KS. PAWE LANDWÓJTOWICZ
PORADNICTWO MAZ
EN´SKO-RODZINNE W DIECEZJI
MARRIAGE AND FAMILY COUNSELLING IN A DIOCESE
A b s t r a c t. Because of the growing number of individuals, married couples and families who need support, the Directory of Pastoral Office of Catholic Church Families has indicated at the need of creating and developing the networks of parish, district and diocese counselling. The article shows how the marriage and family counselling functions in diocesies. It also pre-sents historical factors of the beginning of marriage and family counselling and brings about its actual characteristic. The article discusses fundamental problems of that counselling from the theoretical and practical perspective. It indicates at the need of its continued, professional development so that the marriage and family counselling could develop harmoniously and sup-port the individuals, married couples and families in an effective way.
Translated by Maria Hornung Key words: marriage counselling, family counselling, pastoral office of families.
Ze wzgledu na wci az rosn ac a liczbe osób samotnych, mazen´stw i rodzin potrzebuj acych wsparcia Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin wskazuje na potrzebe tworzenia i rozwijania sieci poradni parafialnych, rejonowych i die-cezjalnych (DDR 37-43). Te zaozenia pozostaj a jednak bardzo czesto jedynie teori a w rzeczywistos´ci Kos´cioa katolickiego w Polsce. Jak zatem porad-nictwo mazen´sko-rodzinne funkcjonuje w diecezjach? Na podstawie jakich koncepcji i zaozen´ teoretycznych podejmuje sw a dziaalnos´c´? O co warto zadbac´, by poradnictwo mazen´sko-rodzinne mogo sie harmonijnie rozwijac´
Ks. dr hab. PAWE LANDWÓJTOWICZ – kierownik Katedry Antropologii i Teologii Rodziny Instytutu Nauk o Rodzinie, Wydzia Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego; e-mail: plandwojtowicz@uni.opole.pl
i skuteczniej przychodzic´ z pomoc a wszystkim potrzebuj acym osobom, ma-zen´stwom i rodzinom? Pytania te stan a sie kanw a ponizszego artykuu.
I. AKTUALNA SYTUACJA PORADNICTWA MAZ EN´SKO-RODZINNEGO W DIECEZJI
Duszpasterskie poradnictwo mazen´sko-rodzinne rodzio sie i rozwijao w specyficznych uwarunkowaniach spoeczno-politycznych, które rzutoway na sposób jego funkcjonowania. Wyroso ono z realnej potrzeby ochrony i wsparcia chrzes´cijan´skiej wizji mazen´stwa i rodziny, która zostaa zagrozona z jednej strony ideologicznymi naciskami komunistycznego pan´stwa, a z drugiej potrzeb a obrony zycia dzieci nienarodzonych. Z perspektywy lat mozna stwierdzic´, ze takze dzieki wielu dziaaniom duszpasterskiego poradnictwa zosta ocalony etos mazen´stwa i rodziny chrzes´cijan´skiej w Polsce oraz wzrosa s´wiadomos´c´ nie-naruszalnos´ci ludzkiego zycia od poczecia do naturalnej s´mierci. Istotnym osi a-gnieciem by takze rozwój struktur duszpasterskiego poradnictwa.
Dziaalnos´c´ duszpasterskiego poradnictwa powi azana bya ze strukturami Kos´cioa w Polsce. Dzieki temu nast api istotny przeom w relacjach osób s´wieckich i duchownych, który uprzedzi nawet wskazania Soboru Watykan´-skiego II. W aczenie laikatu w dziaalnos´c´ zbawcz a Kos´cioa dokonao sie w newralgicznym punkcie stycznym rzeczywistos´ci doczesnej i wiecznej, jakim jest mazen´stwo i rodzina. Widomym tego znakiem byy opracowywane dokumenty Episkopatu Polski w postaci I, II i III instrukcji na temat przygo-towania do sakramentu mazen´stwa i prowadzenia poradnictwa duszpasterskie-go oraz Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin (2003).
Wazkim osi agnieciem duszpasterskiego poradnictwa byo takze wypraco-wanie i rozbudowypraco-wanie teoretycznych podstaw wasnej dziaalnos´ci dzieki powstaj acym w róznych os´rodkach akademickich katedrom i instytutom o charakterze familiologicznym. W nich ksztacone byy pokolenia doradców oraz formowane nowe idee dla pracy z mazen´stwem i rodzin a.
Wypracowana wizja duszpasterskiego poradnictwa mazen´skiego zwrócia uwage na osobe doradcy. Dobór osób o was´ciwych predyspozycjach, kszta-towanie wiedzy z róznych dziedzin, troska o ich rozwój formacyjny i ducho-wy stay sie gównymi ducho-wyznacznikami jakos´ci oferowanej pomocy. Z tego wzgledu, ze poziom psychologicznego przygotowania doradców nie móg byc´, szczególnie na pocz atku funkcjonowania poradnictwa duszpasterskiego, zbyt wysoki, zosta wiec wypracowany i przyjety model pracy wyprowadzony z zaozen´ psychologii humanistycznej. Przyjete koncepcje kontaktu
pomocne-go, poradnictwa podtrzymuj acego oraz relacji osobowej odegray bardzo pozytywn a role w ksztatowaniu wizji poradnictwa duszpasterskiego.
Oprócz tych istotnych osi agniec´ mozna jednak, dokonuj ac krytycznej anali-zy, odnalez´c´ w duszpasterskim poradnictwie w Polsce pewne elementy wyma-gaj ace ponownego namysu, a takze korekty. Z perspektywy podejmowanych dziaan´ wci az brakuje s´wiadomos´ci, ze najwazniejszym miejscem ich reali-zacji jest wspólnota parafialna. Aby duszpasterskie dziaania na rzecz mazen´-stwa mogy tak a role penic´, powinna zachodzic´ spójnos´c´ wszelkich dziaan´ duszpasterskich, ich struktura musi miec´ postac´ sieci obejmuj acej wszystkie inne apostolaty1. Oznacza to takie uformowanie dziaan´ duszpasterskich, aby w ich centrum byo zawsze mazen´stwo i rodzina. Wynika to z zaozenia, ze mazen´stwo i rodzina s a dzis´ podstawow a drog a Kos´cioa2. Duszpasterstwo rodzin nalezy uczynic´ rzeczywistym priorytetem zwyczajnego posugiwania duszpasterskiego3.
