Na służbie w Petersburgu : stolica carów w oczach Artura Dolińskiego

(1)

Maria Korybut-Marciniak

Na służbie w Petersburgu : stolica

carów w oczach Artura Dolińskiego

Echa Przeszłości 15, 109-126

(2)

M a r ia K o r y b u t-M a r c in ia k

I n s t y t u t H is to r ii i S to s u n k ó w M ię d z y n a ro d o w y c h U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u rs k i w O ls z ty n ie

NA SŁUŻBIE W PETERSBURGU

- STOLICA CARÓW W OCZACH

ARTURA DOLIŃSKIEGO

Słowa kluczowe: Ignacy A rtu r Doliński, P etersburg, Rosja, XIX wiek Key words: Ignacy A rtu r Doliński, St. P etersburg, R ussia, 19th century

Ig n a c y A r t u r D o liń s k i (1 8 3 1 -1 9 0 9 ), u ro d z ił się w W iln ie w ro d z in ie z u b o żałej s z la c h ty 1 . P o u k o ń c z e n iu w ile ń s k ie g o g im n a z ju m zd e c y d o w a ł się pójść w ś la d y sw ojego o jca i w y b ra ł k a r ie r ę u r z ę d n ic z ą - w y je ż d ż a ją c w w ie k u 18 l a t n a s łu ż b ę n a jp ie r w do N iż n e g o N o w o g ro d u , a n a s tę p n ie do P e te r s b u r g a . W P e te r s b u r g u m ie s z k a ł i p e łn ił s łu ż b ę u r z ę d n ic z ą 2 9 l a t (1 8 5 5 -1 8 8 4 ). B y ł to d la n ie g o o k re s w a ż n y z a ró w n o p o d w z g lę d e m o so b isty m , j a k i zaw o d o w y m . Z P e te r s b u r g ie m z w ią z a ł się, b ę d ą c d w u d z ie s to c z te ro le tn im k a w a le r e m , p e ł n y m e n tu z ja z m u do życia, m a ją c y m w ie lk ie n a d z ie je n a b ły s k o tliw e a w a n s e zaw o d o w e. T u z a ło ż y ł ro d z in ę z a w ie ra ją c z w ią z e k m a łż e ń s k i z K le o p a tr ą B r ittic k , k t ó r a u r o d z iła m u d w ie có rk i. R o s y js k ą sto lic ę o p u s z c z a ł w w ie k u 53 la t, ja k o w dow iec, e m e ry to w a n y u r z ę d n ik z ty tu łe m ra d c y s ta n u , k tó r y to ty t u ł g w a r a n to w a ł m u p rz y z w o ite , j a k n a u r z ę d n ik a , u p o s a ż e n ie . P r z e n ió s ł się do W iln a z p o c z u c ie m u lg i, b e z g o ry c zy p o z o s ta w ił z a s o b ą m ia s to n a d N e w ą , choć do k o ń c a ż y c ia b y ł z n im z w ią z a n y p r z y ja ź n ia m i i k o n ta k ta m i s łu ż b o w y m i i o d w ie d z a ł je z d u ż ą c z ę sto tliw o śc ią . D z ię k i p a m ię tn ik o m , m a t e ria ło m o so b is ty m i k o re s p o n d e n c ji D o liń sk ie g o , k tó r e z a c h o w a ły się w L ite w s k im A rc h iw u m H is to ry c z n y m w W iln ie z n a jd u je m y w iele c ie k a w y c h in f o r m a c ji d o ty c z ą c y c h z a ró w n o ż y c ia z a w o d o w e g o c a r s k ie g o u r z ę d n ik a , j a k i ż y c ia to w a rz y s k ie g o , n a u k o w e g o i k u ltu r a ln e g o P e te r s b u r g a . N ie o c e n io n e

1 Szerzej na temat Artura Dolińskiego zob.: M. Korybut-Marciniak, Bliższe i dalsze podróże

Artura Dolińskiego w świetle jego wspomnień, „Echa Przeszłości” 2012, t. XIII, s. 227-242; eadem, Wilno-Nowogród-Petersburg-Warszawa. Zycie carskiego urzędnika, w: Litwa i jej sąsiedzi w rela cjach wzajemnych, pod red. I. Janickiej i A. Kołodziejczyk, Olsztyn-Gdańsk 2014, s. 113-125.

(3)

ź ró d ło in fo rm a c ji n a t e m a t ż y c ia w sto lic y carów , s ta n o w ią a r ty k u ły D o liń s k ie g o w „ K ro n ice R o d z in n e j”. W l a t a c h 1 8 6 9 -1 8 7 7 b y ł je j k o re s p o n d e n te m . W c z a s o p iś m ie z d u ż ą r e g u l a r n o ś c i ą p u b lik o w a ł „ L is ty z P e t e r s b u r g a ”, w k tó ry c h s k r u p u la tn ie o p isy w a ł b ie ż ą c e życie m ia s ta .

J a k A r t u r D o liń s k i p o s tr z e g a ł P e te r s b u r g ? P rz e d e w s z y s tk im s to lic a R o sji b y ła m ia s te m - m a r z e n ie m , k tó r e d a w a ło s z a n s ę n a k a r ie r ę , ro z w in ię c ie ta le n tó w i z a in te r e s o w a ń . S ta n o w iła c e n tr u m k u ltu r a ln e , s tw a r z a ła m o ż liw o ści o św ia to w e , s z a n s ę o b c o w a n ia z e lita m i in te le k tu a ln y m i i w y s o k ą k u l t u r ą . R o d z in n e W ilno i N iż n y N o w o g ró d , w k tó r y m ro z p o c z ą ł s łu ż b ę u rz ę d n ic z ą , b y ły w e d łu g n ie g o p ro w in c jo n a ln y m i, p rz e p e łn io n y m i m a r a z m e m m ie jsc o w o ś c ia m i, p o z b a w io n y m i p o te n c ja łu d la ro z w in ię c ia m ło d z ie ń c z y c h a m b ic ji. M i k o ła j G ogol w p o w ie śc i „ M a rtw e d u s z e ” tr a f n ie u k a z u je s to s u n e k m ło d eg o p o k o le n ia do sto lic y n a d N e w ą , c h a r a k te r y z u ją c lo sy je d n e g o z b o h a te ró w , k tó r y k o ń c z y sz k o łę i p e łe n z a p a łu p o s z u k u je n a jle p s z e g o s p o so b u n a ro z w i n ię c ie sw o ich ta le n tó w : z w y c z a je m w s z y s tk ic h lu d z i a m b itn y c h p o m k n ą ł do

P e te rsb u rg a , d o k ą d , j a k w ia d o m o d ą ż y ze w s z y s tk ic h s tr o n R o s ji n a s z a p ł o  m ie n n a m ło d z ie ż - słu ży ć , b łyszczeć, ro b ić k a rie rę , a lb o p o p r o s tu c h w y ta ć c z u b k i b e zb a rw n e g o , z im n e g o j a k lód, społecznego, o s z u k a ń c z e g o w y k s z ta łc e  n ia 2. W y so k ie r a n g i, k o n ta k ty z e lita m i in te le k tu a ln y m i, a w a n s e zaw odow e,

ła tw e i sz y b k ie zy sk i, b ły s k o tliw e k a rie ry , z n a jo m o śc i z n o ta b la m i - te m a r z e n ia , w e d łu g p r z e k o n a n ia d u żej części z a m ie s z k u ją c e j R osję m łodzieży, m o ż n a by ło z re a liz o w a ć w y łą c z n ie w ro sy jsk ie j stolicy. M ia s to n a d N e w ą p rz y c ią g a ło m ło d z ie ń c ó w z całej R osji, lecz w ie lu z n ic h p rz y n io s ło o g ro m n e ro z c z a ro w a n ie , a ty lk o n ie lic z n y m o tw ie ra ło d ro g ę re a liz a c ji z a m ie r z e ń . A r t u r D o liń s k i ju ż po u k o ń c z e n iu g im n a z ju m w W iln ie p o s ta n o w ił z w ią z a ć sw oje lo sy ze s to lic ą c a ró w - z a m ie r z a ł p o d ją ć s t u d i a z z a k r e s u l i t e r a t u r y n a U n iw e r s y te cie P e te r s b u r s k im . W 1849 r o k u w s tr z y m a n o je d n a k n a b ó r n a u n iw e r s y te t i z a n a m o w ą ojca A r t u r ro z p o c z ą ł p ra c ę w k a n c e la r ii g u b e r n a to r a N iż n e g o N o w o g ro d u 3. W ó w c zas z a sw ój cel p o s ta w ił so b ie zdobycie p o s a d y w stolicy.

P o r a z p ie rw s z y D o liń s k i p rz y b y ł do P e t e r s b u r g a w s ty c z n iu 1855 ro k u , żeb y z ro b ić r e k o n e s a n s w m o ż liw o ści z a tr u d n i e n i a i n a w ią z a ć o d p o w ie d n ie z n a jo m o śc i, k tó r e m o g ły b y pom óc w zdo b y ciu dobrej posady. W N iż n y m N ow o g ro d zie, g d z ie p ra c o w a ł w k a n c e la r ii g u b e r n a to r a od 1849 ro k u , zm ęczy ł się p ro w in c jo n a ln y m m a ra z m e m . U s tą p ie n ie ze s ta n o w is k a g u b e r n a to r a T eodora B u ra c z k o w a , w k tó ry m m ia ł d u ż e w s p a rc ie o ra z n ie p rz y ja z n e s to s u n k i w k a n c e la rii spow odow ały, że z a c z ą ł p o sz u k iw a ć m ożliw ości o p u s z c z e n ia m ia s ta .

2 M. Gogol, Martwe dusze, t. II, przeł. M. Leśniewska, Wrocław 2009, s. 362-363. „Mit” Petersburga Gogol znał z autopsji, gdy po ukończeniu gimnazjum w Nieżynie na Ukrainie wyruszył z wielkimi nadziejami do stolicy carów. Spotkało go tam wiele rozczarowań, początko wo w mieście nie potrafił się urządzić i borykał się z trudnościami natury finansowej. Poznał również urzędniczy świat Petersburga , podejmując służbę w Departamencie Gospodarstw Pan- stwowych: zob. szerz. V. Nabkov, Nikołaj Gogol, tłum. L. Engelking, Warszawa 2012.

