TEMATYKA PRA C MAGISTERSKICH N APISAN Y CH POD KIERUNKIEM PROFESORA TADEUSZA BRAJERSKIEGO
O P R A C O W A L I: D AN U TA PA R C IA K I JERZY REKIEĆ
Już od 30 lat na seminariach prowadzonych przez Profesora Tadeusza Bra jerskiego kształcą się coraz to nowe grupy studentów. I choć po ukończeniu stu diów młodzi ludzie przeważnie opuszczają m ury uczelni, to jednak niemal każ dy z nich pozostawia po sobie owoc swych językoznaw czych dociekań - pracę magisterską. Dziś w Zakładzie Języka Polskiego Katolickiego U niw ersytetu L u belskiego znajduje się ponad 200 takich prac, w tym 166 napisanych na semina riach prof. T. Brajerskiego. Pokusiliśm y się o dokonanie krótkiego przeglądu prac magisterskich napisanych pod kierunkiem Profesora.
Już na wstępie trzeba zauw ażyć, że zainteresowania magistrantów cechuje duża różnorodność. W większości inspiracje pochodziły niew ątpliw ie od same go Profesora. W idzim y, że problem y, nad którym i w danym okresie prof. Bra- jerski pracował, pojawią się niemal równolegle w pracach sem inarzystów. Obok tematów natury ogólniejszej (np. Bogusława Zabska T e r m i n o lo g ia g r a m a t y c z n a w P olsce d o p o ł o w y XIX w ie k u , 1954) w ystępują w większości takie, które można by określić mianem szczegółowych. Zwężają one w znacznym stopniu pole penetracji autora, co um ożliwia jednocześnie głębszą i dokładniejszą anali zę wybranego problemu (np. Barbara W aw rzyniak, U w a g i o ję z y k u „Satyr" cz. I. I g n a c e g o K ra sick iego , 1957 lub W ładysława Kliber, Szyk za im k a d z i e r ż a w c z e g o w d z isiejsz ej p o lsk iej p r o z i e litera ck iej, 1960).
Studenci piszą o języku polskim z różnych okresów jego rozwoju. Prace m a gisterskie dotyczą zarówno języka doby staropolskiej (np. Tadeusz Krzeszows- ki, P r a e ter itu m w ję z y k u p o lsk im w . XIV-XVI, 1955), doby średniopolskiej (np. Teresa Lesiewicz, Z e składni „O pisu o b y c z a j ó w za c z a s ó w A ugu sta I I I" J ę d r z e j a K ito w icz a , 1967 lub Janina Dudek, S tron a b ie r n a w p r o z i e J u li a n a U rsyna N ie m c e w ic z a , 1973), jak również języka doby nowopolskiej (np. s. Franciszka Sala mon, U w a g i o składni lis t ó w z p r z e ł o m u XIX i XX w ie k u , 1975). Liczne prace traktują o polszczyźnie współczesnej. W badaniach nad językiem polskim po służono się tekstami wielu twórców literatury narodowej. Oprócz utworów anonimowych reprezentujących pierwsze stadium epoki piśmiennej w Polsce wykorzystano twórczość wielu pisarzy i poetów, takich jak : Ł. G órnicki, I. Krasicki, J. U. Niemcewicz, Z. Krasiński, T. Lenartowicz, W. Pol, H . Sienkie
w icz, K. M akuszyński, K. I. Gałczyński, J. Porazińska. Prace magisterskie pisa ne w latach pięćdziesiątych w ykazują szczególne zainteresowanie literaturą pol skiego O świecenia. Pojawiają się tu takie nazwiska, jak: E. Drużbacka, A. N aru szew icz, F. Bohomolec, F. Zabłocki, I. Krasicki, F. Karpiński. W pracach pisa nych w okresie późniejszym trudno mówić o jakichś bardziej widocznych ten dencjach i prawidłowościach. Zainteresowania przyszłych absolwentów stały się bardzo różnorodne. Teksty literackie stanowią dla nich materiał, który um o żliw ia uchwycenie cech stylu poszczególnych pisarzy, jak również charaktery stykę języka danego okresu w ogóle.