Istotny problem w polskiej rzeczywistos´ci stanowi takze prowadzenie poradni. Okazuje sie bowiem, ze pomimo to, iz juz I Instrukcja Episkopatu Polski wskazywaa na koniecznos´c´ zaprowadzenia atwego dostepu kazdej potrzebuj acej osobie, mazen´stwu czy rodzinie do katolickiego poradnictwa z perspektywy lat widac´, jak wielka to bya utopia. Tumaczy sie to: bra-kiem przekonania u ksiezy, brabra-kiem odpowiednio przygotowanych osób s´wieckich, brakiem minimalnych choc´by funduszy na ten cel, w kon´cu bra-kiem chetnych do korzystania z tego rodzaju pomocy. Czesto sam fakt otwar-cia poradni z góry skazuje j a na niepowodzenia, wiekszos´c´ parafian bowiem nie wie o jej istnieniu lub nie rozumie celu, dla jakiego zostaa powoana. Do istniej acych juz poradni docieraj a masowo narzeczeni, którzy s a zobligowani do trzech konsultacji na temat naturalnych metod rozpoznawania podnos´ci w ramach przygotowania bezpos´redniego do sakramentu mazen´stwa4. Wyni-ka z tego, ze dziaalnos´c´ parafialnych poradni zostaa ograniczona przede wszystkim do dziaan´ na rzecz narzeczonych przygotowuj acych sie do
sakra-1Papieska Rada ds. Rodziny. Wyzwania stoj ace przed rodzin a na pocz atku trzeciego
ty-si aclecia. „L’Osservatore Romano” (wyd. pol.) 2003 nr 11-12 s. 40.
2 J a n P a w e II. List do rodzin Gratissimam sane z okazji Roku Rodziny. 02.02.
1994 nr 2.
3Konferencja Episkopatu Polski. Suzyc´ prawdzie o mazen´stwie i rodzinie nr 82. http://
www.sluzycprawdzie.pl/inspiracje_pastoralne_2.html [dostep: 02.03.2010].
4J. W i l k. Miowac´ rodzine. O naszym duszpasterstwie rodzin krytycznie. „Homo Dei”
mentu mazen´stwa, a i ten profil budzi wiele w atpliwos´ci co do jej jakos´ci i skutecznos´ci.
Inn a jeszcze kwesti a jest tryb podejmowania dziaalnos´ci w pracy porad-nianej przez doradców. Wiekszos´c´ osób zaangazowanych jest w dzieo dusz-pasterskiego poradnictwa rodzinnego na zasadzie wolontariatu. Dzis´ jednak praca w poradni nie moze sie opierac´ tylko na wolontariacie. Pewne dziaania mog a i powinny pozostawac´ w gestii osób postrzegaj acych sw a dziaalnos´c´ w duszpasterskim poradnictwie rodzinnym jako swoisty rodzaj posugi, za któr a stoi geboka motywacja religijna. Jednak ambicj a duszpasterstwa rodzin musi sie stac´ angazowanie nowych osób, dobrze, profesjonalnie przygotowa-nych przez specjalistyczne kierunki studiów (np. nauki o rodzinie). Dlatego Episkopat Polski, wzoruj ac sie na ustaleniach w niektórych diecezjach, zdecy-dowa w Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin, ze praca w poradniach powin-na byc´ wypowin-nagradzapowin-na5.
Problem finansowania poradnictwa jest istotn a kwesti a, bowiem zadania, przed jakimi staje wspóczesne duszpasterstwo mazen´stwa i rodziny, s a zwi a-zane z jego profesjonalizacj a. Powiekszaj ace sie trudnos´ci zycia codziennego oraz narastaj aca patologizacja zycia spoecznego wymaga dzis´ równie ade-kwatnych s´rodków zaradczych na poziomie juz nie tylko prewencji, ale takze poradnictwa i terapii. A to zakada zatrudnianie profesjonalnej kadry specja-listów z róznych dziedzin. Dzisiaj jest to juz realne, poniewaz w Polsce jest wiele przygotowanych osób do podejmowania tych dziaan´, chociazby wy-ksztaconych w ramach nauk o rodzinie czy tez innych specjalnos´ci.
W kazdej diecezji istnieje gówna poradnia, zwana specjalistyczn a, która powinna zapewniac´ pomoc i wsparcie specjalistów z róznych dziedzin. Jednak poziom i dostepnos´c´ oferowanej pomocy s a zróznicowane. Najczes´ciej specja-lis´ci peni a w nich jedynie dyzury cotygodniowe lub comiesieczne. Oznacza to, po pierwsze, brak zespou osób pracuj acych w takiej poradni na pierw-szym etacie oraz, po drugie, utrudniony najczes´ciej dostep do specjalisty. Czasami czas oczekiwania na pierwsze spotkanie przekracza kilka tygodni, co z punktu widzenia klientów jest powaznym utrudnieniem, gdyz przezywa-ne przez nich trudnos´ci wymagaj a najczes´ciej dos´c´ szybkiej interwencji. Uto-pi a byoby oczekiwanie, ze takie poradnie powstan a w kazdej parafii, lecz warto s´wiadomie d azyc´, by w kazdej diecezji moga zaistniec´ siec´ kilku spe-cjalistycznych duszpasterskich poradni, do których dotarcie osobom
potrzebu-5A. R e b a c z. Zagrozenia i nadzieje rodzin na progu trzeciego tysi aclecia. http://www.
j acym nie byoby zbyt utrudnione. Wówczas dopiero duszpasterskie porad-nictwo miaoby szanse na was´ciwy rozwój6.
Poradnie specjalistyczne potrzebuj a zatem zespou doradców z róznych dziedzin, pocz awszy od duszpasterzy, psychiatrów, psychologów róznych szkó, terapeutów róznych kierunków, mediatorów, pedagogów, przez prawni-ków, ginekologów, seksuologów, po nauczycieli naturalnego planowania rodziny (NPR). Cay zespó nie musi byc´ tworzony przez osoby zatrudnione na cay etat, lecz warto, by kilku specjalistów stanowio stay zespó, który bedzie wspierac´ sie wzajemnie i prowadzic´ spotkania superwizyjne dla ci age-go doskonalenia i monitorowania jakos´ci udzielanej pomocy7.
