174 RECENZJE
Hans J o a s. The Sacredness of the Person: A New Genealogy of Human
Rights. Washington, DC: Georgetown University Press 2013 ss. XI+219.
Wspóczesne zmiany, czasem bardzo radykalne, w rozumieniu czowieka, jego natury i praw, prowadz a do niepokoj acych pytan´. Od pewnego czasu mówi sie o tzw. nowym modelu kulturowym czowieka, który pod wieloma wzgledami jawi sie jako istota rózna od przekonania, do jakiego dosza cywilizacja chrzes´cijan´ska definiuj ac pojecie osoby. Niektóre koncepcje formuuj a wprost postulat przekroczenia granic czowieczen´stwa, by osi agn ac´ stan post-ludzki. Niemal wszystkie takie wizje w isto-cie zaprzeczaj a istnieniu trwaej natury ludzkiej, czyni ac z czowieka jedynie materia mozliwy do dowolnego ksztatowania. Nie bez powodu w grudniu 2012 Bene-dykt XVI w takim konteks´cie mówi o „rewolucji antropologicznej”. Ksi azka Hansa Joasa wpisuje sie w te antropologiczne dyskusje i teorie, juz w tytule uwypuklaj ac zwaszcza przekonanie o s´wietos´ci osoby.
Hans Joas (ur. 1948) jest znanym na s´wiecie niemieckim socjologiem, obecnie wykadaj acym gównie na amerykan´skim University of Chicago, ale tez na niemiec-kim University of Freiburg. Jego nazwisko najczes´ciej wi aze sie z badaniami i d aze-niem do odrodzenia koncepcji amerykan´skiego pragmatyzmu, który sformuowa George Herbert Mead (zm. 1931). Joas opublikowa wczes´niej szereg cenionych w s´rodowiskach socjologicznych prac, m.in. (tumaczenia angielskie) G.H. Mead, A Contemporary Re-examination of His Thought (Cambridge: MIT Press 1985), The Creativity of Action (Chicago: The University of Chicago Press 1996), The Genesis of Values (Chicago: The University of Chicago Press 2000), War and Modernity (Cambridge: Polity 2003), Do We Need Religion?: On the Experience of Self-Trans-cendence (Boulder: Paradigm Publishers 2008). Jak sam pisze, The Sacredness of the Person jest niejako ci agiem dalszym wczes´niejszych The Genesis of Values (wyd. pol. Powstawanie wartos´ci. Warszawa: Oficyna Wydawnicza 2009) i War and Mo-dernity. W tych wczes´niejszych pracach ukaza swoj a teorie wartos´ci, a tu chcia j a zweryfikowac´ na przykadzie historii praw czowieka (por. s. IX).
Joas w nowy sposób podejmuje tu zagadnienie praw czowieka, pytaj ac o ich pochodzenie w konteks´cie ksztatowania sie idei godnos´ci czowieka. Jes´li obecnie niemal powszechnie przyjmuje sie, ze u pocz atków idei praw czowieka jest b adz´ francuskie os´wiecenie, b adz´ tradycja chrzes´cijan´ska z jej ewangelicznym rozumie-niem czowieka i filozoficznie wpracowanym personalizmem s´redniowiecza, Joas prezentuje inn a mozliw a teorie. Nawet gdyby przyj ac´, ze prawa czowieka to nowo-zytne sformuowanie dawnego chrzes´cijan´skiego etosu, kluczem do wyjas´nienia tej teorii jest dla niego swoisty proces sakralizacji (us´wiecenia), gdzie kazd a pojedyncz a osobe ludzk a coraz bardziej uwazano za „s´wiet a” (niekoniecznie w sensie religij-nym), co w kon´cu nabrao wyrazu formalnego w ustanowionym prawie. W tym sensie centraln a i kluczow a ide a tej ksi azki Joasa jest przekonanie, ze „historia praw czowieka to historia sakralizacji – historia sakralizacji osoby” (s. 5). Dla tego
175 RECENZJE
cesu „sakralizacji osoby” szczególne znaczenie miao powszechne w ludzkich dzie-jach dos´wiadczenie przemocy, a zwaszcza – jak pokazuje powstanie Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka ONZ – tragiczne skutki niemieckiego narodowego socja-lizmu i II wojny s´wiatowej. Zarazem Joas zauwaza, jak w okresie dyskusji i formu-owania ONZ-owskiej deklaracji zaznaczya sie wybiórczos´c´ w debacie nad prawami czowieka. Gdy, susznie, uznano za nieludzkie zbrodnie hitleryzmu, w odmienny sposób potraktowano przejawy innych masowych zbrodni nie tylko w Europie, ale i w innych rejonach s´wiata, jak choc´by stalinizm i cay sowiecki system totalitarny (por. s. 74-75).