W grupie prac pierwszego typu znajdujem y takie, które dotyczą bądź to ar- chaizacji, np. w twórczości T. Boya-Żeleńskiego, H. Sienkiewicza, K. M aku szyńskiego czy E. Paukszty, bądź problemu neologizmów językow ych - tu za interesowano się głównie twórczością W. Gombrowicza. W tej grupie trzeba uwzględnić również takie prace, jak : E w y W asążnik E le m e n ty ję z y k a p o t o c z n e g o w p o e z ji G a ł cz y ń sk ieg o , 1970; E lżbiety W łodarczyk, E le m e n ty k r e s o w e w tek sta ch M. W ań k o w icz a , 1973. W szystkie one kładą akcent na indywidualne ce ch y tekstów poszczególnych pisarzy.
W innych w ypadkach utw ory literackie traktowane są jako dokum enty od zw ierciedlające stan polszczyzny okresu, w którym pisarz tworzył. A utorzy prac dokonują analizy języka, uwzględniając różne jego aspekty. Prace te można pogrupować, przyjm ując za kryterium działy nauki o języku.
Stosunkowo często pojawiają się tem aty dotyczące składni języka polskiego. M ówi się o szyku poszczególnych składników w zdaniu, np. zaimka dzierżaw czego, przym iotnika, przydaw ki. Lata sześćdziesiąte przynoszą kilka prac trak tujących o oznajmieniach w W iern ej r z e c z e S. Żeromskiego, w U rz ędz ie i M u r a ch J e r y c h a T. B rezy, w powieściach K. Tetmajera i S. D ygata. W latach siedem dziesiątych z problemami syntaktycznym i wiąże się cały cykl prac. Analizie poddano m.in. funkcję składniową imiesłowów, orzeczenia bierne, funkcje syn- taktyczne bezokolicznika (w XV, XVII i XIX w .), składnię listów z przełomu XIX i XX w. W końcu tego okresu pojawiają się prace dotyczące konkretnych typów zdań: zdania podrzędnego podmiotowego, zdania pojedynczego, rów now ażników zdań, zdań bezpodm iotowych, eliptycznych i innych. Na uwagę zasługuje fakt, że w tym samym dziesięcioleciu problem y składni polskiej poja w iają się również w publikacjach Tadeusza Brajerskiego1.
Rzadziej się pojawia problem atyka fleksyjna. Rozpoczyna ją praca Zenona Leszczyńskiego zatytułowana Fleksja p i e r w s z e g o pisarz a Biblii k r ó l o w e j Zofii
1 Mamy na myśli następu)4ce prace: Równoważniki zdania w „Aga)-Hanie" Krasińskiego. „Rocz niki Humanistyczne” T. 19:1971 z. 1 s. 329-350; O przysłówku w funkcji podmiotu. „Prace Filo logiczne” T. 25:1974 s. 119 -12 6 ; Polskie zdania z podmiotem bezokolicznikowym i orzecznikiem
rzeczownikowym. „Roczniki Humanistyczne” T. 22:1974 z. 5 s. 43-69; O orzeczeniach typu „jedzono” i „pito”. Tamże T. 25:1977 z. 4 s. 5-36; Geneza orzeczeń typu „(z) jedzono” i „(wy)pi- to ”. „Język Polski” R. 59:1979 s. 84-98; O tzw. orzeczeniach endocentrycznych (bezpodmioto wych). „Slavia Orientalis” R. 27:1978 nr 3 s. 335-340 i inne.
(1954). Pozostałe prace z tej dziedziny koncentrują się wokół problemu czasow nika w staropolszczyźnie, np.: H eleny Cholew ianki C z a so w n ik w p i e r w s z e j p o ł o w ie XVI w ., 1966; N atalii Kansy C z a so w n ik i w P sałterzu flo r ia ń s k i m , 1971; W andy Łukaszek C z a so w n ik i w P sałterzu p u ł a w sk im , 1970; H anny Kołodziej C z a so w n ik i z „ s ię ” w „ Ż y w o c i e cz ło w iek a p o c z c i w e g o ” M. R eja . P ro jek t k la sy fi kacji, 1973.