3 Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas [dalej LVIA], f. 1135, inw. 20, sygn. 97, List Stani

(4)

W z n a le z ie n iu p o sa d y w stolicy R osji p o m o g ła m u p ro te k c ja znajom ego jego ojca (S ta n is ła w a D o liń sk ieg o ), k tó r y b y ł w p rz y ja z n y c h s to s u n k a c h z E lia s z e m U ra - zow em . U ra z o w k o re sp o n d e n c y jn ie o b iecał A rtu ro w i D o liń s k ie m u z n a le z ie n ie ja k ie g o ś w a k u ją c e g o s ta n o w is k a . P o czątk o w o D o liń sk i m y ś la ł o p o d jęciu p ra c y ja k o p o m o c n ik k o n tr o le r a S y n o d u - je d n a k n ie czu ł się p o w o ła n y do ty c h c z y n n o śc i (czego ż a ło w a ł, bo n a p o c z ą tk u d a w a n o m u r o c z n ą g a ż ę w w y so k o ści 7 0 0 r u b li s r e b r n y c h ) 4 . J e g o z a m ia r e m było zdobycie z a t r u d n i e n i a w M in i s t e r s t w i e S k a r b u P a ń s t w a . D z ię k i p r o te k c ji je g o c e l z o s ta ł o z ią g n ię ty - 16 c z e rw c a 1855 r o k u z o s ta ł p o in fo rm o w a n y p rz e z U ra z o w a o w a k a c ie w M in is te rs tw ie D ó b r P a ń s tw a 5. D o św ia d czo n y w słu ż b ie u rz ę d n ic z e j ojciec A r tu r a w o d p o w ied zi n a in fo rm a c ję o o tr z y m a n iu now ej p o sa d y w P e te r s b u r g u d a ł sy n o w i k ilk a w a ż n y c h ra d : N ie c h Cię B ó g b ło g o sła w i w n o w y m za w o d zie,

ta k i j a b ło g o sła w ię i życzę C i d o s łu ż y ć się n a jw y ż s z y c h sto p n i, bo w rzeczy s a m e j m ło d y c zło w ie k p r z y p r a c y i d o b r y m p r o w a d z e n iu się n ig d zie ta k ka rie ry n ie m o że z ro b ić j a k w stolicy, g d z ie w ie lu j e s t słu żą c y c h , a m a ło p ra c u ją c y c h . M ó g łb y m w s k a z a ć Ci ta k ic h , co n ie g d y ś p r a w ie p ie c h o tą p o s z li d o P etersb u rg a , a te ra z w a żn e ta m g r a ją role. O d C iebie za le że ć b ęd zie k o c h a n y A r tu r z e p r z e z cią g łą p ra c ę i p iln o ś ć w p e łn ie n iu sw y c h o b o w ią zkó w , zw ró c ić n a się u w a g ę i z a s k a r b ić w zg lę d y n o w y c h n a c z e l n i k ó w . 6. O jcow skie w s k a z ó w k i s y n w ziął

sobie głęboko do se rc a . S u m ie n n ą p ra c ą , d y s ta n s e m do R o s ja n i ła tw o ś c ią z je d n y w a n ia p rz e ło ż o n y c h u d a ło m u się o sią g n ą ć ty tu ł ra d c y s ta n u .

D o liń s k i N o w o g ró d o p u śc ił 15 lip c a , a w o s ta tn ic h d n ia c h m ie s ią c a p o d ją ł słu ż b o w e o b o w ią z k i w D e p a r ta m e n c ie G ó rn ic z y m . P o c z ą tk o w o b y ł z a u ro c z o n y P e te r s b u r g ie m . O w ra ż e n ia c h , ja k ie w y w a r ła n a n im s to lic a c a ró w p isa ł:

W P e te r s b u r g u p o d o b a m n ie się n a jb a r d z ie j o c h ę d ó stw o i s y m e tr ia w e w s z y s t k im . M ia s to z b u d o w a n e g u s to w n ie , u lice w s z y s tk ie szero kie, b r u k o w a n e , in n e g łó w n ie js z e d r z e w e m w y k ła d a n e i tr o tu a r y p r z y s z e rszy c h u lic a c h s z lifo w a 

n y m k a m ie n ie m p r z y k ła d a n e . D o m y w s z y s tk ie p o d lin ię s ta w ia n e , a w s z y s tk o to g m a c h y -o g ro m y , r z a d k o k ie d y m n ie j c zte ro p ię tro w e ^ . D o liń s k i z a c h ły s n ą ł

się m o ż liw o śc ia m i, ja k ie d a w a ło w ie lk o m ie js k ie życie, a le n ie w s z y s tk o p o s tr z e g a ł ja k o id e a ln e . W sw o ich n o t a t k a c h i lis ta c h do o jca p is a ł o n a p a d a c h ra b u n k o w y c h (k tó ry c h s a m s t a ł się o fia rą ), b r a k u b e z p ie c z e ń s tw a n a u lic a c h , a p rz e d e w s z y s tk im o k o s z to w n y m życiu: W P e te r s b u r g u p ie n ię d z y p r z e d e

w s z y s tk im p o tr z e b a i z p ie n ię d z m i b ę d z ie s z ż y ć ta m i ż y ć r o z k o s z n ie i wesoło. B e z p ie n ię d z y u m r z e s z z g ło d u i n u d ó w 8. P ro b le m y fin a n s o w e , z ja k im i się

b o ry k a ł w p ie rw s z y m o k re s ie słu żb y , b y ły p rz e w o d n im t e m a te m lis tó w do

4 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 29 stycznia 1863, k. 202.

5 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 98, List Eliasza Urazowa do Artura Dolińskiego, 16 czerwca 1855, k. 205.

6 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 98, List Stanisława Dolińskiego do Artura Dolińskiego, 1 lipca 1855, k. 206-208.

7 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 97, Materiały do pamiętników, k. 375. 8 Ibidem, k. 375.

(5)

o jc a i ro d z in y w W iln ie , u k tó re j m u s ia ł się z ap o ż y c za ć i p ro s ić o p r z e s ła n ie n a jn ie z b ę d n ie js z y c h c zęści g a rd e ro b y . P o m im o ty c h n ie d o g o d n o śc i, po sz e śc io le tn im , n u ż ą c y m i je d n o s ta jn y m ż y ciu w N o w o g ro d zie, P e te r s b u r g b y ł d la n iż sz e g o u r z ę d n ik a M e k k ą k u ltu ry , w k tó re j m ó g ł n a r e s z c ie o d d a ć się u p r a g n io n y m zajęcio m . N a w e t, je ż e li p r a c a w D e p a r ta m e n c ie b y ła je d n o s ta jn a i n ie p r z y n o s iła w ię k sz e j s a ty s f a k c ji, to ro z ry w k i, k tó r e o fero w ało m ia s to , k o m p e n s o w a ły t ę m o n o to n ię .

P r a c ę w D e p a r ta m e n c ie G ó rn ic z y m ro z p o c z ą ł w c h a r a k te r z e p o m o c n ik a n iż sz e g o u r z ę d n ik a (s to ło n a c z e ln ik a ) z p e n s ją w w y so k o ści 12 r u b li m ie s ię c z n ie 9. P o c z ą tk o w o p ra c o w a ł w g o d z in a c h 10-15, tw ie r d z ił, że n ie j e s t to p r a c a c ię ż k a , d o k u m e n tó w do je g o r e f e r a t u p rz y c h o d z iło n ie w ie le . C z ę sto kończy! sw oje o b o w ią z k i p rz e d c z a s e m i a n g a ż o w a ł się w p o m o c in n y m u rz ę d n ik o m . M ia ł c z a s n a c z y ta n ie p e te r s b u r s k ic h g a z e t, n ie m u s ia ł z a b ie ra ć d o k u m e n tó w do d o m u (ja k to b y w a ło w N o w o g ro d z ie )10. J e d y n ą b o lą c z k ą było n is k ie w y n a g ro d z e n ie . S to lic a c a ró w n ie n a le ż a ła do n a jta ń s z y c h m i a s t - w y n a ję c ie u m e b lo w a n e g o p o k o ju n ie d a le k o od c e n tr u m k o sz to w a ło D o liń sk ie g o 8 r u b li (w c e n ie p o k o ju b y ł o p a ł n a z im ę o ra z w o d a. W oda, j a k s k a r ż y ł się D o liń s k i ojcu, n ie n a d a w a ła się do sp o ży cia, p o n ie w a ż n ie b y ła d o p ro w a d z o n a z N ew y, a le z je d n e g o z k a n a łó w .) W y ż y w ien ie m ie s ię c z n e u k u c h m is tr z y n i k o sz to w a ło 6 r u b li m ie s ię c z n ie . D o d a tk o w o D o liń s k i w y n a ją ł c h ło p c a do pom ocy, co k o s z to w a ło go d o d a tk o w o 3 ru b le n a m ie sią c . W y d a tk i n a p o d sta w o w e u t r z y m a n ie się w P e te r s b u r g u p rz e k r a c z a ły o 5 r u b li je g o m ie s ię c z n e d o c h o d y 11. S tą d te ż w p ie rw s z y c h m ie s ią c a c h p o b y tu w sto lic y R o sji m u s ia ł u s z c z u p lić sw oje o sz c z ę d n o śc i i liczyć n a w s p a rc ie fin a n s o w e ze s tr o n y ro d z in y - m ię d z y i n n y m i p o p r o s ił o s p r z e d a n ie sw o jeg o f o r t e p i a n u p o z o s ta w io n e g o w W iln ie . W k ró tc e m ie s ię c z n a p e n s ja D o liń sk ie g o z o s ta ła p o d w y ż sz o n a do 16 r u b l i 12; n ie s te ty , to n ie ro z w ią z y w a ło p ro b le m ó w m a te r ia ln y c h . P o w sz e c h n ie p r a k t y k o w a n y m s p o s o b e m z d o b y c ia d o d a tk o w y c h ś ro d k ó w f in a n s o w y c h p rz e z u rz ę d n ik ó w b y ły p le n ip o te n c je . U rz ę d n ic y c h ę tn ie p o d e jm o w a li się z a ła tw ia n i a b iu r o k r a ty c z n y c h s p r a w od ro s y js k ic h o b y w a te li z ie m sk ic h , co p rz y n o siło c z ę sto z y s k i k ilk a k r o tn ie p rz e w y ż s z a ją c e ic h p e n s je . W liśc ie z 10 p a ź d z ie r n i k a 1855 r o k u A r t u r D o liń s k i p ro s ił ojca o te g o ty p u z le c e n ia 13. P ra w d o p o d o b n ie d z ię k i p r o w a d z e n iu in te r e s ó w w k ró tc e je g o s y tu a c ja f in a n s o w a z a c z ę ła s ię sta b iliz o w a ć . P o k i l k u n a s t u l a ta c h p r a c y u d a ło m u się zdobyć p e łn o m o c n ic tw o do p r o w a d z e n ia in te r e s ó w E d w a r d a R o m e ra , d z ię k i c z e m u m ó g ł p o cz y n ić sp o re o szczęd n o ści.

9 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 18 lipca 1855, k. 210-211.

10 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 18 lipca 1855, k. 212.

