1984a, b). Należy jednak pamiętać, że wszystkie te wielkości określane jako D50 czy A D 5 0 nie są w pełni porównywalne, gdyż uznanie każdej z nich za D 50 oparte było o odmien­ ne, a ponadto w dużej mierze arbitralne kryteria.

Dawka 64 (ig/g naloksonu podana łącznie z D 50 morfiny całkowicie bloko­ wała wpływ morfiny na latencję reakcji ucieczki z ogrzanej komory. Sam nalo­ kson podany w dawkach 32-64 ąg/g nie wywierał żadnego wpływu na latencję reakcji ucieczki z ogrzanej komory. 128 iig/g naloksonu powodowało natomiast

328 E. J. G o d z iń s k a i A. W a g n e r - Z ie m k a

istotny wzrost tej latencji; również i w tym doświadczeniu wyższe dawki nalo­ ksonu wywierały więc działanie analogiczne do działania morfiny.

Za b a l a i Gó m e z (1 9 9 1 ) u w a ż a ją , że w y d łu ż e n ie la te n c ji r e a k c ji u c ie c z k i z o g rz a n e j k o m o r y p o d w p ły w e m m o r fin y i w y ż s z y c h d a w e k n a lo k s o n u w y n ik a z a n ty n o c y c e p c y jn e g o c z y w r ę c z a n a lg e s ty c z n e g o d z ia ła n ia ty c h z w ią z k ó w . Od

m o m e n tu , w k tó ry m D ’Am o u r i Sm it h (1 9 4 1 ) o p r a c o w a li t a k z w a n y „te s t g o rą c e j p ły tk i” , r e a k c je n a b o d ź c e te r m ic z n e s ta n o w ią ty p o w e m o d e le b a d a n ia n o c y c e p c ji i b ó lu , a ta k ż e a n ty n o c y c e p c y jn y c h o ra z a n a lg e s ty c z n y c h e fe k t ó w d z ia ła n ia ró ż n y c h z w ią z k ó w , i to z a r ó w n o u k r ę g o w c ó w , j a k i u b e z k r ę g o w c ó w (Ka v a l ie r s 1989).

Za b a l ai Gó m e z (1991) stwierdzili również u świerszczy z rodzaju Pteronemo- bius wystąpienie tolerancji na morfinę. W grupie 20 świerszczy, którym poda­ wano codziennie 520 gg/g morfiny przez czteiy kolejne dni, efekt działania tego związku malał z dnia na dzień. Czwartego dnia długość latencji reakcji ucieczki z ogrzanej komory spadła u nich do poziomu charakterystycznego dla świerszczy z grupy kontrolnej, którym podawano roztwór soli fizjologicznej. Z danych lite­ raturowych wiadomo, że tolerancja na morfinę pojawia się po podobnym lub nieco dłuższym czasie także u innych bezkręgowców — ślimaków Helix aspersa

(Bu r r o w e s i współaut. 1983, Nd u b u k a i współaut. 1986) i Cepaea nemoralis (Ka v a l ie r s i Hi r s t 1983, 1984, 1986).

Piątego dnia świerszcze z grupy eksperymentalnej przestały otrzymywać morfinę i podjęto próbę wykrycia u nich uzależnienia od tego związku, badając ich reaktywność na różne bodźce. Bodźce świetlne (błyski białego światła) nie wywoływały żadnych reakcji ani u świerszczy z grupy eksperymentalnej, ani u osobników z grupy kontrolnej. Również bodźce dotykowe (dotknięcie patycz­ kiem owiniętym watą) powodowały odchodzenie osobnika równie często w obu badanych grupach. Świerszcze z grupy eksperymentalnej wykazywały jednak wzmożoną reaktywność na bodźce dźwiękowo-wibracyjne. Gdy szklane pojemni­ ki zawierające świerszcze uderzano jeden o drugi, wszystkie bez wyjątku osob­ niki z grupy eksperymentalnej zareagowały na to wykonywaniem skoków. W grupie kontrolnej takich skoków nie zaobseiwowano ani razu. Za b a l a i Gó m e z (1991) uznali tę hiperreaktywność świerszczy z grupy eksperymentalnej na bodźce dźwiękowo-wibracyjne za dowód na pojawienie się u nich uzależnienia od morfiny. Ostateczne wykazanie, że u owadów może wystąpić uzależnienie od morfiny wymaga jednak dalszych, bardziej szczegółowych badań.