W Polsce rozwijane byo poradnictwo w ramach dziaan´ duszpasterstwa rodzin, które w swych zaozeniach byo ukierunkowane na wspieranie caej rodziny, st ad czesto uzywana nazwa poradni to Katolickie Poradnie Rodzinne. Trzeba jednak zauwazyc´ szczególn a potrzebe zwrócenia uwagi na mazen´stwa, na was´ciwe i umiejetne przychodzenie im z pomoc a poradnian a i terapeu-tyczn a w ramach specjalistycznej pomocy duszpasterskiej. Jakos´c´ relacji za-chodz aca miedzy mazonkami jest bowiem czyms´ fundamentalnym dla funk-cjonowania caej rodziny. To suponuje koniecznos´c´ rozwoju duszpasterskiego poradnictwa mazen´skiego, które bedzie miao opracowane podstawy teore-tyczne i bedzie potrafio umiejetnie pracowac´ z mazonkami w rozwi azywaniu przezywanych przez nich problemów.
Nie tylko na Kos´ciele spoczywa troska o mazen´stwo. Istotne byoby prze-mys´lenie strategii ustalaj acej, z jakimi innymi instytucjami (samorz adowymi i pozarz adowymi) warto wchodzic´ we wspóprace ze wzgledu na jakos´c´ po-mocy i typ wsparcia udzielanego mazen´stwom. Dopiero wówczas mog a zostac´ wypracowane rózne modele prowadzenia tak rozumianego profesjonal-nego wsparcia. Chodzi o to, by na danym terenie tworzyc´ swoist a koalicje na rzecz wspierania mazen´stwa i rodziny, w której aktywnym czonkiem i pod-miotem bed a agendy Kos´cioa.
Dotychczasowe koncepcje, w oparciu o które rozwijano i nadal rozwija sie duszpasterskie poradnictwo mazen´skie w Polsce w jego wymiarze terapeutycz-nym, zbudowane zostay o przesanki wynikaj ace z psychologii humanistycznej, szczególnie zas´ na wykorzystaniu kontaktu pomocnego C. R. Rogersa. Trzeba uznac´ wielkie znaczenie tych koncepcji, które s a dostosowane do potrzeb i
moz-6W i l k. Miowac´ rodzine s. 56.
7Por. W. S z e w c z y k. Poradnictwo rodzinne – osobowy kontakt pomocny. „Homo
liwos´ci duszpasterskiego poradnictwa mazen´skiego w Polsce. Jednak s a one w swej istocie ukierunkowane na pomoc indywidualn a, a nie na wspieranie ma-zonków i rodzin w rozwijaniu lub odbudowie wzajemnych relacji.
Problemem jest fakt, ze powyzsze koncepcje poradnictwa nie s a zakotwiczone w zadnym ujeciu teologicznym. Zostay one adaptowane do potrzeb duszpaster-skich jako techniki pomocy i wsparcia psychologicznego, które wspieraj a rozwój czowieka i pomagaj a mu przezwyciezac´ przezywane sytuacje trudne i kryzyso-we. Nie wypywaj a one jednak z zaozen´ teologicznych, których celem jest po-moc czowiekowi na drodze ku zbawieniu w zyciu mazen´skim i rodzinnym.
Ogólnie mozna stwierdzic´, ze duszpasterskiemu poradnictwu mazen´sko-ro-dzinnemu brakowao przez dugi czas pewnej idei jednocz acej (i nadal brakuje), wskazuj acej okres´lony model budowania relacji mazen´skich i rodzinnych, który byby zakorzeniony w antropologii teologiczno-biblijnej, sakramentologii, eklezjo-logii oraz trynitoeklezjo-logii. Z powodu braku takiej spójnej koncepcji podejmowane dziaania czesto miay charakter przypadkowy, niezorganizowany, co mogo powodowac´ obnizenie ich skutecznos´ci i jakos´ci. Czyms´ zgoa fundamentalnym staje sie zatem wypracowanie spójnej koncepcji duszpasterskiego poradnictwa, u podstaw którego lez a przesanki teologiczne i dopiero na ich podstawie dobra-nie odpowiednich koncepcji psychologicznych z wybranymi, ukonkretnionymi technikami terapeutycznymi, które w jak najpeniejszym stopniu mogyby poma-gac´ w zblizaniu sie do ideau wskazanego przez teologie.
II. WSKAZANIA DLA FUNKCJONOWANIA PORADNICTWA MAZ EN´SKO-RODZINNEGO W DIECEZJI
Poszczególne diecezje w rózny sposób rozwijaj a poradnictwo mazen´sko--rodzinne. Warto jednak wyróznic´ takie istotne rozwi azania, które nalezy za-szczepiac´ we wszystkich diecezjach w Polsce. Wskazania te mozna podzielic´ na teoretyczne i praktyczne.
1. TEORETYCZNE WSKAZANIA DLA FUNKCJONOWANIA PORADNICTWA MAZ EN´SKO-RODZINNEGO W DIECEZJI
a) Communio personarum u podstaw koncepcji duszpasterskiego
poradnictwa mazen´sko-rodzinnego
Zasady praktycznego dziaania duszpasterstwa rodzin wskazuj a, ze czyms´ fundamentalnym w ksztatowaniu wizji poradnictwa powinny byc´ zasady:
teologicznej motywacji, podmiotowos´ci i aktualizacji8. To z zamysu Bozego wobec mazen´stwa i rodziny wynikac´ winny wszelkie dziaania pomocowe, wspieraj ace i terapeutyczne duszpasterskiego poradnictwa.
Do natury mazen´stwa i rodziny nalezy wielos´c´ relacji interpersonalnych, poprzez które kazda osoba ludzka jest wprowadzona do „rodziny ludzkiej” (FC 15). Mazen´stwo i rodzina jest wspólnot a osób, st ad wspólnotowos´c´ (komunia) winna byc´ ich form a zycia. Prawem mios´ci mazen´skiej jest wspólnota i uczestnictwo, a nie dominacja, st ad ideaem bedzie zmierzanie do tworzenia owej wspólnoty9. Tutaj nalezy poszukiwac´ rozwi azan´ przezwy-ciezenia wszelkich trudnos´ci pojawiaj acych sie na drodze wspólnego zycia. Budowanie wspólnoty osób (communio personarum), umiejetnos´c´ dostrzegania kazdego czonka wspólnoty w jego potrzebach i sabos´ciach, w jego aspira-cjach, realnych mozliwos´ciach, to pomoc kazdemu w zrealizowaniu siebie. Zasad a i si a takiej wspólnoty jest mios´c´. Mazen´stwo i rodzina stanowi a intymn a komunie zycia i mios´ci (por. KDK 48)10.