11 Ibidem, k. 212-213.

12 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 10 września 1855, k. 215.

13 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 10 października 1855, k. 221.

(6)

D o liń s k i p rz e z 7 l a t s p r a w o w a ł u r z ą d p o m o c n ik a s to ło n a c z e ln ik a z n i e w ie lk ą p e n s ją - około 2 0 0 r u b li ro c z n ie (d o d a tk o w y m w y n a g ro d z e n ie m b y ły n ag ro d y , k tó r e o trz y m y w a ł ro k ro c z n ie )14. A w a n s n a s ta n o w is k o n a c z e ln ik a s to łu o tr z y m a ł po 7 l a ta c h s łu ż b y - w s ty c z n iu 1863 r o k u ( z a r z ą d z a ł II sto łe m II w y d z ia łu ). W ó w cza s je g o w y n a g ro d z e n ie w z ro sło do 59 r u b li m ie s ię c z n ie 15. P e n s ję p o d w y ż sz o n o m u w r o k u n a s tę p n y m do 1200 r s r o c z n ie 16. N a k o le jn y a w a n s c z e k a ł je s z c z e 10 l a t - 22 c z e rw c a 1873 r o k u o tr z y m a ł n o m in a c ję n a s ta rs z e g o s to ło n a c z e ln ik a ( n a c z e ln ik a r e f e r a t u ) 17. W 1876 r o k u D o liń s k i fo r m a ln ie z o s ta ł w łą c z o n y do u rz ę d n ik ó w M in is te r s tw a S k a r b u P a ń s tw a , choć w rz e c z y w isto śc i p ra c o w a ł w D e p a r ta m e n c ie G ó rn ic z y m . T e n a w a n s b a rd z o go u c ie sz y ł, p o n ie w a ż d a w a ł m u r a n g ę ra d c y s t a n u o ra z p ra w ie d w u k r o tn ie w y ż s z ą e m e r y tu r ę (5 7 0 ru b li). N a ty m s ta n o w is k u z a k o ń c z y ł sw o ją k a r ie r ę w P e te r s b u r g u w 1884 ro k u .

J a k o u r z ę d n ik s t a r a ł się żyć w zgodzie z k o le g a m i. B a rd z o p o w śc ią g liw ie w y ra ż a ł się o o so b a c h , z k tó r y m i ry w a liz o w a ł o a w a n s e . B ył p e łe n s z a c u n k u w o b ec sw o ich p rz e ło ż o n y c h i zazw y czaj z w ie lk im ż a le m w y p o w ia d a ł się o ic h z m ia n ie . P rz y k ła d e m m oże by ć w ty m m ie js c u z m ia n a n a s ta n o w is k u m in i s t r a g ó rn ic tw a w g r u d n iu 1879 r o k u , k ie d y P i o t r a W a łu je w a z a s tą p ił k s ią ż ę A n d rz e j L iw e n . O o d c h o d z ą c y m P io trz e W a łu je w ie w y ra ż a ł się w sa m y c h s u p e r la ty w a c h - ...g rze c zn y , d o s tę p n y d la ka żd e g o , w id z ą c y p o tr z e b y w s z y s t

kic h , p o b ła ż liw y , ła g o d n y . Z a w s z e d b a ł o sw o ic h b ie d n y c h u r z ę d n ik ó w , d o w ia  d y w a ł się n a w e t o lo sie s tr ó ż ó w i k u r ie r ó w . W in n y c h k a r a ł p o o jc o w s k u - n a jła g o d n ie j18. D o liń s k i p o tr a f ił z a s k a r b ić so b ie p rz y c h y ln o ś ć p rz e ło ż o n y c h

n ie ty lk o s u m ie n n ą p ra c ą . W sw o ich w s p o m n ie n ia c h p o z o s ta w ił w z m ia n k i o o b ia d a c h , n a k tó r e z a p r a s z a ł p rz e ło ż o n y c h , a ta k ż e n ie k tó r y c h k o leg ó w po a w a n s a c h n a k o le jn e szczeb le u rz ę d n ic z e j k a r i e r y 19. W y ra ź n ie ro z d z ie la ł j e d n a k k r ą g p rz y ja c ió ł, w k tó r y m się o b ra c a ł i k r ą g z n a jo m y c h z p racy , k tó ry c h n ig d y n ie z a p r a s z a ł do d o m u .

D o liń s k i b y ł c z ę s ty m g o śc ie m w o p e rz e , t e a tr z e , w E r m ita ż u , n a w e r n is a ż a c h i w b a le c ie . W sw o ic h n o ta tk a c h p o z o s ta w ił w ie le c ie k a w y c h opisów p r z e d s ta w ie ń te a tr a l n y c h i o p e r - z w ła sz c z a w ło sk ic h . W o k re s ie u r lo p u w a k a c y jn e g o , g d y n ie w y je ż d ż a ł n a d a cz ę, z p rz y je m n o ś c ią s p ę d z a ł c a łe go d z in y w P e te r s b u r s k ie j B ib lio te c e P u b lic z n e j, w k tó re j c z y ta ł p rz e d e w s z y s t k im p o lsk ie k s ią ż k i20. N a re s z c ie te ż m ó g ł p o d o k ie m p ro fe s jo n a lis tó w ro z w i ja ć sw ój g łos. W 1857 r o k u z a c z ą ł p o b ie r a ć p r y w a tn e le k c je u w ło sk iej

14 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 103, Artur Doliński, Materiały do pamiętników, k. 309. 15 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 29 stycznia 1863, k. 547.

16 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 11 stycznia 1864, k. 574.

17 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 103, Artur Doliński, Materiały do pamiętników, k. 310. 18 Ibidem, k. 293.

19 Ibidem, k. 396.

20 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 99, List Artura Dolińskiego do Stanisława Dolińskiego, 22 maja1857, k. 290.

(7)

ś p ie w a c z k i - p a n i M eo, k t ó r a w je g o g ło s ie d o s tr z e g ła d u ż y p o te n c ja ł (w lis ta c h tłu m a c z y ł ojcu, że n ie m a o co się m a r tw ić , p o n ie w a ż je g o n a u c z y c ie lk a j e s t n ie m ło d a i b a rd z o b r z y d k a ). P o je j w y je ź d z ie z P e t e r s b u r g a k o n ty n u o w a ł n a u k ę w now o o tw a r ty m P e te r s b u r s k im K o n s e r w a to r iu m M u z y c z n y m , k tó re g o d y r e k to r e m b y ł w ó w c z a s A n to n i R u b in s te in . N a k u r s do k o n s e r w a to r iu m w s tą p ił ja k o w o ln y s łu c h a c z . P ro fe s o re m , k tó r y k s z ta łc i! je g o g łos, b y ł L u d w ik P iczio li. P o u k o ń c z e n iu d z ie się c io m ie się c z n e g o k u r s u (k tó r y k o s z to w a ł 125 ru b li) p o b ie ra ł p r y w a tn e le k c je u L u d w ik a P iczioli. W 1863 r o k u D o liń s k i w s tą p ił do c h ó ru T o w a rz y s tw a M u zy czn eg o . W 1864 r o k u zało ży ł sw ój w ła sn y , a m a to r s k i chór, z k tó r y m w y s tę p o w a ł p o d c z a s n a b o ż e ń s tw w k o śc ie le św. S ta n is ła w a . C h ę tn ie te ż ś p ie w a ł solo lu b w d u e ta c h ró ż n e u tw o ry p o d c z a s s p o tk a ń to w a rz y s k ic h czy o rg a n iz o w a n y c h w ie c z o ra c h m u z y c z n y c h 21.

W m ie śc ie n a d N e w ą p o z n a ł ró w n ie ż s w o ją p r z y s z łą m a łż o n k ę K le o p a tr ę B r ittic k . B y ła o n a c ó r k ą le k a r z a p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia C y r y a n a B r ittic k a , u k tó re g o D o liń s k i w y n a ją ł m ie s z k a n ie . D o liń s k i z a p rz y ja ź n ił się z r o d z in ą B r ittic k , s p ę d z a ją c z n im i n ie ty lk o d łu g ie w ie c z o ry a le ró w n ie ż w y je ż d ż a ją c r a z e m n a d a czę. J e d y n a c ó rk a p a n s tw a B r ittic k z a c h w y c iła go s w o ją u r o d ą , a p r z y b liż sz e j z n a jo m o śc i p o ż ą d a n y m i u k o b ie ty c e c h a m i c h a r a k te r u . W 1869 A r t u r D o liń s k i z a rę c z y ł się z n i ą (m ia ła w ó w c z a s 20 la t) i 27 k w ie tn ia 1870 r o k u z a w a r li z w ią z e k m a łż e ń s k i. Z te g o z w ią z k u p rz y s z ły n a ś w ia t d w ie c ó rk i - L u d w ik a (9 II I 1871) i G e n o w e fa (3 I 1874). W P e te r s b u r g u D o liń s k i b y w a ł n a s p o tk a n ia c h z P o la k a m i, c h o d z ił n a c o n ie d z ie ln e n a b o ż e ń s tw a do p o lsk ie g o k o śc io ła p o d w e z w a n ie m św. S t a n i s ł a w a . P o s z u k iw a ł m ie js c z w ią z a n y c h z p o ls k ą k u l t u r ą (z w ra c a ł u w a g ę n a ob ec n o ść p o ls k ic h m a la r z y n a w e r n is a ż a c h , k o n c e r ty p o ls k ic h m u zy k ó w , p u b lik a cje p o ls k ic h p o e tó w w r o s y js k ic h p r z e k ła d a c h , w y s ta w ia n e p o ls k ie s z tu k i w te a tr z e ) . I n te r e s o w a ł się h is to r ią , z g łę b ia ł s a m o d z ie ln ie w ia d o m o śc i d o ty cz ące w ie lk ic h P o lak ó w , p o s z u k iw a ł p o lo n ik ó w w p e t e r s b u r s k ic h b ib lio te k a c h . N a jb liż s z e g ro n o z n a jo m y c h , k tó ry c h gościł u sie b ie w d o m u , s ta n o w ili P olacy, z w ła s z c z a k s ię ż a k atoliccy. D o c z ę s ty c h b y w a lc ó w d o m u D o liń sk ie g o n a le ż e li: p ro b o sz cz p a r a f ii św. S ta n is ła w a - k s ią d z F r a n c is z e k D o b ro w o lsk i, k s ią d z S z y m o n K o zło w sk i, k s ią d z J ó z e f S ie n n ic k i (s p o w ie d n ik D o liń sk ic h ), k s ią d z A n io ł K a n o n o w ic z 22. P r z y ja ź n ił się ró w n ie ż z k ilk o m a r o d z in a m i p o l s k im i n a s ta łe p rz e b y w a ją c y m i w m ie śc ie n a d N e w ą .