UWAGI KOŃCOWE

Prace badawcze dotyczące roli opioidów w zachowaniu się owadów są wciąż jeszcze bardzo nieliczne. Pozwoliły one już jednak na wykazanie, że opioidy mogą wywierać istotny wpływ na reakcje nocycepcyjne, aktywność lokomotoryczną oraz zachowania pokarmowe tych zwierząt, a także na procesy uczenia się zachodzące na poziomie pojedynczych zwojów tułowiowych. Opisano też u owa­ dów zjawisko tolerancji na morfinę i uzyskano wstępne dane sugerujące, że u tych zwierząt może się wytworzyć uzależnienie od tego związku. Interesujący jest też fakt, że nalokson może nie tylko antagonizować działanie agonistów

Rola opioidów w zachowaniu się owadów 329 opioidowych (przede wszystkim morfiny), lecz — zwłaszcza w wyższych dawkach — może sam wywierać działanie podobne jak morfina.

Nasza wiedza na temat roli opioidów w zachowaniu się owadów ma jednak wciąż jeszcze charakter niezwykle fragmentaryczny. Każda nowa praca poświę­ cona temu zagadnieniu może się w istotny sposób przyczynić do jej poszerzenia. Badania nad występowaniem i rolą opioidów u bezkręgowców rzucają niezwykle istotne światło na ewolucję systemów opioidowych; mogą też dostarczać cennych wskazówek odnośnie dalszych badań nad systemami opioidowymi u innych grup zwierząt, w tym także u ssaków.

TH E ROLE OF OPIOIDS IN INSECT BEHAVIOUR S u m m a r y

Opioids play an important role in the regulation of many aspects of physiology and behaviour in both invertebrates and vertebrates. The presence of opioids in various tissues and/or their role in controlling various physiological and behavioural processes has already been investigated in numerous insect species. Results of this research suggest, among others, that opioids play an important role in the regulation of insect reproduction (in particular, in the control o f the reproductive cycle of the female), in the functioning of the digestive apparatus, in the regulation of the rhythm of the heart and in immunological processes. Most probably opioids also participate in the integrative functions of the central nervous system of insects (vision, olfaction, integration of multimodal sensory functions).

So far. the role of opioids in insect behaviour was investigated in relatively few studies. In the majority of the cases, the subjects of these experiments were cockroaches (Periplaneta americana and Leucophaea maderae). In P. americana, various opioid agonists and antagonists were found to influence grooming behaviour, locomotory activity, feeding behaviour, and learning processes occurring within an isolated thoracic ganglion controlling the movements of a single leg. In L.

maderae, morphine and DAMA caused a decrease in locomotory activity, but DALA. cyclazocine and

dynorphin stimulated locomotion. Morphine and naloxone were found to influence the frequency of the defensive stinging response released by noxious stimuli (electric shocks) in the honeybee (Apis

mellifera), and the threshold of the defensive deimatic response released by electric shocks in the

praying mantis (Stagmatoptera biocellala). Morphine and naloxone also influenced the latency of the escape reaction from a heated box in crickets of an unidentified species of the genus Pteronemobius. After having received morphine injections during four successive days. Pteronemobius crickets developed morphine tolerance. They also showed hyperreactivity to sound and vibrational stimuli, which was interpreted in terms of morphine addiction. The research on opioids in invertebrates provides information on the evolution of opioid systems. It may even provide important insights applicable also to other animals, including mammals.

LITERATURA

An d r ie s J . C .. Tr a m u G .. 1985a. Distribution patterns o f mammalian-like peptide immunoreactive cells

in the midgut o f Aeshna cyanea (Insecta. Odonata). Experientia 41. 500-503.

Ba l d e r r a m aN., Dia zH.. Se q u e d aA., Nu ń e zJ.. Ma l d o n a d oH.. 1990. Behavioral and pharmacological

analysis o f the stinging response in Africanized and Italian bees. [W :] Ke s n e r R . P., Ol t o n D. S .

(red.) Neurobiology o f comparative cognition. Lawrence Erlbaum, Hillsdale, New Jersey, 121-128.

Bu r r o w e s W . R ., As s a n a h P.. St e f a n oG . B ., 1983. Behavioral effects o f opiates on the land snail Helix

aspersa. Life S e i. 33, 381-384.

Ch a p m a nA., Go n z a l e zG.. Bu r r o w e sW. R.. As s a n a h P.. Ia n n o n e B., Le u n gM. K., St e f a n oG. B., 1984.

Alterations in high affinity binding characteristics and levels o f opioids in invertebrate ganglia during ageing: evidence for an opioid compensatory mechanizm. Cell Mol. Neurobiol. 4, 143-155.

330 E. J . Go d z iń s k a i A . Wa g n e r- Zie m k a

Co w a nA. 1993. Effects o f opioids on the spontaneous behavior o f animals. [W:] He r zA. (red.) Opioids.