Jako wyj atkowo wazne dla dojrzewania s´wiadomos´ci o „sakralnos´ci” osoby byo wedug Joasa zniesienie tortur i niewolnictwa. Dla wykazania susznos´ci swoich rozwazan´ i tez widzi w tym kluczowy przykad: abolicjonizm, czyli ruch spoeczny na rzecz zniesienia niewolnictwa „by z pewnos´ci a najwazniejszym ruchem praw czowieka w XIX wieku” (s. 86). Zaznacza zarazem, jak skomplikowany i trudny by to proces, zarówno w samych Stanach Zjednoczonych, jak i w Wielkiej Brytanii czy w innych krajach. W abolicjonizmie widzi „moralnie dojrzay ruch, który odpowie-dzia na wezwanie, zawsze nalez ace do istoty wiary chrzes´cijan´skiej, do moralnego scentrowania, do spojrzenia na s´wiat z perspektywy innych, a nie tylko tych, z który-mi jestes´my po aczeni przyjetymi wiezami uczuciowymi – co mogoby byc´ niczym wiecej, jak poszerzeniem mios´ci wasnej – ale z perspektywy ‘braci moich najmniej-szych’ (Mt 25, 40)” (s. 91). To pozwala zrozumiec´, ze dla tego niemieckiego socjo-loga historyczne dojrzewanie koncepcji praw czowieka to nie tyle prosty rozwój samej idei czy postep legislacyjny, ale raczej zozony proces transformacji wielu zjawisk i tradycji kulturowych, spoecznych, prawnych itp. na drodze – jak to wielo-krotnie nazywa – „generalizacji wartos´ci”.
Joas jest tez zdania, ze powstanie i ksztatowanie sie idei praw czowieka i przy-naleznej wszystkim takiej samej godnos´ci osobowej, pojmowanej jako proces „sakra-lizacji osoby”, nie jest bezpos´rednim skutkiem jakiejs´ okres´lonej tradycji, w tym chrzes´cijan´skiej, gdyz „tradycje jako takie niczego nie tworz a”. Rozstrzygaj ace jest tu bowiem raczej to, „w jaki sposób s a one przywaszczane przez wspóczesnych aktorów [zycia spoecznego] w specyficznych okolicznos´ciach i pos´ród wielu napiec´, w jakich sie znajduj a, na co skadaj a sie praktyki, wartos´ci i instytucje” (s. 140). Interesuj ace jest równiez, jak Joas broni w czowieku duszy, która we wspóczesnej filozofii i kulturze jest coraz bardziej zapominana, a nierzadko wrecz wykluczana. Pozwala mu to z kolei na obrone „logiki daru” i pojmowania „zycia jako daru”, bez czego nie da sie nadac´ powszechnego charakteru idei godnos´ci osoby ludzkiej jako przysuguj acej wszystkim (por. s. 159). Odwouj ac sie do przesania ewangelicznego, Hans Joas podkres´la, ze „zycie Jezusa jest darem od Boga w o wiele bardziej rady-kalnym sensie niz wczes´niej rozumiano zycie kazdej jednostki” (s. 164). Przez takie pojmowanie zycia jako daru nie chce udowadniac´ istnienia Boga Stwórcy czy nie-s´miertelnos´ci czowieka, ale mówi: „w duchu pragmatyzmu moim celem byo jedynie wykazac´, ze takie przekonanie nie jest sprzeczne z rozumem” (s. 170).