J a k o k o r e s p o n d e n t z P e t e r s b u r g a D o liń s k i p u b lik o w a ł w l a t a c h 70 i p o c z ą tk u l a t 80. w p e rio d y k a c h „ K ro n ik a R o d z in n a ” i „ K ra j” a r ty k u ły d o ty cz ące p rz e d e w s z y s tk im p e te r s b u r s k ic h zab y tk ó w , b ib lio te k , w y d a rz e ń k u l t u r a ln y c h , d e m o g ra fii m ia s ta . G ró d n a d N e w ą o p isy w a ł ja k o s ta ły je g o m ie s z k a n ie c . A r ty k u ły z n a m io n u je ła d n y , lite r a c k i ję z y k , le k k o ść s ty lu , dow cip, d u ż a d o c iek liw o ść i s u m ie n n o ś ć w u s t a l a n i u fa k tó w o ra z p o p ra w n o ś ć p o li

21 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 103, Artur Doliński, Materiały do pamiętników, k. 235-237. 22 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 100, Artur Doliński, Wspomnienia, k. 5-7.

(8)

ty c z n a (n a le ż y p a m ię ta ć , że o b y d w a c z a s o p is m a b y ły r z e te ln ie lu s tr o w a n e p rz e z c e n z u rę ). W je g o p u b lik a c ja c h w id a ć z a in te r e s o w a n ie n ie ty lk o b ie ż ą c y m i w y p a d k a m i w P e te r s b u r g u , a le ró w n ie ż h i s t o r i ą m ia s ta , e k o n o m ią , k w e s tia m i so c ja ln y m i m ie s z k a ń c ó w i ic h s ta n e m z d ro w o tn y m , s z tu k ą , o ś w ia tą i ży ciem n a u k o w y m . Z p u b lik o w a n y c h p rz e z n ie g o te k s tó w w y ła n ia się c ie k a w y o b ra z sto lic y c a ró w II p ołow y X IX s tu le c ia .

W p ie rw s z y c h a r ty k u ła c h z a m ie s z c z a n y c h w „K ro n ice R o d z in n e j” c h a r a k te r y z u je p o ło ż e n ie g e o g ra fic z n e P e te r s b u r g a , w ła śc iw o śc i k l i m a t u m ia s ta , je g o sieć h y d ro g ra fic z n ą , u lic e i b u d y n k i. K lim a t o k r e ś la ł ja k o w ilg o tn y i z m ien n y . U c ią ż liw o ś c ią d la m ie s z k a ń c ó w b y ły d u ż e i g w a łto w n e w a h a n ia t e m p e r a t u r - n a w e t p o n a d 10 s to p n i C e ls ju s z a w c ią g u k ilk u g o d z in , s iln e w ia tr y o ra z w y s o k a w ilg o tn o ść p o w ie trz a . D o liń s k i n a d m ie n ia , że g w a łto w n e z m ia n y p o g o d y - p r z e jś c ia z p o g o d n eg o n ie b a do c a łk o w ite g o z a c h m u r z e n ia czy tę g ie g o m ro z u do d e sz c z u to k w e s tia k ilk u g o d zin , a d o d a tk o w o w ró ż n y c h c z ę śc ia c h m i a s t a p o g o d a m o że by ć z u p e łn ie o d m ie n n a . S tą d n ie z b ę d n y m w y p o s a ż e n ie m p e t e r s b u r ż a n (oprócz o k r e s u zim ow ego) b y ły d eszczo ch ro - n y 23. J a k o c ie k a w o s tk ę p o d a je ró w n ie ż sz y b k ie p r z e jś c ia z je d n e j p o ry ro k u do n a s tę p n e j - po m r o z a c h k w ie tn io w y c h n a g ły p rz e s k o k do m a jo w y c h u p a łów (choć m a j n ie k ie d y b y w a ł m ro ź n y ). L a to o d z n a c z a ło się u p a ła m i, a le te ż c z ę s ty m i i g w a łto w n y m i b u r z a m i. J e d n a z b u r z w e w r z e ś n iu 1871 r o k u d o p ro w a d z iła do w y r w a n ia z k o r z e n ia m i k ilk u s e t d rz e w w p a r k a c h 24. Z a n a j tr u d n ie js z e p o d w z g lę d e m p o g o d y k o r e s p o n d e n t z P e t e r s b u r g a u z n a w a ł m ie s ią c e je s ie n n e : p a ź d z ie r n ik , lis to p a d i g ru d z ie ń , g d y n ie b o by ło p o c h m u rn e , o p a d y d e sz c z u lu b ś n ie g u c z ę ste , a g ę s te m g ły o g ra n ic z a ły z n a c z n ie w id o c z ność. To c z a s, k ie d y m ie s z k a ń c y m i a s t a z m u s z e n i b y li p rz e z c a łą d obę u ż y w a ć s z tu c z n e g o o ś w ie tle n ia 25. J u ż w k o ń c u p a ź d z ie r n ik a l a t a r n i e u lic z n e by ły z a p a la n e około 1 5 .3 0 26. D o liń s k i in fo rm o w a ł s y s te m a ty c z n ie o a n o m a lia c h p o g o d o w y ch - w y ją tk o w y c h i d łu g o trw a ły c h m ro z a c h , p o n iżej 30 s to p n i C e l s ju s z a (z im a 1 8 7 6 /1 8 7 7 )27, m ro z a c h k w ie tn io w y c h w 1873 r o k u 28, a ta k ż e o z im a c h o d z n a c z a ją c y c h się n ie s p o ty k a n ą ła g o d n o ś c ią (1 8 7 1 /1 8 7 2 ). Ł a g o d n ą z im ę o k r e ś la n o m ia n e m „sie ro c e j”, lito śc iw e j w obec s p a u p e ry z o w a n e j części sp o łe cz n o śc i m ia s ta , k tó re j g łó w n ą b o lą c z k ą b y ł z a k u p o p a łu 29. O w y ją tk o w o c ie p ły m o k r e s ie je s ie n n o -z im o w y m p is a ł w sw o ic h n o ta tk a c h w r o k u 1877. P o d a w a ł, że ś r e d n ia t e m p e r a t u r a lis to p a d a w y n o s iła w ó w c z a s 4 s to p n ie C e l s ju s z a p o w yżej z e ra , co w z e s ta w ie n iu z d a n y m i p e te r s b u r s k ie g o „ o b s e rw a to r iu m fizy cz n eg o ” d a w a ło n a jc ie p le js z y lis to p a d od 120 la t. Do n ie z w y k ły c h z ja w is k p o g o d o w y ch z a lic z y ł b u r z ę z p io r u n a m i 14 lis to p a d a 1877 r o k u 30.

23 A. Doliński, Listy z Petersburga „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 3, s. 41. 24 Ibidem, „Kronika Rodzinna”1871, R. V, nr 1, s. 10.

25 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 3, s. 42. 26 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 8, s. 119. 27 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1877, nr 12.

28 A. Doliński, Korespondencje z Petersburga, „Kronika Rodzinna” 1873, nr 9, s. 133. 29 Idem, Listy z Petersburga, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 12, s. 181.

(9)

W z a z w y czaj p o n u r y m i c h ło d n y m o k re s ie zim o w y m , je d y n ą rz e c z ą p o z y ty w n ą , j a k ą D o liń s k i d o s tr z e g a ł, b y ło z ja w isk o z o rz y p o la r n e j, o k tó r y m s k r u p u la t n i e c z y te ln ik ó w k r o n ik i in fo rm o w a ł31. W śró d c ie k a w o s te k o d n o sz ą c y c h się do p o g o d y a u t o r „ L istó w ” z w ra c a u w a g ę n a o s o b liw ą m o d ę , m ia n o w ic ie „cie p ło m ie rz e n o sz o n e p r z y k a p e lu s z a c h ” w fo rm ie k o k a r d , k tó r e u m o ż liw ia ły s p r a w d z a n ie ró ż n ic t e m p e r a t u r w ró ż n y c h c z ę śc ia c h m i a s t a 32.

J e d n ą z b o lą c z e k m ie s z k a ń c ó w sto lic y n a d N e w ą b y ły po w o d zie. W „K ro n ic e R o d z in n e j” z n a jd u je m y szczeg ó ło w y o p is g ę s te j sie c i h y d ro g ra fic z n e j m ia s ta . P r z y n is k im p o ło ż e n iu i b lis k o ś c i m o rz a lu d n o ś ć b y ła n a r a ż o n a n a p o w o d zie p o w ta rz a ją c e się co 2 - 3 la ta . A u to r p rz y to c z y ł in fo rm a c je o d w óch n a jw ię k s z y c h p o w o d z ia c h w h is to r ii m i a s t a z l a t 1777 i 1824, k tó r e p rz y n io s ły lic z n e s t r a t y lu d n o śc io w e 33. O s t a t n i a d o p ro w a d z iła do d ecy zji o u r e g u lo w a n iu N ew y, k tó re j b rz e g i p o d n ie sio n o i o c e m b ro w a n o g r a n ite m 34. P o m im o ty c h śro d k ó w p re w e n c y jn y c h p o w o d zie n a d a l, w o d s tę p ie k ilk u la t, n ę k a ły m ie s z k a ń c ó w p ro w a d z ą c do s t r a t m a te r ia ln y c h . D o liń s k i o d n o to w a ł p ow ódź z 2 p a ź d z ie r n ik a 1873 ro k u , k tó re j p r z y c z y n ą b y ł s iln y w ia tr od m o rz a . W oda p o n io s ła się o 10 stó p p o n a d n o r m a ln y s ta n , a n iżej p o ło żo n e u lic e z a m ie n iły s ię w k a n a ły i je z io ra , po k tó r y c h p o ru s z a n o się c z ó łn a m i. P o w ó d ź d o tk n ę ła sz c z e g ó ln ie lu d n o ś ć u b o g ą , k t ó r a z a m ie s z k iw a ła s u te r e n y 35.