Mazen´stwo i rodzina stanowi a komunie, czyli zjednoczenie osób bardzo geboko przenikaj ace w g ab czowieka, a takze zjednoczenie bytów autono-micznych, nieredukowalnych do niczego innego. Zatem podmiotowos´c´ warun-kuje mazen´stwo i rodzine. Tylko ludzie wolni, s´wiadomi, dojrzali i odpowie-dzialni mog a tworzyc´ komunie osób i znajdowac´ w niej wszystko to, co jest potrzebne do jej rozwoju11.
Mozna zatem stwierdzic´, ze communio personarum lezy u podstaw powo-ania czowieka do mazen´stwa, jego sakramentalnos´ci, jak i eklezjalnego wymiaru rodziny – „domowego Kos´cioa” – oraz poszukiwan´ ich praz´róda w relacjach Osób Bozych w Trójcy S´wietej12. Stanowi to istotny element tzw. przesanki wiekszej wnioskowania pastoralnego, umozliwiaj ac z jednej
8 Zob. J. W i l k. Duszpasterstwo rodzin: zasady praktycznego dziaania. „Homo Dei”
68:1998 nr 4 s. 99-105.
9 Zob. E. K a c z y n´ s k i. Mazen´stwo i rodzina jako komunia osób. „Communio”
6:1986 nr 6 s. 3-17; S. B. G i r a l d o. Mazen´stwo jako wspólnota. Z´róda trudnos´ci, stan aktualny i perspektywy na przyszos´c´. „Homo Dei” 73:2003 nr 2 s. 50-63; J. K u a c z-k o w s z-k i. Komunia osób istot a jednos´ci mazen´skiej w s´wietle Rdz 1-2. „Poznan´skie Studia Teologiczne” 20:2006 s. 17-26; E. S i e n k i e w i c z. Osoba ludzka realizuj aca sie w uczestnictwie. „Ateneum Kapan´skie” 95:2003 s. 441-452.
10W. K a w e c k i. Nowy model rodziny. „Homo Dei” 68:1998 nr 1 s. 70-71. 11 E. O z o r o w s k i. Mazen´stwo jako komunia osób. „Studia nad Rodzin a” 6:2002
nr 2 (11) s. 142-143.
12Zob. W. C i c h o s z. Mios´c´ trynitarna jako fundament ksztatowania relacji
strony precyzyjne definiowanie podstawowych pojec´ dotycz acych mazen´stwa, a z drugiej przez odniesienie do danych szczegóowych budowanie precy-zyjnych programów pastoralnych. Nie ulega zatem w atpliwos´ci, ze jest cen-tralnym pojeciem dla teologii praktycznej mazen´stwa i rodziny13. Warto, aby to pojecie stao sie swoist a teologiczn a dominant a, zasad a porz adkuj ac a wszelkie dziaania duszpasterskie na rzecz mazen´stwa i rodziny, ze szczegól-nym uwzglednieniem duszpasterskiego poradnictwa.
Zgodnie z zasad a aktualizacji, wypracowan a przez duszpasterstwo rodzin, wazne staje sie d azenie do tego, by duszpasterskie poradnictwo nie rozmijao sie z autentycznymi potrzebami i sytuacjami, jakie przezywaj a obecnie ma-zen´stwo i rodzina. Wspóczes´nie czowiek nosi ogromne poczucie osamotnie-nia, izolacji, czesto charakteryzuje sie brakiem was´ciwego poziomu dojrza-os´ci, co w relacjach mazen´skich skutkuje zazdros´ci a, konfliktami i zdradami. A to przeciez w czowieku zapisane s a odwieczne potrzeby tworzenia wspól-noty, nawi azywania kontaktów i relacji, rozwijania satysfakcjonuj acej komuni-kacji14. Wszystkie te elementy uwypuklaj a wartos´c´ relacji miedzyludzkich.
b) Relacja pomiedzy duszpasterstwem a poradnictwem i terapi a
Przez duszpasterstwo nalezy rozumiec´ oddziaywanie i posugiwanie typu religijnego instytucji Kos´cioa dla poszczególnych wiernych w celu doprowa-dzenia ich do zbawienia, czyli osi agniecia wiecznej szczes´liwos´ci. Jest to zatem aktywnos´c´ Kos´cioa urzeczywistniaj aca w s´wiecie wspóczesnym dzieo zbaw-cze Jezusa Chrystusa15. Jest to aktywnos´c´ ewangelizacyjna caego Kos´cioa jako podmiotu dziaan´ duszpasterskich. Jego cele utozsamia sie z celem zba-wienia, tzn. z wyzwoleniem czowieka od za grzechu i s´mierci (aspekt soterio-logiczny) oraz zjednoczeniem wszystkich w Bogu i wzajemnie ze sob a przez mios´c´ (aspekt eschatologiczny)16. Duszpasterstwo polega wiec na specyficz-nej suzbie b adz´ indywidualnemu czowiekowi, b adz´ tez róznym grupom ludz-kim w niesieniu wielorakiej pomocy, zwaszcza w dziedzinie duchowej17.
13K. W o j a c z e k. Communio personarum podstaw a teologii mazen´stwa i rodziny.
W: Communio w chrzes´cijan´skiej refleksji o Kos´ciele. Red. A. Czaja, M. Marczewski. Lublin: TN KUL 2004 s. 443.
14Zob. H. K i e r e s´. Cywilizacja jako communio personarum. W: tamze s. 41-54. 15Z. P a w l a k. Duszpasterstwo. W: Katolicyzm A–Z. Red. Z. Pawlak. Poznan´:
Ksie-garnia s´w. Wojciecha 1982 s. 84.
16Tamze s. 85.
17M. W o l i c k i. Duszpasterstwo a psychoterapia. „Wrocawski Przegl ad Teologiczny”
Psychoterapia18, jak sama nazwa wskazuje, jest leczeniem ludzkiej psy-chiki. Mozna j a okres´lic´ jako sztuke i nauke o leczeniu zaburzen´ psychicz-nych i emocjonalpsychicz-nych oraz chorób psychiczpsychicz-nych poprzez zrozumienie sposobu mys´lenia i reakcji emocjonalnych w celu uzyskania lepszej równowagi psy-chicznej. Jej celem jest reorganizacja osobowos´ci pacjenta, zwaszcza prze-ksztacenie jego wadliwych postaw. Dzieje sie to w wyniku uzyskania przez niego wgl adu w siebie, w przyczyny swoich trudnos´ci, i ma prowadzic´ do uzyskania m.in. lepszego przystosowania do warunków s´rodowiskowych i do wiekszej umiejetnos´ci wspózycia z otoczeniem19. Praca poradniana w swej specjalistycznej formie posuguje sie metodami psychoterapeutycznymi.