Kilka prac dotyczy onom astyki, głównie niesłowiańskich nazw osobowych w tekstach religijnych (np. Jan iny Zondek N iesło w ia ńsk ie im io n a o s o b o w e w „ Ż y w o t a ch ś w i ę t y c h ” P. Skargi, 1961; Jadw igi Maj N iesło w ia ńsk ie n a z w y o s o b o w e w Biblii k r ó l o w e j Zofii. T ransk rypcja im io n z w y g ł o s o w y m ,,-s”, 1970; A lin y Tekień N iesłow ia ńsk ie n a z w y o s o b o w e w B ib lii J. Wujka z 1599 r., 1970). W tym samym roku Jolanta Bera pisze pracę o nazwach ulic i dzielnic Częstochow y. Poza tym uwagę zwracają całościowe opracowania nazewnictwa poszczegól nych wsi (M aria Zadworna, O n o m a s t y k a w s i S ie m k o w ic e w p o w i e c i e p a ję c z a ń - skim, 1965; M arian Smiałkowski, N a z e w n i c t w o w s i G o r a j e c w p o w i e c i e z a m o j skim, 1966; Jan Czarnek, N a z e w n i c t w o w s i G o s z c z a n ó w w p o w i e c i e tu r eck im ,
1969), jak też problem atyka onomastyczna w iększych obszarów (por. Stanisław M ączewski, N azwiska, im io n a i p r z ez w isk a p ię c iu w s i p o w . l u b a r t o w s k i e g o i j e d n e j p o w . lu b e ls k ie g o , 1956; Mirosława Piw ow arczyków na, N a z w y m i e j s c o w e i o s o b o w e g r o m a d y Łączna, p o w . K ielce, 1961; Ewa K raw czyk, G e r m a n iz a cja i r e p o lo n iz a cja naz w isk P o w iśla , 1973).
Z niniejszego przeglądu prac magisterskich w yn ika obserwacja o stosunko wo małym zainteresowaniu studentów problem atyką fonetyki i słowotwór- stwa. T ylko pojedyncze prace koncentrują się na zjawiskach czy to z jednej, cz y z drugiej dziedziny. Problem y fonetyki i słowotwórstwa przejaw iają się zwłasz cza w pracach magisterskich dotyczących poszczególnych gwar.
Jeśli jesteśmy już p rzy dialektologii, zauw ażyć trzeba, że ten właśnie dział nauki o języku cieszy się wśród sem inarzystów nie słabnącą popularnością. Około 50 prac dotyczy ściśle problem atyki gwar. Są to zw ykle zapisy i analiza języka mieszkańców określonych miejscowości, np.: Bogusław Kreja, G w a ra w s i K r z c z o n ó w w p o w . lu b elsk im , 1955; Michał Lesiów, O pis ję z y k a m i e s z k a ń c ó w H u ty S ta rej w p o w . b u cz a ck im , 1955; Stefania Starek, G w a r a m ia s teczk a O p ola L u b elsk iego , 1955; W ładysław M akarski, G w a r a w s i J a w o r n i k
Polski w p o w . rz esz o w sk im , 1964; Tadeusz M alec, O pis g w a r y w s i R a ch a n ie w p o w . T o m a s z ó w Lubelski, 1966; Joanna Szczuchniak, G w a r a w s i K r u p y w p o w . lu b a r to w s k im , 1974.
W iększość prac opisuje gwarę miejscowości położonych na Lubelszczyź- nie2, na Podlasiu3 oraz w południowej i południowo-wschodniej Małopolsce4.
2 Jakubowice Końskie, Krężnica Jara, Krzczonów, Radawiec Wielki, Strzeszkowice w b. pow. lubelskim, Opole Lubelskie, Majdan Niepryski, Sól w b. pow. biłgorajskim, Nowosiółki w b. pow. chełmskim, Zabłocie w b. pow. hrubieszowskim, Branew w b. pow. janowskim, Krzemień w
Spotyka się też prace o języku w si m azowieckich5. Pojawiają się również i takie, które dotyczą języka daw nych m ieszkańców kresów wschodnich (np. praca M. Łesiowa lub I. G ursztyn-Jędrychow ej Z m ia n y w ję z y k u p o lsk im b y ł y c h m ie s z k a ń c ó w o k o lic Wilna, 1972). Jako opracowanie gwar większego terenu na uwagę zasługuje praca W ojciecha Górnego P r z e g lą d g w a r p o lsk ich p o w i a t u ch ełm sk ie g o , 1955. Poza tym zwrócić trzeba uwagę na podjęcie problem atyki składni gw a rowej (np. praca Zofii K lim ajówny Składnia g w a r y w s i L askówk a D elastow sk a, p o w . D ą b r o w a T a rn ow sk a , 1961) i słownictwa gwarowego (O tylia Łubianka, S łow nik g w a r y w s i Z b u litó w D u ż y w p o w i e c i e R a d z y ń Podlaski, 1965). Prace z zakresu dialektologii przew ażają w pierwszym dziesięcioleciu. Nie jest to bez zw iązku z faktem, że właśnie w tym czasie T. Brajerski interesował się proble m atyką gw ar polskich. W skazują na to prace Profesora pochodzące z tego okre su.