D o liń s k i sp o ro m ie js c a p o św ię c a ł k w e s tio m d e m o g ra fic z n y m . P o m im o że w 1869 r o k u d o k o n a n o s p is u lu d n o ś c i P e t e r s b u r g a D o liń s k i u b o le w a ł, że w 1871 r o k u C e n tr a ln y S ta ty s ty c z n y K o m ite t n ie o p u b lik o w a ł je sz c z e ż a d n y c h d a n y c h . S a m p o s ta n o w ił d o k o n a ć s z a c u n k ó w d e m o g ra fic z n y c h m i a s t a n a p o d s ta w ie d o k u m e n tó w u rz ę d o w y c h . W e d łu g je g o o b lic z e ń lu d n o ś ć s to łe c z n a lic z y ła 6 6 7 ty s ię c y m ie sz k a ń c ó w , z czego 3 7 6 ,5 ty s ią c a s ta n o w ili m ę ż c z y źn i, a 2 9 0 ,5 ty s ią c a - k o b ie ty 36. Z w ró cił u w a g ę , że t a k a r ó ż n ic a p o m ię d z y lic z e b n o ś c ią o b u p łci n ie w y s tę p u je w ż a d n y m z w ię k s z y c h m i a s t e u ro p e js k ic h . U s ta lił ró w n ie ż , że P e t e r s b u r g j e s t m ia s te m o u je m n y m p rz y ro ś c ie n a t u r a l n y m - w 1870 o d n o to w a n o 19 600 u r o d z e ń i aż 23 100 zgonów . R a tu n e k d la m i a s t a s ta n o w iła , je g o z d a n ie m , lu d n o ś ć n a p ły w o w a , k tó re j liczb ę o k r e ś la n a 4 6 7 000. P rz y b y w a li o n i z ró ż n y c h p ro w in c ji k r a j u i z a g ra n ic y s ta le p o w ię k s z a ją c licz b ę p e te r s b u r ż a n . P o m im o u je m n e g o p r z y r o s tu n a t u r a ln e g o lu d n o ść m i a s t a r e g u la r n ie ro s ła , co D o liń s k i i l u s tr u je d a n y m i liczb o w y m i: ro k 1750 - 80 000; ro k 1800 - 2 2 0 000; ro k 1850 - 5 3 3 000. D u ż a ś m ie rte ln o ś ć , z d a n ie m k o r e s p o n d e n ta , b y ła w y n ik ie m n ie h ig ie n ic z n e g o t r y b u ż y c ia m ie s z k a ń ców. S tw ie rd z a , że do ś m ie r te ln o ś c i p o ś ró d osób z w y ż sz y c h w a r s tw p rz y c z y n ia ły się z a ję c ia w y m a g a ją c e d łu g ie g o s ie d z e n ia (u rz ę d n ic y ), b e z s e n n e noce,

31 A. Doliński, Listy z Petersburga, „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 5, s. 77. 32 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 1, s. 10.

33 Na temat powodzi w 1824 roku zob. szerzej L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wro- cław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, Łódź 1984, s. 102-103

34 A. Doliński, Listy z Petersburga „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 3, s. 42. 35 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1874, nr 2, s. 29.

(10)

n a d u ż y c ia w sze lk ie g o r o d z a ju . Z a ś w a r s tw y n iż s z e n a r a ż o n e b y ły n a z g u b n e

n a ło g i, z łą d ie tę , w ilg o tn o ść w s u te r e n a c h . U m ie ra ln o ś ć p o tę g o w a ł p o n a d to n ie k o r z y s tn y k lim a t i n ie z a d o w a la ją c y s y s te m o c z y sz c z a n ia m i a s t a 37 .

P o o p u b lik o w a n iu p rz e z C e n tr a ln y K o m ite t S ta ty s ty c z n y d a n y c h d o ty c z ą cych d e m o g ra fii m ia s ta D o liń sk i in fo rm o w a ł c z y te ln ik ó w „ K ro n ik i R o d z in n e j” 0 d o k ła d n y c h lic z b a c h m ie sz k a ń c ó w (667 963 osób, z czego 377 780 m ęż czy zn 1 2 9 0 183 k o b ie t - a z a te m n a s t u m ę ż c z y z n p rz y p a d a ło 77 k o b ie t). C z y n ił t u s p o s tr z e ż e n ia o d n o śn ie lic z e b n o śc i czło n k ó w ró ż n y c h w y z n a ń , m n ie js z o ś c i n a ro d o w y ch , w a r s tw sp o łe c z n y c h . P o d a w a ł, że m ia s to było z a m ie s z k a n e w 31% p rz e z w ło śc ia n , z k tó ry c h s p o r a g r u p a p o c h o d z iła z g u b e r n i p ó łn o c n o -z a c h o d n ic h (6748). N a jlic z n ie js z ą g r u p ę s ta n o w ili m ie s z c z a n ie - p o n a d 123 000, p o s ia d a c z e z ie m sc y p o n a d 5 4 000, d u c h o w ie ń s tw o p o n a d 60 0 0 , z czego ty lk o 38 osób n a le ż a ło do d u c h o w ie ń s tw a k a to lic k ie g o 38. S p o ś ró d m ie s z k a ń c ó w s to licy, w e d łu g d o n ie s ie ń k o re s p o n d e n ta , około 45% s ta n o w ili a n a lf a b e c i39.

W je d n y m z a r ty k u łó w k o r e s p o n d e n t n a z y w a P e te r s b u r g „ m ia s te m bez- ż e n n y c h ”. Z w ra c a u w a g ę n a n is k i p r o c e n t z a w ie ra n y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h (w 1870 r o k u - 4 1 5 0 m a łż e ń s tw ). P rz y c z y n y te g o z ja w is k a u p a tr y w a ł w p re fe ro w a n y m p rz e z m ło d y c h lu d z i s ty lu ży c ia ( z a m iło w a n iu do z b y tk u , m o d zie n a życie „ b u rz liw e ”), d ro ż y ź n ie , ro s n ą c y m w y m a g a n io m p łc i p ię k n e j ( k tó r a m ia ła z czego w y b ie ra ć ) o ra z ru c h o m m ig ra c y jn y m - w ię k sz o ść m ło d y ch lu d z i P e te r s b u r g z a m ie s z k iw a ła ty lk o cza so w o 40.

A r c h ite k tu r a m i a s t a i u lic e , k tó r e p o d c z a s p ie rw sz e j w iz y ty w p ra w iły go w z a c h w y t, ja k o k ilk u n a s to le tn i m ie s z k a n ie c p o s tr z e g a ł z w ię k s z ą d o z ą k r y ty c y z m u . W je d n y m z a r ty k u łó w p o d a je , że P e te r s b u r g liczy 9 0 0 0 dom ów , 92 000 m ie s z k a ń , 7 o g ro d ó w p u b lic z n y c h i 8 0 0 p r y w a tn y c h , 6 sk w eró w , 45 placów , 500 u lic i 2 0 0 z a u łk ó w , 125 m ostów . O w y g lą d z ie d om ów w y ra ż a ł się n ie z b y t p rz y c h y ln ie : D o m y n ie za le c a ją się g u s to w n o ś c ią a r c h ite k tu r y .

J a k a ś je d n o s ta jn o ś ć i c ię żk o ść s ty lu w s z ę d z ie się p r z e b ija . W e w n ę trzn e u r z ą  d z e n ia je s z c z e w ięcej p o z o s ta w ia ją d o ż y c ze n ia . G łó w n e u lice P e t e r s b u r g a b y ły

b ru k o w a n e d re w n e m , n a t o m i a s t p o z o s ta łe k a m ie n ie m . J a k p o d a je D o liń sk i, p o d e jm o w a n o p ró b y b r u k u ż e la z n eg o , a le n ie p rz y n io s ło to p o ż ą d a n y c h e fe k tów . W s z y s tk ie c h o d n ik i w y k ła d a n o k a m ie n n y m i p ły ta m i41. O k o m u n ik a c ji p u b lic z n e j ró w n ie ż w y r a ż a ł się z d e z a p r o b a tą . P o ś ró d je j m a n k a m e n tó w w y li c z a m a ło k o m fo rto w e , w ą s k ie i n ie tr w a łe d o ro ż k i je d n o k o n n e , z n isz c z o n e i b r u d n e k a re ty , k tó r y c h s t a n n ie c h ro n ił p rz e d d e sz c z e m i w ia tr e m , n a g a n n e p ow ozy re m iz o w e . C e n y p r z e ja z d u ty m i ś r o d k a m i t r a n s p o r t u n ie n a le ż a ły do n a jn iż s z y c h - je d e n k u r s d o ro ż k ą k o s z to w a ł od 2 0 do 50 k o p ie je k , w y n a ję c ie

37 Ibidem, s. 78.

38 A. Doliński, Korespondencja z Petersburga., „Kronika Rodzinna” 1873, nr 9, s. 131. 39 Ibidem, s. 131.

40 A. Doliński, Listy z Petersburga, „Kronika Rodzinna”1871, R. V, nr 5, s. 77.

41 Zainteresowanie Dolińskiego nawierzchnią chodników i dróg przydało mu się w latach 90., kiedy jako członek Wileńskiej Izby Gubernialnej do spraw Miejskich zasiadł w komisji bruków; A. Doliński, Listy z Petersburga, „Kronika Rodzinna”1872, R. V, nr 8, s. 118.

(11)

k a r e t y n a je d e n d z ie ń to c e n a od 5 do 8 r u b li42. A u to r n a d m ie n ia , że: ...p r z y ta k ic h w a r u n k a c h k o m u n ik a c y jn y c h , p a r o k o n n a w a r s z a w s k a d o r o ż k a s ta n o  w iła b y d la P e te rsb u rg szc za n ó w , p o d w s z y s tk ie m i w z g lę d a m i id e a ł d o s k o n a ło  ś c i43. J e d y n y m w y ró ż n io n y m p rz e z D o liń sk ie g o ś ro d k ie m k o m u n ik a c ji p u  b lic z n e j b y ły o m n ib u s y d ro g i ż e la z n o -k o n n e j - w y g o d n e i t a n i e (m ie jsc e w e w n ę tr z n e b y ło w c e n ie 5 k o p ie je k , m ie jsc e z e w n ę tr z n e 3 k o p ie jk i)44.

N a ła m a c h „ K ro n ik i R o d z in n e j” D o liń s k i w ie le m ie js c a p o św ię c a ł k o n d y cji z d ro w o tn e j p e te r s b u r ż a n . J a k o n a jb a r d z ie j ro z p o w s z e c h n io n e w P e t e r s b u r g u c h o ro b y w y m ie n ia a p o p le k s je , r e u m a ty z m , c h o ro b y p łu c, g ry p ę , s z k o r b u t, ta s ie m c e , c h o ro b y zębów 45. W s z e re g u ch o ró b e p id e m ic z n y c h n ę k a ją c y c h sp o łe c z n o ść m i a s t a w y lic z a c h o le rę , o sp ę i ty fu s . O z a s ię g u i ż n iw a c h ty c h o s ta tn ic h d o n o si r e g u la r n ie . W 1871 r o k u in fo rm u je o n ie lic z n y c h o fia ra c h cholery, k t ó r a d o ty k a ła w y łą c z n ie n iż s z e w a r s tw y sp o łe c z n e 46, w r o k u 1872 p o d a je ju ż k o n k r e tn e licz b y - w c z e rw c u 1872 r o k u z a c h o ro w a ło n a c h o le rę 5 6 5 osób, z k tó r y c h 140 z m a rło 47. O s p a w P e te r s b u r g u , k t ó r a p o ja w iła się n a p o c z ą tk u k w ie tn ia 1872 r o k u d o tk n ę ła , z d a n ie m k o r e s p o n d e n ta , 1275 osób, z k tó ry c h z m a rło 2 8 7 48. B ila n s ty c h ch o ró b w P e te r s b u r g u w 1872 r o k u p r z e d s ta w ił n a p o d s ta w ie s p ra w o z d a ń s z p ita li i la z a re tó w n a s tę p u ją c o : n a ospę z a c h o ro w a ło y 4 7 9 2 o so b y 49, z m a r ło 1 6 1 9 ; c h o le r a d o t k n ę ł a 3 4 1 3 osób, z k tó ry c h z m a rło 166350. W 1876 ro k u n a jb a rd z ie j ro z p o w sz e c h n io n ą w m ie ście c h o ro b ą b y ł ty fu s, n a k tó ry w e d łu g o ficjaln y ch d a n y c h z m a rło 1225 osób51.