Miedzy duszpasterstwem a psychoterapi a jest istotna róznica, która wymaga s´cisej linii podziau miedzy tymi dziedzinami. Róznica, jaka zachodzi miedzy psychoterapi a a duszpasterstwem, polega na tym, ze celem psychoterapii jest „uzdrowienie” ducha, zas´ celem duszpasterstwa – us´wiecenie ducha. Psychote-rapia moze co najwyzej przygotowac´ czowieka do wewnetrznej przemiany, ale sama metanoia jest dzieem us´wiecenia przez aske. Psychoterapia ma na celu uwolnic´ czowieka od zakócen´ psychicznych, od fiksacji, które nie pozwalaj a mu w peni uczestniczyc´ w zyciu spoecznym. Duszpasterstwo z kolei ma na celu ukierunkowanie kazdej osoby na wartos´c´ transcendentn a. Zmierza ku temu, by zarówno osobe, jak i jej s´rodowisko us´wiecic´ przez kontakt z Bogiem. Twierdzenie, jakoby psychoterapia i duszpasterstwo ze sob a konkuroway lub tez dziaay przeciw sobie, jest nieuzasadnione, wprost przeciwnie psychote-rapia moze oddac´ cenne usugi duszpasterstwu20.
Czyms´ fundamentalnym dla relacji pomiedzy duszpasterstwem a psychote-rapi a powinna pozostac´ komplementarna odrebnos´c´21. Nalezy wiec zwrócic´ uwage na niebezpieczen´stwo pomieszania obu tych porz adków i niedopu-szczalnos´ci przekraczania kompetencji przez jedn a czy drug a dziedzine. Tak np. po stronie psychoterapii istnieje niebezpieczen´stwo tumaczenia wszystkie-go w zyciu psychicznym czowieka, takze jewszystkie-go s´wiadomych i wolnych d azen´, nies´wiadomos´ci a oraz checi a usprawiedliwiania wszelkich win i niedoci agniec´
18 Zob. A. K o m o r o w s k i. Poradnictwo czy psychoterapia? „Problemy Rodziny”
25:1986 nr 5 s. 35-38.
19 N. A u t t o n. Zyj a ws´ród nas. Opieka duszpasterska nad osobami z zaburzeniami
psychicznymi. Warszawa: PAX 1981 s. 161.
20 A. N o w a k. Psychoterapia w duszpasterstwie. „Studia Theologica Varsaviensia”
13:1975 nr 1 s. 149-150.
21Zob. J. P r u s a k. Pastoralne podejs´cie do osób dotknietych traum a. Religia i
moralnych stumionymi kompleksami i pods´wiadomymi mechanizmami. Po stronie duszpasterstwa niebezpieczne staje sie ujmowanie wszystkich zaburzen´ psychicznych jako skutków winy moralnej b adz´ tez ignorowanie lub lekcewa-zenie istnienia pewnych schorzen´ psychicznych, które domagaj a sie czesto specjalistycznej opieki i leczenia22.
c) Koncepcja czowieka
Postepowanie doradcy, realizuj ace zasade komplementarnej odrebnos´ci, jest równiez konsekwencj a przyjmowanych zaozen´ antropologicznych23. Duszpa-sterskie poradnictwo, aby mogo realizowac´ swoje zadania, powinno opierac´ sie na integralnej i realistycznej koncepcji czowieka. Tak a koncepcje w naj-peniejszym stopniu prezentuje antropologia biblijna, ukazuj aca czowieka jako osobe bed ac a w relacji do Boga i innych osób, tworz ac a pen a
commu-nio personarum. Bycie osob a oznacza pozostawanie kims´ s´wiadomym siebie i swojego powoania. Oznacza zycie w sposób wolny i odpowiedzialny oraz coraz gebsze poznawanie i dojrzalsze kochanie siebie i innych osób: Boga i ludzi. Jednoczes´nie jest to przyjmowanie, ze bycie czowiekiem oznacza równiez sabos´c´ oraz zdolnos´c´ do przekres´lenia swego rozwoju, a takze wy-woywanie wewnetrznych i zewnetrznych konfliktów, zawezenie pragnien´ i aspiracji, znieksztacenie hierarchii wartos´ci, uzaleznienie sie od ludzi, rze-czy rze-czy substancji chemicznych. Czowiek bed ac ograniczony w swej s´wiado-mos´ci i wolnos´ci, moze podejmowac´ bedne decyzje, przynosz ace szkody jemu i osobom zyj acym z nim w relacjach. W takiej sytuacji, aby przezwy-ciezyc´ swoje ograniczenia, aby zyc´ w wiekszej wolnos´ci, mios´ci i s´wietos´ci, potrzebuje on Zbawiciela. Taka antropologia biblijna jest integralna i reali-styczna, gdyz z jednej strony ukazuje ona wyj atkowos´c´ i zozonos´c´ czowie-ka, który dos´wiadcza siebie poprzez swoj a cielesnos´c´ i psychike, poprzez wrazliwos´c´ moraln a i duchow a, poprzez wiez´ z Bogiem, z samym sob a i bliz´-nim. Z drugiej strony odsania ona ludzk a sabos´c´ i grzesznos´c´, wewnetrzne zranienia i konflikty. Dzieki swej wszechstronnos´ci i realistycznemu nas´wie-tleniu tajemnicy czowieka, istniej acego zawsze w relacji antropologia biblijna daje mozliwos´c´ penego zrozumienia go i udzielania mu adekwatnej i
skutecz-22W o l i c k i. Duszpasterstwo a psychoterapia s. 57.