Handbook of Experimental Pharmacology. Vol. 104/11. Springer-Verlag, Berlin - Heidelberg - New York, 393-428.

D ’Am a t oF. R.. Pa v o n eF.. 1993. Endogenous opioids: a proximate reward mechanismfor kin selection?

Behav. Neural Biol. 60. 79-83.

D ’Am o u r F. E., Sm it h D. C., 1941. A method for determining loss o f pain sensation. J. Pharm. Exp.

Theor. 72, 74-76.

Du v eH.. Th o r p e A .. 1988. Mapping o f enkephalin-related peptides in the nervous system o f the blowfiy,

Calliphora vomitoria, and their co-localization ivith cholecystokinin (CCK)- and pancreatic poly­ peptide (PP)-like peptides. Cell Tissue Res. 251. 399-415.

Du v eH., Th o r p e A .. 1989. Distribution and functional significance o f Met-enkephalin-Arg6-Phe7- and

Mei-enkephalin-Argb-Gly7-L e if -like peptides in the blowfly Calliphora vomitoria. I. Immunocy- tochemical mapping o f neuronal pathivays in the brain. Cell Tissue Res. 258, 147-161.

Du v eH., Th o r p eA.. 1990. Distribution and functional significance o f Met-enkephalin-Arg6-Phe7- and

Met-enkephalin-Arg -Gly -Leu8-like peptides in the blowfiy Calliphora vomitoria. II. Immunocy- tochemical mapping o f neuronal pathivays in the retrocerebral complex and thoracic ganglion. Cell

Tissue Res. 259. 147-157.

Dijve H .. Th o r p e A .. To b e S . S . . 19 91. Immunocytochemical mapping o f neuronal pathways from brain

to corpora cardiaca/corpora allata in the cockroach Diploptera punctata ivith antisera against Met-enkephalin-Arg6-Gly7-Leus. Cell Tissue Res. 263. 285-291.

Eis e m a n n C. H.. Jo r e n s e n W. K., Me r r h tD . J., Ric e M. J., Cr ib b B. W., We b b P. D., Za l u c k i M. P.,

1984. Do insects feel pain? - A biological view. Experientia 40, 164-167.

Fo r dR., Ja c k s o n D. M.. Te t r a u l tL., To r r e sJ. C., As s a n a hP.. Ha r p e rJ., Le u n g M. K., St e f a n o G. B., 1986. A behavioral role for enkephalins in regulating locomotor activity in the insect Leucophaea

maderae: evidence fo r high affinity kappa-like opioid binding sites. Comp. Biochem. Physiol. C,

61-66.

Gu m u l k aW. S., 1994. Narkotyczne leki przeciwbólowe. [W:] Farmakologia. Podstawy farmakoterapii

i farmakologii klinicznej. W. Ko s t o w s k i, P. Ku biko v vski (red.). Wyd. IV. Warszawa. Wydawnictwo

Lekarskie PZWL. 670-692;

HeymerA., 1977. Ethologisches Wörterbuch. Ethological Dictionary. Vocabulaire Ethologique. Berlin and Hamburg. Paul Parey, 240 str.

He n t s c h e lE ., Pe n z l inH., 1982. Beeinflussung des Putzverhaltens bei Periplaneta americana (L.) durch

Wundsetzung. Naloxon-, Morphin- und Met-Enkephalingaben. Zool. Jb. Physiol. 86. 361-370.

Ho r r id g e G. A., 1962. Learning o f leg position by headless insects. Nature. 193, 697-698.

Hu g h e s J.. Sm it h T. W.. Ko s t e rl u z H. W.. Fo t h e r g il l L. A.. Mo r g a n B. A.. Mo r r is H. R. 1975.

Identification o f Livo related pentapeptides J'rom the brain ivith potent opiate agonist activity.

Nature 258. 577-579.

Je s s e l lT . M.. Ke l l yD. D.. 1991. Pain and analgesia. [W:j Principles o f neural science. E. R. Ka n d e l,

J. H. Sc h w a r t z. T. M. Je s s e l l (red.), Elsevier. New York, 385-399.

Jo s e f s s o n J .- O., Jo h a n s s o n P. 1979. Naloxone-reversible effect o f opioids on pinocytosis in Amoeba

proteus. Nature 282. 78-80.

Ka v a l ie r s M., 1988. Evolutionary and comparative aspects o f nociception. Brain Res. Bull. 21,

923-931.

Ka v a l ie r sM., 1989. Evolutionanj aspects o f the neuromodulation o f nociceptive behaviors. Amer. Zool.