A r t u r D o liń s k i n ie p o z o s ta w a ł o b o ję tn y n a now o p o w s ta ją c e o r g a n iz a c je f ila n tr o p ijn e i o św ia to w e s łu ż ą c e p o le p s z e n iu b y tu n a ju b o ż s z y c h m ie s z k a ń ców m ia s ta . O p is u je m ię d z y in n y m i z a w ią z a n e w 1873 r o k u T o w a r z y s tw o D la

D o s ta r c z a n ia N o c n y c h P r z y tu łk ó w 52; T o w a r z y s tw o O p ie k i N a d N a u c z y c ie lk a  m i , k tó r e p e łn iło ro lę b i u r a p o ś r e d n ic tw a w z n a le z ie n iu z a tr u d n i e n i a p rz e z

n a u c z y c ie lk i, u d z ie la ło im c z a so w y c h z ap o m ó g , a ta k ż e z a p e w n ia ło p r z y tu łe k ty m , k tó r e ze w z g lę d u n a p o d e sz ły w ie k lu b ch o ro b ę n ie b y ły w s ta n ie p ra c o - w a ć 53; T o w a r z y s tw o W s p o m a g a n ia N ie z a m o ż n y c h S tu d e n tó w , u d z ie la ją c e z a p o m ó g i s ty p e n d ió w s tu d e n to m U n iw e r s y te tu P e te r s b u r s k ie g o 54. W je g o r e la c ja c h z n a jd u je m y lic z n e w z m ia n k i n a t e m a t p r y w a tn y c h in ic ja ty w d o b ro c z y n n y c h , m iło s ie r n y c h z a p isó w te s ta m e n to w y c h , in d y w id u a ln y c h in ic ja ty w 42 Ibidem, s. 118. 43 Ibidem, s. 118. 44 Ibidem, s. 118.

45 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 5, s. 77. 46 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 1, s. 10. 47 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1872, nr 22, s. 346. 48 Ibidem, s. 345.

49 Dodaje, że wszystkich chorych na ospę było około 8000, zmarło około 2000. 50 A. Doliński, Korespondencje z Petersburga, „Kronika Rodzinna” 1873, nr 5, s. 63. 51 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1877, nr 12.

52 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1873, nr 9, s. 132. 53 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1874, nr 2, s. 28. 54 Ibidem, s. 29.

(12)

o św ia to w y c h . Z u b o le w a n ie m k o r e s p o n d e n t w s p o m in a o n is k ic h n a k ła d a c h fin a n s o w y c h m i a s t a n a pom oc n a ju b o ż s z y m m ie sz k a ń c o m .

A r t u r D o liń s k i n a s z p a lta c h „ K ro n ik i” n ie je d n o k r o tn ie d a w a ł w y ra z sw o im z a in te r e s o w a n io m o p e rą , t e a t r e m i b a le te m . Z w ła sz c z a n a t e m a t o p e ry w y r a ż a ł się ze z n a w s tw e m , w y k a z u ją c b ie g ło ść w z a k r e s ie k o m p o z y cji, e m isji g ło su , te c h n ik i g ry n a in s tr u m e n ta c h . W l a t a c h 70. D o liń s k i u c z ę sz c z a ł do c z te re c h te a tr ó w p e te r s b u r s k ic h : T e a tr u W ielk ieg o , p rz e z n a c z o n e g o d la o p e ry w ło sk iej i b a le tu , T e a tr u M a ria ń s k ie g o i T e a tr u A le k s a n d ry js k ie g o , w k tó ry c h m o ż n a b y ło zobaczyć w y łą c z n ie o p e rę i s p e k ta k le d ra m a ty c z n e ro s y js k ie o ra z T e a tr u M ic h a jło w sk ie g o , p rz e z n a c z o n e g o n a s p e k ta k le t r u p f r a n c u s k ic h i n ie- m ie c k ic h 55. Do u lu b io n y c h ro z ry w e k D o liń sk ie g o n a le ż a ła o p e r a w ło sk a , c z e m u d a w a ł w y ra z w sw o ic h z a p is k a c h o so b isty c h . C z y te ln ik ó w „ K ro n ik i R o d z in n e j” in fo rm o w a ł r e g u la r n ie o p r z e d s ta w ie n ia c h d a w a n y c h w T e a trz e W ie lk im . P rz y k ła d o w o w s e z o n ie 1 8 7 1 /1 8 7 2 od 11 p a ź d z ie r n ik a do 27 lu te g o o p e r a w ło s k a d a ła 9 6 p r z e d s ta w ie ń , r e p e r t u a r s k ła d a ł się z 2 6 o p e r; w y s ta w ia n o m . in . n a s tę p u ją c e ty tu ły : „D on J u a n ” M o z a rta , „ F re jsz y c i O b e ro n ” W e b e ra , „ H u g e n o c i” M a je r b e e r a , „ C y ru lik s e w ils k i” i „ S ro k a z ło d z ie jk a ” R o s sin ie g o , „ P u r y ta n ie i L u n a ty c z k a ” o ra z „R om eo i J u l i a ” B e llin ie g o , „ L in d a i F a v o r ita ” D o n ic e ttie g o , „B al m a s k o w y ” V e rd ieg o 56. K r y ty k a w y k o n a ń p o sz c z e g ó ln y c h o p e r u k a z u je p ro fe s jo n a liz m D o liń sk ie g o w d z ie d z in ie m u z y k i i śp ie w u . C z ę sto k ro ć w y r a ż a ł sw oje o p in ie n a t e m a t p o sz c z e g ó ln y c h w o k a li stów , o rk ie s try . W y ty k a ró w n ie ż w sp ó łc z e sn y m k o m p o z y to ro m ch ę ć k o m e rc ja liz a c ji sw o ich d z ie ł b e z u w z g lę d n ie n ia m o żliw o ści lu d z k ie g o g ło su . Z liczącej p o n a d sto osób t r u p y w ło sk ie j z n a jw ię k s z y m p o d z iw e m w y p o w ia d a ł się 0 k u n s z c ie A d e lin y P a t t i , k t ó r a sw o im trz y o k ta w o w y m s o p r a n e m p o d b ija ła s e r c a c ałe j E u r o p y 57. N ie sz c z ę d z ił słó w k r y ty k i w o b ec o r k ie s tr y o p e ry w ło sk ie j, k t ó r a p o d d y re k c ją A rd ittie g o d o p u s z c z a ła się lic z n y c h błędów , fałszów , b r a k u s y n c h ro n iz a c ji ze śp ie w e m . Sw oje n ie z a d o w o le n ie w y ra ż a ł w z e s t a w ie n iu z w y s o k im i c e n a m i b ile tó w n a w ło s k ą o p e r ę ( n a jta ń s z e m ie jsc e w 1872 r o k u k o sz to w a ło 2 ru b le i 20 k o p ie je k , n a jd r o ż s z a lo ż a - 38 r u b li 1 50 k o p ie je k )58.

O p e r a r o s y js k a p r z y w o ły w a n a b y ła p r z e z a u t o r a „ L is tó w ” rz a d z ie j. W s e z o n ie 1 8 7 1 /1 8 7 2 p r z e d s ta w ia ła ty lk o 7 k o m p o zy cji o ry g in a ln y c h i 8 w tłu m a c z e n iu n a ro s y js k i. Z a r ty s te k , k tó r e D o liń s k ie m u p rz y p a d ły do g u s tu , m o ż n a w y m ie n ić k o n t r a l t - p a n n ę Ł a w ro w s k ą , s o p r a n - p a n n ę L ew ick ą . P o z o s ta li śp ie w a c y s c e n y ro sy jsk ie j z y s k a li w c h a r a k te r y s ty c e D o liń sk ie g o w ięcej o cen k ry ty c z n y c h n iż p o z y ty w n y c h u w a g 59. R o k 1 872/73 z d a n ie m k o r e s p o n d e n ta p r z e d s ta w ia ł się n a ro sy jsk ie j s c e n ie n a ro d o w e j b a r d z o m iz e r n ie . D a w a n o 14 u tw o ró w , k tó r e b y ły w y k o n y w a n e p rz e z m ie r n y c h a rty stó w .

55 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 15, s. 231. 56 Ibidem, s. 232.

57 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 8, s. 119. 58 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 15, s. 233. 59 Ibidem, s. 233.