23Zob. B. de B a r b a r o. Po co psychoterapii postmodernizm? „Psychoterapia” 2007
nr 3 s. 5-14; B. P a r y s i e w i c z. Postmodernizm a chrzes´cijan´ska duchowos´c´ rodziny. „Problemy Rodziny” 39:1999 nr 5 s. 17-24; S. A. C z e r n i a j e w a. Samorealizacja oso-bowos´ci a chrzes´cijan´ska pomoc psychologiczna. „Warszawskie Studia Teologiczne” 28:2005 s. 281-294.
nej pomocy24. Kryterium wartos´ci i skutecznos´ci danej pomocy okazywanej czowiekowi stanowi jej ukierunkowanie na dojrza a postawe wobec cielesno-s´ci, mys´lenia, emocjonalnos´ci i religijnos´ci25. S´wiadomos´c´ doradcy duszpa-sterskiego oparta na antropologii biblijnej pozwala pozostawac´ mu osob a otwart a, rozumiej ac a i wspieraj ac a tych, którzy poszukuj a pomocy w rozwi a-zywaniu swoich trudnos´ci zyciowych.
2. PRAKTYCZNE WSKAZANIA DLA FUNKCJONOWANIA PORADNICTWA MAZ EN´SKO-RODZINNEGO W DIECEZJI
a) Zastosowanie zasady komplementarnej odrebnos´ci
w praktyce poradnianej
Dla zachowania komplementarnej odrebnos´ci duszpasterskie poradnictwo, wypeniaj ac swe cele, musi posugiwac´ sie jedynie metodami i technikami naturalnymi, oferowanymi przez dany kierunek psychoterapii. Pozostaj ac na suzbie duszpasterstwa, przygotowuje osoby przezywaj ace róznego rodzaju trudnos´ci zyciowe do tego, by mogy stac´ sie bardziej aktywnymi podmiotami procesu zbawczego. Pracuj ac jedynie na gruncie naturalnym i posuguj ac sie narzedziami naturalnymi (psychoterapeutycznymi), uzdalnia czowieka do przyjecia aski Bozej, która dokonuje jego us´wiecenia. Zatem duszpasterskie poradnictwo tylko w szerokim rozumieniu wpisuje sie w dziaalnos´c´ duszpa-stersk a. Polega na wypenianiu jedynie funkcji usprawniaj acej. Nie powinno byc´ rozumiane jako przestrzen´ dla realizacji funkcji dopeniaj acej, która wyni-ka z natury sakramentu wyni-kapan´stwa.
Powyzsze rozwazania implikuj a nastepuj ace wskazania dla duszpasterskie-go poradnictwa: 1) doradcami duszpasterskimi mog a byc´ zarówno osoby s´wieckie, jak i duchowne; 2) osoby duchowne dla zachowania integralnos´ci i jakos´ci procesu doradzania nie mog a wobec wspomaganych osób penic´ zadnej innej dziaalnos´ci duszpasterskiej, w tym takze sakramentalnej; 3) w prowadzonym procesie doradzania wykorzystywane s a jedynie modele i techniki psychoterapeutyczne oraz poradniane; 4) wszelkie odstepstwa od powyzszych zaozen´ skutkuj a obnizeniem jakos´ci wspomagania osób w proce-sie doradczym oraz zwiekszeniem obci azen´ nakadanych na doradce.
24M. D z i e w i e c k i. Antropologiczne podstawy poradnictwa
psychologiczno-religij-nego. „Studia nad Rodzin a” 5:2001 nr 1(8) s. 163-164.
25Por. M. D z i e w i e c k i. Antropologiczne podstawy poradnictwa
Mozna zatem sformuowac´ wniosek, ze poradnictwo duszpasterskie moze prowadzic´, przygotowywac´ do skorzystania z kierownictwa duchowego lub innych form oddziaywan´ duszpasterstwa zwyczajnego. Jednak dla dobra samego doradcy, osób radz acych sie, procesu doradzania, a nastepnie dynami-ki dynami-kierownictwa duchowego trzeba, aby dynami-kierownidynami-kiem duchowym zostaa juz inna osoba niz doradca26. Konieczny staje sie zatem rozdzia tych dwóch dziedzin wspierania osoby potrzebuj acej pomocy. Takie postepowanie staje sie wyrazem odpowiedzialnos´ci osób sprawuj acych opieke w zakresie porad-nictwa pastoralnego i kierowporad-nictwa duchowego. Jednoznaczny rozdzia tych dwóch typów dziaan´ nie przekres´la mozliwos´ci wspópracy pomiedzy doradc a pastoralnym a kierownikiem duchowym czy duszpasterzem.
Takie ujecie duszpasterskiego poradnictwa domaga sie zdefiniowania jego dziaan´ jedynie na gruncie naturalnym, które ma stanowic´ przygotowanie dla dziaan´ nadprzyrodzonych aski Bozej. Jednoznacznie zatem wymagane jest dookres´lenie zakresu dziaan´ doradczych tylko na poziomie relacji miedzy-ludzkich. Odnowienie i usprawnienie tych relacji miedzy mazonkami lub w rodzinie dzieki dziaaniom poradnianym z samej istoty zaowocuje umocnie-niem funkcji zbawczej. Jest ona bowiem zawarta pos´ród mazonków we wza-jemnym obdarowywaniu sie sakramentem mazen´stwa. W ten sposób zabez-pieczona pozostaje funkcja usprawniaj aca poradnictwa duszpasterskiego, a jednoczes´nie niezagrozona pozostaje podmiotowos´c´ mazonków i rodziny oraz realizacja funkcji dopeniaj acej, zawieraj acej sie w zwyczajnych dziaa-niach duszpasterskich.
Z powyzszego powodu osoby podejmuj ace sie pracy w duszpasterskim poradnictwie mazen´skim powinny miec´ uformowan a s´wiadomos´c´, ze s a one wpisane w szeroko rozumiany proces zbawczy, jakiego dos´wiadczaj a sakra-mentalne mazen´stwa i do którego zostay powoane przez Boga. A choc´ sami bezpos´rednio nie korzystaj a z zadnych metod nadprzyrodzonego posugiwania duszpasterskiego, to dzieki procesowi doradzania daj a szanse mazonkom na was´ciwe wykorzystanie zbawczych potencjaów zawartych w kazdej sakra-mentalnej relacji mazen´skiej. Ta s´wiadomos´c´ jaskrawiej odróznia doradców duszpasterskich od s´wieckich terapeutów.
Jednoznacznie trzeba podkres´lic´, ze duszpasterskie wychylenie tego ujecia nie moze w zaden sposób przekadac´ sie na zakócenie neutralnos´ci doradcy pracuj acego w poradni. S´wiadomos´c´ doradcy o jego uczestnictwie w procesie
26Por. H. K r z y s t e c z k o. Poradnictwo duszpasterskie. Teoria i praktyka
zbawczym zwi azana jest z jego struktur a wartos´ci, która nie moze bezpos´red-nio przekadac´ sie na podejmowane rozmowy z mazonkami, a tym bardziej ksztatowac´ jego postawe oceniaj ac a. Chodzi tu zatem o neutralnos´c´ doradcy w sensie pozytywnym, która jest przyjmowana ze wzgledu na dobro procesu doradzania, a nie jest postrzegana jako koniecznos´c´ rugowania wasnej hierar-chii wartos´ci.