29.1345-1353.

Ka v a l ie r sM., Hir s tM.. 1983. Tolerance to the morphine-influenced thermal response in the terrestrial

snail. Cepea nemoralis. Neuropharmacology 22, 1321-1326.

Ka v a l ie r s M .. Hir s t M ., 1984. The presence o f an opioid system mediating behavioral thermoregulation

in the terrestrail snail. Cepaeci nemoralis. Neuropharmacology 23, 1285-1289.

Ka v a l ie r sM.. Hir s tM., 1986. Environmental specificity o f tolerance to morphine-induced analgesia in

a terrestrial snail: generalization o f the behavioral model o f tolerance. Pharm. Biochem. Behav.

25, 1201-1206.

Ka v a l ie r s M .. Hir s t M ., 1987. Slugs and snails and opiate tales: opioids and feeding behavior in

invertebrates. Fed. Proc. 46, 168-172.

Ka v a l ie r sM.. Gi j g l i c kM . A., Hi r s tM ., 1987. Opioid involvement in the control o f feeding in an insect,

the American cockroach. Life Sei. 40. 665-672.

Ka v a l ie r s M .. Hi r s tM ., Tk s k e yG. C .. 1985. Opioid systems and feeding in the slug. Limax maximus:

Rola opioidów w zachowaniu się owadów 331

Ku p f e r m a n n I.. 1991. Learning and memory. [W:] Principles o f neural science. E. R. K a n d e l, J. H.

Sc h w a r t z, T. M. Je s s e l l (red.). Elsevier. New York, 997-1008.

LeRo it h D., Li o t t aA. S., Ro t hJ., Sh il o a hJ., Le w isM. E.. Pe r tC . B., Kr ie g e rD. T., 1982. Corticotropin

and ß-endorphiri-like materials are native to unicellular organisims. Proc. Natl. Acad. Sei. 79,

2086-2090.

Ma k m a n M. H., 1994. Morphine receptors in immunocytes and neurons. Adv. Neuroimmunol. 4, 69-82.

Ma n s o u rA., Fo xC. A., Akil H., Wa t s o nS. J,. 1995. Opioid-receptor m-RNA expression in the rat CNS:

anatomical and functional implications. TINS. 18. 22-29.

McGa u g hJ. L., In t r o in i-Co l l is o nI. B .. CaSTELLANO. C., 1993. Involvement ofopioid peptides in learning

and memory. [W:J He r zA. (red.) Opioids. Handbook of Experimental Pharmacology. Vol. 104/11.

Springer-Verlag, Berlin - Heidelberg - New York, 429-447.

Mo l in a P. E ., Ab u m r a d N. N. 1994. Metabolic effects o f opiates and opioid peptides. A d v . Neuroimmu­ nol., 4. 105-116.

Nd u b u k aC.. Br o w nD.. Pr a t tS ., Br a h a m E., Le u n g M. K., St e f a n oG. B., 1986. Opiates stimulate food

consumption in land snail Helix aspersa. [W:j Progress in opioid research. Proceedings o f the 1986 International Narcotics Research Conference. Ho l a d a y J. W., La w P.-Y., He r z A. (red.) NIDA

Research Monographs, Rockville, 493-496.

Nu ń e zJ.. Ma l d o n a d o H ., Mir a l t oA.. Ba l d e r r a m a N ., 1 9 8 3 . The stinging response o f the honeybee: effects o f morphine, naloxone and some opioid peptides. Pharm. Biochem. Beh. 19, 921-924.

Ot t a v ia n i E., Fr a n c h in i A., So n e t t i D., St e f a n o G. B., 1995. Antagonizing effect o f morphine on the

mobility and phagocytic activity o f invertebrate immunocytes. Eur. J. Pharmacol. 276, 35-39.

Pe r t C . B .. Ap o s h ia n D .. Sn y d e r S . H .. 1974. Phylogenetic distribution o f opiate receptor binding. B r a in

Res. 75. 356-361.

Pr z e w ł o c k a B. 1994. Funkcjonalne aspekty zmian ekspresji genów opioidowych. [W:] Problemy

rieuropsycho farmakolog ii. B. Pr z e w ł o c k a. W. La s o ń (red.). Instytut Farmakologii PAN, Kraków, 203-224.

Q u in n W . G., 1984. Work in invertebrates on the mechanisms underlying learning. [W :] M a r l e r P., Te r r a c e H. S. (red.) The biology o f learning. Dahlem Konferenzen 1984. Springer, Berlin,

Heidelberg, New York. Tokyo. 197-246.