(13)

D o liń s k i p o z y ty w n ie o c e n ia ł je d y n ie k u n s z t n ie k tó r y c h ro s y js k ic h k o m p o z y to rów : A le k s a n d r a S ie ro w a (1 8 2 0 -1 8 7 1 ), k tó re g o o p e ry „ J u d y ta ” i „Moc s z a t a ń s k a ” o k r e ś la ł ja k o w ielce o ry g in a ln e ; M o d e s ta M u s o rg s k ie g o (1 8 3 9 -1 8 8 1 ), k tó r y o p e r ą „B o ry s G o d u n o w ” p o m im o s z c z u p łe j z n a jo m o ś c i p r a w id e ł h a r m o  n ii i k o n tr a p u n k tu , je d y n ie p o tę g ą sw eg o ta le n tu z w r ó c ił n a ten u tw ó r p o  w s z e c h n ą u w a g ę 60. K ry ty c z n ie w y r a ż a ł się n a t e m a t o p ero w ej tw ó rc z o śc i

M ik o ła ja R im s k ie g o -K o rs a k o w a ( 1 8 4 4 -1 9 0 8 ), k tó re g o c e n ił w y łą c z n ie z a k il k a u tw o ró w i n s tr u m e n ta ln y c h 61. Z d u ż y m k ry ty c y z m e m o d n o sił się do w y k o n a n i a „ H a lk i” S ta n is ła w a M o n iu s z k i, k t ó r a p r z e tłu m a c z o n a n a ję z y k ro s y js k i b y ła p r z e d s ta w ia n a w P e te r s b u r g u w l a ta c h 70. p rz e z k ilk a sezonów . N ie p o d o b a ła m u się o b s a d a g łó w n y c h ró l, tw ie r d z ił, że ś p ie w a k o m (z w ła sz c z a p a n io m ) b r a k u je g ło s u i t a le n tu . P o c h le b n ie w y p o w ia d a ł się n a t e m a t k o s tiu m ó w o ra z w y k o n a n iu fr a g m e n tó w k o m p o zy cji p rz e z c h ó r62. P o w śc ią g liw ie i z d u ż ą d o z ą k ry ty c y z m u w y p o w ia d a ł się o s z tu k a c h te a t r a l n y c h w y s ta w ia n y c h p rz e z R o s ja n - z a ró w n o d o b ó r r e p e r t u a r u d ra m a ty c z n e g o , j a k i je g o w y k o n a n ie k o r e s p o n d e n t o p in io w a ł su ro w o - b r a k o r y g in a ln o ś c i p r z y b r a k u d o b ry c h a r ty s tó w - t a k k w ito w a ł se z o n 1 8 7 1 /1 8 7 2 w ro s y js k im t e a t r z e d r a  m a ty c z n y m 63. W T e a trz e M ic h a jło w s k im o p e ry i s z tu k i t e a t r a l n e w y s ta w ia ła g r u p a f r a n c u s k a i n ie m ie c k a . J e ż e li ch o d z i o r e p e r t u a r te j p ie rw s z e j k o r e s p o n d e n t k w ito w a ł k ró tk o , że n ie p r z e d s ta w ia ł ż a d n y c h za le t. A tu te m p r z e d s ta w ie ń f r a n c u s k ic h b y ły n a t o m i a s t n ie p o s p o lite ta le n ty , w ś ró d k tó ry c h D o liń s k i w y r ó ż n ia ł n a s tę p u ją c e d a m y : D e la p o rt, P a s k i, N a p ta l, L a g r a n g e 64. Z d e c y d o w a n ie w yżej s ta w ia ł r e p e r t u a r a r ty s tó w n ie m ie c k ic h , g d zie s ię g a n o c z ę sto po s z tu k i S c h ille ra , G o e th e g o o ra z S z e k s p ir a , k tó r e o d z n a c z a ły się, z d a n ie m a u t o r a listów , m o r a ln ą tre śc ią i n a tu r a ln ą w e so ło śc ią . J e d n a k ż e o b o k t a l e n t u k ilk u osób w t r u p i e n ie m ie c k ie j z d a w a ł się w id z ie ć s a m e m ie r n o ty 65.

P o s z u k u ją c ś la d ó w p o ls k o ś c i n a p e t e r s b u r s k i e j s c e n ie p r z y p o m n ia ł o g ro m n e s u k c e s y t e a t r u W ik to ra K a ż y ń s k ie g o n a p o c z ą tk u X IX s tu le c ia , o k tó ry c h s ły s z a ł z u s t sa m e g o a n t r e p r e n e r a 66.

B a le t n ie w s p ó łm ie rn ie m n ie j in te r e s o w a ł k o r e s p o n d e n ta p e te r s b u r s k ie g o n iż o p e ra . R e la c jo n o w a ł on, że p o m im o w ie lu ta le n tó w m a c o ra z m n ie j zw o le n n ik ó w . Z a g w ia z d ę w ie lk ie g o f o r m a tu u z n a w a ł e u ro p e js k ie j s ła w y p r i m a b a le r in ę A d e lę G ra n c o w ą 67, w y ró ż n ia ł ró w n ie ż k ilk a ta n c e r e k i ta n c e r z y sp o ś ró d sp o re g o - licz ąceg o 350 osób ze sp o łu . U s k a r ż a ł się je d n a k n a s k ro m n y r e p e r t u a r (w se z o n ie 1 8 7 1 /1 8 7 2 w y s ta w ia n o ty lk o 9 b a le tó w , w se z o n ie

60 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1873, nr 16, s. 244. 61 Ibidem, s. 244.

64 Ibidem, s. 233.

65 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1873, nr 16, s. 244. 66 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 15, s. 233.

(14)

1 8 7 2 /1 8 7 3 - 10 b a le tó w ). P r z y z n a w a ł je d n a k , że te in s c e n iz a c je c h a r a k te r y z o w a ły się n ie p o ró w n y w a ln y m p rz e p y c h e m 68. K o n c e rty b y ły j e d n ą z u lu b io n y c h fo rm s p ę d z a n ia w o ln eg o c z a s u k o n e s e r a m u z y k i. D o liń s k i r e g u la r n ie b y w a ł n a k o n c e r ta c h T o w a rz y s tw a M u z y c z n e go (k tó re g o b y ł c zło n k ie m ), w p e te r s b u r s k ie j filh a rm o n ii o ra z n a w ie c z o ra c h s y m fo n ic z n y c h K o n s e r w a to r iu m M u zy c zn eg o (k tó re g o b y ł w y c h o w a n k ie m ). Z r e g u ły k o n c e rty b y ły o rg a n iz o w a n e z p rz e z n a c z e n ie m doch o d ó w n a cele fila n tro p ijn e . Im p o n u ją c y , j a k p r z y ta c z a k o re s p o n d e n t, k o n c e r t d a n o w 1873 r o k u n a w s p a r c ie in w a lid ó w . P o łą c z o n e p e t e r s b u r s k i e o r k ie s try , z a g r a ły w sk ła d z ie 1250 m uzyków . Z d a n ie m D o liń sk ieg o g łó w n y d y ry g e n t, p a n W u rm , d o sk o n a le p o ra d z ił sobie z t a k ą ilo śc ią in s tru m e n tó w , a k o n c e r t w y w o ła ł p io r u n u ją c e w r a ż e n ie n a p u b lic z n o ś c i69. I n n y k o n c e r t o d n o to w a n y w 1873 ro k u p rz e z k o r e s p o n d e n ta - z o rg a n iz o w a n y n a rz e c z w y c h o w a n k ó w I n s t y t u t u O c ie m n ia ły c h , ró w n ie ż w p is a ł się p o z y ty w n ie w k ra jo b r a z k u l t u r a l n y P e t e r s b u r g a , z w ła s z c z a że d y r y g e n t, p a n M in te z , w y b r a ł r e p e r t u a r k la s y c z n y (u tw o ry B e e th o v e n a , B a c h a , H e n d la , H a y d n a , S z o p e n a , S z u b e r ta , M e n d e ls s o h n a , L is z ta ), w k tó ry m , j a k tw ie r d z ił D o liń sk i, p u b lic z n o ś ć c o ra z b a r d z ie j

się r o z m iło w u je 70. U w a g ę a u t o r a lis tó w z w ra c a ły ta k ż e w y s tę p y p rz y je z d n y c h

w irtu o zó w . D u ż e w ra ż e n ie z ro b ił n a n im w y s tę p s k r z y p k a J o s e p h a J o a c h im a . Co p r a w d a i w ty m m ie js c u n ie obyło się b e z słó w k r y ty k i - D o liń s k i u z n a ł, że s ła w a a rty s ty , u w ie lb ia n e g o z w ła s z c z a w N ie m c z e ch , j e s t m ocn o p r z e s a d z o n a . P o m im o że, j a k p rz y z n a w a ł, w y k o n y w a ł u tw o r y k la s y c z n e z r z a d k ą d o k ła d n o ś c ią , a le w g r z e je g o z a n a d to j e s t sp o k o ju i z a m a ło u c z u c ia 71. K o re  s p o n d e n t z d e c y d o w a n ie w yżej s ta w ia ł t a l e n t y P o la k ó w - H e n r y k a W ie n ia w sk ieg o i A p o lin a re g o K ą ts k ie g o , k tó ry c h m ia ł o k a z ję sły sz e ć w 1872 r o k u 72.

U rz ę d n ic z a p e n s ja , z w ła s z c z a n a p o c z ą tk u p e te r s b u r s k ie j k a rie ry , n ie p o z w a la ła n a k o r z y s ta n ie w p e łn i z d o b ro d z ie js tw k u ltu ry , ja k ie o fe ro w a ła s to lic a carów . K o re s p o n d e n t s k a r ż y ł się n a w y so k ie c e n y b ile tó w n a k o n c e rty , o p e ry i b e n e f is y u lu b io n y c h a r ty s tó w . P rz y c z y n ę w y so k ic h c e n k o r e s p o n d e n t u p a tr y w a ł w is tn ie ją c e j m o d z ie - im a r t y s t a b a rd z ie j „ d y s k u to w a n y ” w w y ż sz y c h s fe ra c h , ty m c e n y b ile tó w w y ższe. D o liń s k i o p is u je n a w e t p e w n ą k a r y k a t u r ę (z a p r a s ą p e t e r s b u r s k ą ) w je d n y m z a r ty k u łó w „ K ro n ik i R o d z in n e j”:

P r z e d k a s s ą te a tr a ln ą s to i j a k i ś m o d n iś i z a p y tu je o cenę b ile tó w w p ie r w s z y m rzę d zie k r z e s e ł n a b e n e fis je d n e g o z u lu b io n y c h a rty stó w .

- 2 5 r u b li sr e b r n y c h - o d p o w ia d a kassyer.

- I są g łu p c y , k tó r z y ty le p ł a c ą ?! - z o b u r z e n ie m p y t a p r z y b y ły . - K ilk a z a le d w ie b ile tó w d o s p r z e d a n ia p o zo sta ło .

- W ta k im r a z ie ... p r o s z ę o b ile t i d la m n i e 73.

68 Ibidem,” Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr. 15, s. 234; ibidem, „Kronika Rodzinna” 1873, nr 16, s. 244.

(15)

D o liń s k i in fo rm o w a ł sw o ich c z y te ln ik ó w o w y s ta w a c h w A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h i w y s ta w ia n y c h d z ie ła c h w T o w a rz y stw ie R u c h o m e j W y sta w y M alo- w id e ł74. Z w ra c a ł p r z y ty m u w a g ę z w ła s z c z a n a p o ls k ic h a r ty s tó w , k tó ry c h d z ie ła u z n a w a ł z a n ie p o ró w n a n ie le p sz e od r o s y js k ic h 75.