Dla pełniejszego obrazu tem atyki prac magisterskich należy wspomnieć o odosobnionych próbach podjęcia problemów terminologii gramatycznej (por. wspomnianą pracę B. Zabskiej) i ortografii (Adam Ujma, O r to g r a fia p olsk a w d r u k a ch XVI w ., 1964). W rażenie tematycznego ewenementu sprawia praca K rystyn y Powęskiej pt. J ę z y k d z ieck a na p o cz ą t k u 4. roku ż y cia , 1967. Trzeba jednak zauw ażyć, że problem ten pojawił się parokrotnie w pracach samego Pro fesora6.
N a zakończenie dokonajm y krótkiego zestawienia, które uwidoczni zainte resowania m agistrantów różnym i zagadnieniami na podstawie przedstawionych danych liczbow ych.
Z zestawienia widać w yraźnie, że dominuje tem atyka z zakresu dialektolo gii, składni, fleksji i onom astyki, ujęta w aspekcie historycznym lub dotycząca polszczyzny współczesnej. Jednocześnie wiele prac charakteryzuje język pisa rz y - przedstawicieli różnych okresów literatury polskiej.
Ten krótki przegląd pozwala na stwierdzenie, że krąg zainteresowań uczest ników seminariów nie byt bynajm niej wąski. Prace magisterskie napisane pod kierunkiem Profesora T. Brajerskiego wzbogaciły literaturę i wiedzę
językozna-b. pow. kraśnickim, K rupy w językozna-b. pow. lubartowskim, Gołąb, Dąbrówka w językozna-b. pow. puławskim, Ra chanie, Siemierz w b. pow. tomaszowskim oraz Porębka - miejscowość nie zlokalizowana. 3 Jacowlany w b. pow. sokolskim, Sumowo w b. pow. suwalskim, M azury w b. pow. wysoko- mazowieckim, W rotnów w b. pow. węgrowskim, Komarówka Podlaska, Ostrówki, Poizdów, Zbulitów D uży w b. pow. radzyńskim, Horodyszcze, Sławatycze w b. pow. włodawskim. 4 Biały Dunajec w b. pow. nowotarskim, Glinianki w b. pow. niżańskim, Jawornik Polski w b. pow. rzeszowskim, Jodłowa w b. pow. jasielskim, Krosna w b. pow. limanowskim, Krzemienica w b. pow. łańcuckim, Laskówka Delastowska w b. pow. Dąbrowa Tarnowska, Wielopole Skrzyń skie w b. pow. ropczyckim.
5 Adam ów w b. pow. łukowskim, Dobra w b. pow. brzezińskim, D ylcwo w b. pow. ostrołęckim, W ierciochy w b. pow. przasnyskim, Zakrzewo Stare w b. pow. zambrowskim.
’ Zob. T. B r a j e r s k i . R o z w ó j s p r a w n o ś c i a r t y k u l a c y j n c j u k ilk o rga d z ie c i z e ś r o d o w is k a in t e li g e n c k i e g o . „Logopedia” R. 7:1967 s. 26-40 oraz recenzje książek na ten temat.
Lp. Temat zasadniczy Liczba prac magisterskich (w przybliżeniu) 1. Dialektologia 50 2. Składnia 35 3. Fleksja 19 4. Onomastyka 11 5. Archaizacja 8 6. Styl 8 7. Słownictwo 5
8. Obce w pływ y językowe 5
9. Język baśni i bajki 4
10. Fonetyka 3
11. Słowotwórstwo 2
12. Ortografia 1
13. Terminologia gramatyczna 1
14. Język dziecka 1
15. Historia języka polskiego
(bez języka pisarzy) 42
16. Język pisarzy 357
wczą.*W yniki wielu tych prac zostały opublikowane w czasopismach język o znawczych, mogą być one przydatne w dalszych badaniach nad językiem pol skim.
7 Dwa ostatnie tematy mają charakter ogólny, stąd wiele prac tu zaliczonych uwzględniliśmy również w tematach poprzednich ze względu na rozpatryw any aspekt, np. fleksję, składnię.