Re m y C .. Du b o is M . P., 1981. Immunohistological evidence o f methionine enkephalin-like material in

the brain o f the migratory locust. C e ll T i s s u e R e s . 218, 271-278.

Sa d o w s k i B., Ch m u r z y ń s k iJ. A.. 1989. Biologiczne mechanizmy zachowania. PWN, Warszawa, 614 . Sc h a r r e r B.. St e f a n oG. B., Le u n g M. K. 1988. Opioid mechanisms in insects, with special attention

to Leucophaea maderae. Cell Mol. Neurobiol. 8, 269-284.

Sh ip p e n b e r g T. S. 1993. Motivational effects o f opioids. [W:] He r z A. (red.) Opioids. Handbook o f

Experimental Pharmacology. Vol. 104/11. Springer-Verlag, Berlin - Heidelberg - New York,

633-650.

Sh ip p e n b e r g T. S.. Ba l s- Ku b ikR., 1991. Motivational effects o f opioids: neurochemical and neuroana-

tomical substrates. [W:] Al m e id a O. F. X., Sh ip p e n b e r g T. S. (red.) Neurobiology o f opioids. Springer-Verlag, Berlin. 331-350.

Sim a n t o v R.. Go o d m a n R., Ap o s h ia n D., Sn y d e rH.. 1976. Phylogenetic distribution o f a morphine-like

peptide ..enkephalin”. Brain Res., 111. 204-21 1.

So n e t t iD., Ot t a v ia n i E., Bia n c h i F., Ro d r ig u e zM., St e f a n o M. L.. Sc h a r r e r B., St e f a n o G. B., 1994.

Microglia in invertebrate ganglia. Proc. Natl. Acad. Sei. USA 91, 9180-9184.

St e f a n oG . B., Sc h a r r e rB.. 1981. High affinity binding ofan enkephalin analog in the cerebral ganglion

o f the insect Leucophaea maderae (Blattaria). Brain Res. 225, 107-114.

St e f a n o G. B., Sc h a r r e rB., 1994. Endogenous morphine and related opiates, a new class o f chemical

messengers. Adv. Neuroimmunol. 4, 57-67.

St e f a n o G. B.. Sc h a r r e r B., As s a n a h P. 1982. Demonstration, characterization and localization o f

opioid binding sites in the midgut o f the insect Leucophaea maderae (Blattaria). Brain Res., 253,

205-212.

St e f a n o G. B., Me l c h io r r i P.. Ne g r iL., Hu g h e sT. K., Sc h a r r e rB. 1992. [D-Ala2jDeltorphin I binding

and pharmacological evidence fo r a special subtype o f opioid receptor on human and invertebrate immune cells. Proc. Natl. Acad. Sei. USA 89. 9316-9320.

To k a g i H.. Ue d a H., Am a n o H.. 1 9 7 9 . A novel analgesic dipeptide from bovine brain is a possible Met-enkephalin relaser. Nature 282, 410-412.

332 E. J . Go d z iń s k a i A . Wa c n e r- Zie m k a

Ve t u l a n i J.. 1994. Receptory a (e/ci. [W:] Farmakologia. Podstawy farmakoterapii i farmakologii

klinicznej. W. Ko s t o w s k i. P. Ku b ik o w s k i(red.). Wyd. IV. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,

76-84.

We is sA., Pe n z l inH., 1987. Effect o f morphine and naloxone on shock avoidance learning in headless

cockroaches (Periplaneta americana L.). Physiol. Behav. 39. 445-45.

Wh e e l e rW. M., 1911. Ants. Their structure, development and behavior. Columbia University Press,

New York, 663 str.

Za b a l a N . A ., Mir a l t o A ., Ma l d o n a d o H ., Nu ń e z J . A ., Ja f f e K ., Ca l d e r o n d e L. C ., 1984a. Opiate

receptor in praying mantis: effect o f morphine and naloxone. Pharm. Biochem. Behav. 20,

683-687.

Za b a l a N. A., Ja f f e K., Ma l d o n a d o H., 1984b. Arginine has a morphine-like action in insects.

Experientia 40. 733-734.

Za b a l a N. A., Gó m e z M. A., 1991. Morphine analgesia, tolerance and addiction in the cricket

Pteronemobius sp. (Orthoptera. Insecta). Pharmacol. Biochem. Behav. 40, 887-891.

Zip s e r B., Ru f fM . R.. O ’Ne il lJ. B.. Sm it hC. C., Hig g in sW. J., Pe r tC . B., 1988. The opiate receptor:

a single 110 ltDa recognition molecule appears to be conserved in Tetrahymena. leech, and rat.