W sw ojej k o re s p o n d e n c ji z P e t e r s b u r g a D o liń s k i re la c jo n o w a ł c z y te ln i k o m r e a l i a d o ty c z ą c e r u c h u w y d a w n ic z e g o i k s ię g a rs k ie g o , a ta k ż e p o d a w a ł in fo rm a c je d o ty c z ą c e b ib lio te k i m u zeów , k tó ry c h b y ł s ta ły m b y w a lc e m . W e d łu g je g o s k r u p u l a t n y c h w y lic z e ń w 18 7 2 r o k u d z ia ła ło w P e t e r s b u r g u 85 d r u k a r n i, 130 lito g ra fii, 76 k s ię g a r n i o ra z 16 u lic z n y c h a l t a n e k p r z e z n a czo n y c h do s p rz e d a ż y k s ią ż e k i 2 6 sklepów , w k tó ry c h k s ią ż k i m o ż n a było n a b y ć . P o d a w a ł ró w n ie ż , że 318 osób tr u d n iło się s p r z e d a ż ą k s ią ż e k i c z a so p is m w d o m a c h 76.

J e ż e li ch o d z i o b ib lio te k i to w ty m ż e r o k u D o liń s k i p o d a ł n a s tę p u ją c e w y lic z e n ia : d z ia ła ło 19 b ib lio te k p r y w a tn y c h , z k tó ry c h m o ż n a by ło s k o rz y s ta ć z a d r o b n ą o p ł a t ą (p o śró d n ic h 3 b y ły p rz e z n a c z o n e d la dzieci); 3 b ib lio te k i s k a rb o w e b e z p ła tn e : C e s a r s k a B ib lio te k a P u b lic z n a p o s ia d a ją c a m ilio n w o lu m in ó w 77, B ib lio te k a A k a d e m ii N a u k ze 162 000 w o lu m in ó w i B ib lio te k a D ru g ie g o W y d z ia łu K a n c e la r ii C e s a rs k ie j s k ła d a ją c a się p rz e d e w s z y s tk im z d z ie ł o tr e ś c i p ra w n ic z e j. P o n a d to D o liń s k i w z m ia n k o w a ł o lic z n y c h b ib lio te k a c h n a u k o w y c h , p ry w a tn y c h , s to w a rz y s z e ń , b iu r, z a k ła d ó w 78.

C e n y k s ią ż e k r o s y js k ic h o k r e ś la ł ja k o b a rd z o w y so k ie . D o d a tk o w y m m a n k a m e n te m r u c h u k s ię g a rs k ie g o b y ły n is k ie n a k ła d y . Z a n a jle p s z ą p o d w z g lę d e m z a o p a tr z e n ia u w a ż a ł k s ię g a r n ię M a u ry c e g o W olfa79.

Z m u z e ó w p e t e r s b u r s k ic h z a sz c z e g ó ln ie g o d n y u w a g i u z n a w a ł C e s a r s k i E r m ita ż o ra z m u z e a A k a d e m ii N a u k ( K u n s tk a m e r y ): b o ta n ic z n e , zoologiczne, zo o to m ic z n e , a n a to m ic z n e , a z ja ty c k ie e tn o g ra fic z n e , n u m iz m a ty c z n e P o z a ty m w y m ie n ił: M u z e u m I n s t y t u t u G ó rn iczeg o ; M u z e u m I n s t y t u t u I n ż y n ie ró w K o m u n ik a c ji; M u z e u m S z k o ły M a r y n a r s k ie j; M u z e u m G o s p o d a rs tw a W ie jsk ieg o ( M in is te r s tw a D ó b r P a ń s tw a ) ; M u z e u m M o d eli i N a rz ę d z i R o ln i czych; M u z e u m P e d a g o g ic z n e o ra z M u z e u m A r ty le r y js k ie 80.

74 Towarzystwo zostało założone w Petersburgu w 1871 roku w celu finansowego wsparcia ubogich artystów, którzy na organizowanych kilka razy w roku wystawach mogą sprzedać swoje obrazy, za co pobierany jest niewielki procent; zob.: A. Doliński, Korespondencje, „Kronika Rodzinna” 1873, nr 9, s. 131.

75 LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 100, A. Doliński, Wspomnienia, k. 19.

76 A. Doliński, Listy z Petersburga, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 12, s. 179.

77 Polonikom w Cesarskiej Bibliotece Publicznej, w której spędził niejeden urlop, poświęcił osobny artykuł: A. Doliński [tu pseud. M. A], Biblioteka LVIA Petersburska, „Kraj” 1890, nr 12, s. 16. Jego notatki odnoszące się do zbiorów biblioteki zachowały się: LVIA, f. 1135, inw. 20, sygn. 103, A. Doliński, Materiały do pamiętników, k. 116-128.

78 A. Doliński, Listy z Petersburga, „Kronika Rodzinna”1872, R. V, nr 12, s. 179.

79 Ibidem, s. 179. Przedsiębiorczy Maurycy Wolff dysponował szerokim asortymentem literatury rodzimej i obcej. Księgarnia Wolfa znajdowała się w pobliżu Cesarskiej Biblioteki Publicznej. Po Petersburgu krążyło nawet powiedzenie: Pójdziesz do Publicznej - nie znajdziesz;

do Wolfa wstąpisz-dostaniesz; zob. I. Barenbaum, Książka w Petersburgu, Wrocław 1988, s. 120.

(16)

W je d n y m z a r ty k u łó w u ż y ł p u b lic y sty c z n e g o p o r ó w n a n ia d o ty cząceg o P e t e r s b u r g a i M o sk w y : J e ż e li M o s k w a j e s t sercem , to P e te r s b u r g m ó z g ie m

R o s s y i n a z w a ć m o ż n a 81. W m ie śc ie n a d N e w ą , z d a n ie m k o re s p o n d e n ta , s k u 

p ia ł się c a ły r u c h u m y sło w y k r a ju . D o liń s k i in te r e s o w a ł się o rg a n iz a c ja m i i to w a r z y s tw a m i n a u k o w y m i. W y m ie n ia ł n a jw a ż n ie js z e in s ty tu c je n a u k o w e sto lic y R osji. N a p ie rw s z y m m ie js c u p o s ta w ił A k a d e m ię N a u k , k t ó r a w la ta c h 70. X IX s tu le c ia s k ła d a ła się z tr z e c h w y d ziałó w : m a te m a ty c z n o -fiz y c z n e g o , h isto ry c z n o -filo lo g ic z n eg o o ra z l i t e r a t u r y ro s y js k ie j. D o liń s k i w y lic z a ł w ch o d z ące w s k ła d a k a d e m ii: d w a o b s e r w a to r ia a s tro n o m ic z n e , s ie d e m m u zeów , b ib lio te k ę , g a b in e t fiz y c z n y o ra z p ra c o w n ię c h e m ic z n ą . W 1872 r o k u a k a d e m ia lic z y ła 50 czło n k ó w rz e c z y w isty c h , 70 czło n k ó w h o n o ro w y c h o ra z 2 0 0 c z ło n k ó w -k o re sp o n d e n tó w . J a k in fo rm o w a ł a u t o r listów , w y d a w a ła w ó w czas 5 c z a s o p is m - 2 w ję z y k u r o s y js k im i 3 w ję z y k u f ra n c u s k im , w k tó ry c h p u b lik o w a n o n a jn o w s z e u s t a l e n i a z ró ż n y c h d z ie d z in n a u k i 82. P o ś ró d i n s t y tu c ji n a u k o w y c h w z m ia n k o w a ł n a t e m a t M ik o ła je w sk ie g o G łó w n eg o A s tro n o m ic z n e g o O b s e rw a to riu m , T o w a rz y s tw a W o ln o -E k o n o m iczn eg o , T o w a rz y s tw a M in e ra lo g ic z n e g o , T o w a rz y s tw a G eo g raficzn eg o , T o w a rz y s tw a A rc h e o lo g ic z n eg o , T o w a rz y s tw a E n to m o lo g ic z n e g o , T o w a rz y s tw a T e ch n iczn eg o , T o w a rz y s tw a P e d a g o g ic z n e g o , T o w a rz y s tw a G o sp o d a rz y W ie jsk ic h , T o w a rz y s tw a d la W s p ó łd z ia ła n ia H a n d lu i P rz e m y s łu , T o w a rz y s tw a C h e m ic z n e g o , T o w a rz y s tw a N a tu r a lis tó w , T o w a rz y s tw a F re b lo w s k ie g o 83. In fo rm o w a ł c z y te ln ik ó w o r o k u z a ło ż e n ia w yżej w y m ie n io n y c h to w a r z y s tw i ic h d z ia ła ln o ś c i p u b lic y - s ty c z n e j84. D o liń s k i d ro b ia z g o w o w y lic z y ł w s z y s tk ie in s ty tu c je n a u k o w o - -o św ia to w e (u c z e ln ie w y ższe, sz k o ły ś r e d n ie , in s ty tu ty ) , p o d a ją c w y so k o ść o p ła t ro czn y ch z a n a u k ę . O p is a ł osobno in s ty tu c je m ę sk ie i ż e ń sk ie , a w k o le jn y c h n u m e r a c h in fo rm o w a ł s k r u p u la tn ie o p o w o ła n iu n o w y c h sz k ó ł i to w a -r z y s tw 85.

P r z e d s ta w ia ją c n a u k o w e życie P e t e r s b u r g a D o liń s k i p o d ją ł się ró w n ie ż c h a r a k te r y s ty k i u k a z u ją c y c h się w m ie śc ie p erio d y k ó w . Ł ą c z n a lic z b a w y c h o d z ą c y c h c z a s o p is m w e d łu g je g o s z a c u n k ó w w y n o s iła 141, z czego c e n z u r ą o b ję te b y ł 65, a b e z c e n z u ry p u b lik o w a n o 76. Z te j liczb y 125 p e rio d y k ó w w y d a w a n o w ję z y k u ro s y js k im , 7 w n ie m ie c k im , 5 w e fr a n c u s k im , 1 w f iń sk im , 1 w h e b r a js k im i je d n o w ła c iń s k im . A u to r re la c ji d z ie lił c z a s o p is m a w g tr e ś c i - 40 p e rio d y k ó w n a u k o w y c h , 4 o c h a r a k te r z e re lig ijn y m , 5 d la dzieci

83 Założeniu Towarzystwa Freblowskiego w maju 1871 roku Doliński poświęcił więcej miejsca. Towarzystwo miało na celu popularyzację nowej metody wychowania przedszkolnego dzieci, której twórcą był niemiecki pedagog Friedrich Froebel (1772-1852). Zakładał on tak zwane „ogródki dziecięce”. W latach 70. XIX wieku jego metoda zyskała wielu zwolenników w Petersburgu, którzy popularyzowali wczesne wychowanie dzieci zgodnie z założeniami Fro- ebla , zakładając między innymi „ogródki freblowskie”; zob.: A. Doliński, Listy z Petersburga, „Kronika Rodzinna” 1872, R. V, nr 8, s. 119.

84 Ibidem, „Kronika Rodzinna” 1871, R. V, nr 11, s. 171-172. 85 Ibidem, s. 172.

Na służbie w Petersburgu : stolica carów w oczach Artura Dolińskiego