Pomoc w budowaniu lub odnowieniu silnej, zdrowej relacji mazen´skiej i rodzinnej staje sie centralnym zaozeniem takiego ujecia poradnictwa, które zbiezne jest z powszechnym przekonaniem o wiod acej roli mazen´stwa w tworzeniu szczes´ciorodnych i zbawiaj acych sie wspólnot rodzinnych.
b) Profesjonalizacja poradnictwa mazen´sko-rodzinnego w diecezji Profesjonalizacja duszpasterskiego poradnictwa mazen´sko-rodzinnego jest trudnym procesem. Wynika to z ekonomicznych uwarunkowan´ funkcjonowa-nia struktur duszpasterskiego poradnictwa. W wiekszos´ci dotychczas istniej a-cych poradni duszpasterskich aktywnos´c´ doradców jest najczes´ciej ich prac a dodatkow a lub wolontariatem. W wielu poradniach trudno wiec mówic´ o ze-spole doradców, który aktywnie ze sob a wspópracuje i wspiera sie wzajem-nie sw a wiedz a, dos´wiadczeniem i emocjami. Tworzenie takich zespoów jest prac a obliczon a na wiele lat, wymagaj ac a dugofalowej strategii finansowania. Pojawia sie zatem kluczowe pytanie: jak poradnie maj a byc´ utrzymywane i finansowane? Pos´rednio jest to równiez pytanie: czy wizyty w poradni maj a byc´ patne czy nie? S a to delikatne zagadnienia, ale wymagaj a one caos´cio-wych i spójnych decyzji i rozwi azan´ w perspektywie caego Kos´cioa kato-lickiego w Polsce.
Budowanie zespou pracuj acego w poradni oznacza w praktyce kilkuletni czas przygotowan´ poszczególnych doradców. Jednak zgodnie z prowadzon a praktyk a, osoby po podstawowym przygotowaniu mog a podejmowac´ prace doradcz a w poradniach, a dalszy tok szkolenia prowadzic´ juz jako czonkowie danego zespou doradczego. Takie wzrastanie zespou ostatecznie sprzyja wiekszej profesjonalizacji i skutecznos´ci wspólnego dziaania.
Nastepnym zagadnieniem jest organizacja pracy w poradni duszpasterskiej. Swego rodzaju optimum jest taka organizacja pracy poradni (szczególnie diecezjalnej), umozliwiaj aca jej funkcjonowanie przez cay tydzien´, gdzie zgoszenia przyjmowane s a np. od godz. 9.00 do 20.00, której sekretariat ustala terminy przyjec´ klientów dla caej grupy róznych specjalistów. Dzieki temu praca w poradni przyjmuje charakter spokojnego oddziaywania i juz na
tym etapie niesie wartos´ci terapeutyczne odzyskiwania u klientów spokoju i nadziei na otrzymanie odpowiedniego wsparcia.
Przejawem owej spójnej organizacji s a takze regularne spotkania zespóu tworz acego poradnie na „odprawie – konsultacji”, w czasie której powstaje mozliwos´c´ wspólnego omawiania nowych przypadków, problemów w pracy z klientami, na jakie natrafili poszczególni doradcy, pracuj ac pojedynczo, w koterapii czy tez wspólnie z zespoem terapeutycznym27.
Pewnym novum staje sie prowadzenie spotkan´ mazen´skich lub rodzinnych przez pare doradców. Korzys´ci wynikaj ace z takiej formy spotkan´ pojawiaj a sie wówczas po stronie osób poszukuj acych pomocy, gdyz para koterapeutów pracuj aca z mazen´stwem daje wieksz a gwarancje przezwyciezania oporów podczas procesu doradzania. Plusy mozna dostrzec i po stronie doradców. Ich wspópraca, dzielenie sie spostrzezeniami, zachowanie wiekszej neutralnos´ci, ubogaca proces doradzania oraz odci aza ich od jednoosobowej odpowiedzial-nos´ci za przebieg procesu doradzania.
Obok organizacji toku pracy duszpasterskiego poradnictwa mazen´skiego istotnego znaczenia nabieraj a równiez warunki, w jakich jest ona prowadzona. Czesto w polskich warunkach stanowi a one równiez „piete achillesow a”, saby punkt w funkcjonowaniu poradnictwa pastoralnego. Warto, by budynek, w którym mies´ci sie poradnia, nie mia innego, dodatkowego zadania, a w ca-os´ci suzy jedynie celom na rzecz wspierania mazen´stwa i rodziny. Dla prowadzenia spotkan´ wazne staje sie równiez doposazenie poradni w lustra weneckie lub system kamer dla swobodnego i was´ciwego funkcjonowania zespou terapeutycznego.
Dla harmonijnego rozwoju umiejetnos´ci doradców pastoralnych nieodzow-ne staje sie w procesie szkolenia, ale i potem w praktyce codziennieodzow-nej pracy, poddawanie sie superwizji. Powinna ona dotyczyc´ pracy zarówno pojedyncze-go doradcy, jak i caepojedyncze-go zespou. Superwizja staje sie wówczas paszczyzn a omówienia problemów doradcy z kims´ trzecim, dla peniejszego zrozumienia i wyjas´nienia sytuacji obci azonej trudnos´ciami w kontakcie z klientami i w zagodzeniu tak powstaj acego napiecia lub oporu przed zmian a28.