Ten znany wspóczesny socjolog zdaje sobie w peni sprawe ze zozonos´ci ludz-kiej historii oraz z coraz gebszego zróznicowania wspóczesnej kultury i systemów wartos´ci, o czym wielokrotnie pisze. Jednoczes´nie wyraza przekonanie, ze mozliwe
176 RECENZJE
jest znalezienie wspólnego gruntu dla powszechnej zgody co do wartos´ci podstawo-wych, czego przykadem i dowodem jest Powszechna Deklaracja Praw Czowieka. Was´nie temu dokumentowi pos´wieca ponownie uwage w kon´cowej partii swojego opracowania (s. 173-193), usiuj ac nawet okres´lic´, kto by w istocie bezpos´rednim redaktorem tego tekstu. Trzeba jednoznacznie podkres´lic´, ze zarówno tutaj, jak i w caej swojej tres´ci The Sacredness of the Person: A New Genealogy of Human Rights domaga sie szczególnego uznania dla autora za kompetencje, niezwyke rozez-nanie w literaturze socjologicznej (np. E. Durkheim, M. Weber, E. Troeltsch), filozo-ficznej (np. I. Kant, G. W. F. Hegel, F. Nietzsche, J. Habermas), a nawet teologicz-nej (np. J. Milbank, R. Guardini), za krytyczne otwarcie na rózne idee, a takze umie-jetnos´c´ argumentacji na rzecz swoich przekonan´. Lekture tej ksi azki trzeba polecic´ jako obowi azkow a nie tylko socjologom, ale i filozofom czy teologom, a tak napraw-de wszystkim, którym nieobce jest upowszechnianie i troska o prawa czowieka i uniwersaln a godnos´c´ kazdej osoby ludzkiej w dzisiejszym s´wiecie.
Ks. Sawomir Nowosad Instytut Teologii Moralnej KUL
Papieska Rada „Iustitia et Pax”. Powoanie lidera biznesu. Refleksja. Tum. H. Zielez´nik. Kraków: Wydawnictwo Ksiezy Sercanów DEHON 2012 ss. 72.
Wspóczesny biznes, czyli ta czes´c´ zycia spoeczno-gospodarczego, która kreowana jest przez przedsiebiorców, ze wszystkimi jego blaskami i cieniami, jest równiez przed-miotem zainteresowania Kos´cioa. Dzieje sie tak przede wszystkim dlatego, ze skoro czowiek jest „pierwsz a i podstawow a drog a Kos´cioa” (Jan Pawe II. Encyklika Re-demptor hominis nr 14), to w tej trosce o rozwój i zbawienie kazdej osoby ludzkiej, równiez przedsiebiorca nie moze zostac´ pominiety. Co wiecej, w s´wietle sów Jezusa Chrystusa: „Komu wiele dano, od tego wiele wymagac´ sie bedzie, a komu wiele powie-rzono, tym wiecej od niego z adac´ bed a” (k 12, 48), bardzo jasne staje sie, ze was´nie biznesmeni s a szczególnie powoani do podejmowania wyj atkowo istotnych zadan´ nie tylko ze wzgledu na siebie samych, ale takze dla dobra innych.
Konkretnym przejawem tego zainteresowania i troski Kos´cioa o chrzes´cijan´skich przedsiebiorców, ale takze wszystkich pozostaych biznesmenów (ludzi dobrej woli), jest dokument Papieskiej Rady „Iustitia et Pax” pt. „Powoanie lidera biznesu. Re-fleksja” (tytu oryginau: Vocation of the Business Leader. A Reflection. Pontifical Council for Justice and Peace 2012; dalej: PLB). Jest to owoc intensywnych poszuki-wan´ i dyskusji przedsiebiorców, naukowców i ekspertów, które miay miejsce pod-czas trzydniowego forum zorganizowanego przez wspomnian a wczes´niej Papiesk a