Rozwijanie duszpasterskiego poradnictwa mazen´sko-rodzinnego domaga sie jego profesjonalizacji. Ten wymóg jest równiez obci azony pewnym utrud-nieniem. Wynika on z utrwalonej mentalnos´ci Kos´cioa w Polsce, opartej na
27Por. E. S u j a k. Poradnictwo mazen´skie i rodzinne. Katowice: Ksiegarnia s´w. Jakuba
1988 s. 30.
dos´c´ dugiej tradycji, która zakada, ze aktywnos´c´ osób s´wieckich jest form a ich apostolatu i jako taka powinna byc´ bezpatna. Pogl ad ów ma wieloletnie zakorzenienie. Jednak zachodz ace wspóczes´nie przemiany spoeczne, ich predkos´c´ oraz dogebnos´c´, stanowi a dla Kos´cioa wyzwanie. Jedn a z adekwat-nych i was´ciwych dróg wychodzenia Kos´cioa w Polsce ku potrzebom ma-zen´stwa i rodziny jest was´nie profesjonalizacja poradnictwa. Jes´li wynikaj ace z tych rozwi azan´ wsparcie finansowe stanowi dla wspólnoty Kos´cioa zbyt duze obci azenie, to jedn a z mozliwos´ci jest nawi azywanie wspópracy z róz-nymi organizacjami pozarz adowymi oraz jednostkami samorz adowymi.
*
Przedstawione powyzej rozwazania na temat duszpasterskiego poradnictwa mazen´sko-rodzinnego w diecezjach Kos´cioa katolickiego w Polsce jasno ukazuj a jego blaski i cienie. Uwidacznia sie potrzeba dalszych teoretycznych ustalen´ dla dopracowania teologicznej wizji duszpasterskiego poradnictwa, a takze praktycznego modelu jego funkcjonowania. Waznym wskazaniem na tej drodze staje sie teologiczna kategoria communio personarum. Wydaje sie takze, ze zasada komplementarnej odrebnos´ci w sposób orginalny porz adkuje relacje miedzy dziaaniem naturalnym i nadprzyrodzonym wpisanym w istote oddziaywan´ poradnictwa duszpasterskiego. Bez w atpienia znakiem czasu i gebok a potrzeb a jest dalsza profesjonalizacja duszpasterskiego poradnictwa mazen´sko-rodzinnego w diecezjach.
BIBLIOGRAFIA
A u t t o n N.: Z yj a ws´ród nas. Opieka duszpasterska nad osobami z zaburzeniami psychicz-nymi. Warszawa: PAX 1981.
C i c h o s z W.: Mios´c´ trynitarna jako fundament ksztatowania relacji osobowych. „Com-munio” 26:2006 nr 2 (152) s. 109-119.
C z e r n i a j e w a S. A.: Samorealizacja osobowos´ci a chrzes´cijan´ska pomoc psychologicz-na. „Warszawskie Studia Teologiczne” 28:2005 s. 281-294.
D z i e w i e c k i M.: Antropologiczne podstawy poradnictwa psychologiczno-religijnego. „Studia Pelplin´skie” 34:2004 s. 313-321.
de B a r b a r o B.: Po co psychoterapii postmodernizm? „Psychoterapia” 2007 nr 3 s. 5-14. G i r a l d o S. B.: Mazen´stwo jako wspólnota. Z´ róda trudnos´ci, stan aktualny i perspektywy
K a c z y n´ s k i E.: Mazen´stwo i rodzina jako komunia osób. „Communio” 6:1986 nr 6 s. 3-17.
K i e r e s´ H.: Cywilizacja jako communio personarum. W: Communio w chrzes´cijan´skiej refleksji o Kos´ciele. Red. A. Czaja, M. Marczewski. Lublin: TN KUL 2004 s. 41-54. K o m o r o w s k i A.: Poradnictwo czy psychoterapia? „Problemy Rodziny” 25:1986 nr 5
s. 35-38.
K r z y s t e c z k o H.: Poradnictwo duszpasterskie. Teoria i praktyka rogerian´skiego kontak-tu pomocnego. Katowice: „Powiernik Rodzin” 1998.
K u a c z k o w s k i J.: Komunia osób istot a jednos´ci mazen´skiej w s´wietle Rdz 1-2. „Poznan´skie Studia Teologiczne” 20:2006 s. 17-26.
N o w a k A.: Psychoterapia w duszpasterstwie. „Studia Theologica Varsaviensia” 13:1975 nr 1 s. 143-155.
O z o r o w s k i E.: Mazen´stwo jako komunia osób. „Studia nad Rodzin a” 6:2002 nr 2 (11) s. 129-149.
P r u s a k J.: Pastoralne podejs´cie do osób dotknietych traum a. Religia i psychoterapia w dialogu. „Studia Bobolanum” 1:2003 s. 147-160.
S i e n k i e w i c z E.: Osoba ludzka realizuj aca sie w uczestnictwie. „Ateneum Kapan´skie” 95:2003 s. 441-452.
S u j a k E.: Poradnictwo mazen´skie i rodzinne. Katowice: Ksiegarnia s´w. Jacka 1988. S z e w c z y k W.: Poradnictwo rodzinne – osobowy kontakt pomocny. „Homo Dei” 69:1999
nr 1 s. 52-61.
W i l k J.: Duszpasterstwo rodzin: zasady praktycznego dziaania. „Homo Dei” 68:1998 nr 4 s. 99-105.
W i l k J.: Miowac´ rodzine. O naszym duszpasterstwie rodzin krytycznie. „Homo Dei” 67:1997 nr 5 s. 50-64.
W o j a c z e k K.: Communio personarum podstaw a teologii mazen´stwa i rodziny. W: Com-munio w chrzes´cijan´skiej refleksji o Kos´ciele. Red. A. Czaja, M. Marczewski. Lublin: TN KUL 2004 s. 433-443.
W o l i c k i M.: Duszpasterstwo a psychoterapia. „Wrocawski Przegl ad Teologiczny” 2:1994 nr 2 s. 53-62.
PORADNICTWO MAZ EN´SKO-RODZINNE W DIECEZJI
S t r e s z c z e n i e
Ze wzgledu na wci az rosn ac a liczbe osób, mazen´stw i rodzin potrzebuj acych wsparcia Dy-rektorium Duszpasterstwa Rodzin Kos´cioa katolickiego w Polsce wskazao na potrzebe tworzenia i rozwijania sieci poradni parafialnych, rejonowych i diecezjalnych. Artyku prezentuje funkcjono-wanie poradnictwa mazen´sko-rodzinnego w diecezjach, przybliza historyczne uwarunkowania powstania oraz dokonuje aktualnej jego charakterystyki. Omawia zasadnicze problemy tego porad-nictwa z perspektywy teoretycznej i praktycznej. Wskazuje na potrzebe dalszego profesjonalnego jego rozwoju, tak by poradnictwo mazen´sko-rodzinne mogo sie harmonijnie rozwijac´ i skuteczniej przychodzic´ z pomoc a wszystkim potrzebuj acym osobom, mazen´stwom i rodzinom.