Botaniczna działalność Elizy Orzeszkowej w Grodnie

Eugeniusz Tiszczenko

BOTANICZNA DZIAŁALNOŚĆ

ELIZY ORZESZKOWEJ W GRODNIE

Życie i twórczość literacka znanej polskiej powieściopisarki Elizy Orzeszkowej

(1841-1910) zawiera wiele ciekawych aspektów dotyczących j e j zainteresowań

medycyną i ziołami leczniczymi. Eliza Orzeszkowa zamieszkała w Grodnie od

1869 roku po sprzedaży zadłużonego majątku Milkowszczyzna. Mieszkając w tym

mieście zajmowała się nie tylko działalnością literacko-publicystyczną, lecz

również studiowaniem roślin, popularyzowaniem ich leczniczych i estetycznych

właściwości. Wniosła duży wkład w rozwój florystyki, fitogeografii oraz

fitoet-nografii. Każdego roku na okres letni wyjeżdżała aby pracować i odpoczywać

do podmiejskich wsi: Miniewicze, Poniemuń, Horny, Poniżany, Hledowicze,

Kołpaki, Kowszowo oraz do puszczy Białowieskiej. Podczas pobytu na wsi

sta-rała się jak najczęściej przebywać na łonie przyrody i spotykać się z miejscową

ludnością.

O tym, jak powstawała kolekcja roślin świadczy korespondencja Elizy

Orzeszkowej. Początki kolekcji sięgają prawdopodobnie roku 1886. W liście do

Leopolda Meyeta powieściopisarka donosi, że przebywa w Miniewiczach i

pra-cuje nad powieścią „Nad Niemnem", w której ma zamiar szeroko opisać

przy-rodę, życie i byt kraju nadniemeńskiego. W tym celu za pomocą miejscowych

mieszkańców zaczęła poznawać rośliny, pieśni, baśnie i zagadki. Z listu do Jana

Karłowicza wynika, że do jesieni 1887 r. zgromadziła ona około 200 roślin.

La-tem 1888 r. kolekcja powiększyła się o kolejne 100 okazów. W liście do Edwarda

Pawłowicza z dn. 1 października 1888 r. pisze, że ogólna ilość zebranych roślin

66 Eugeniusz Tiszczenko

w y n o s i 300, dla każdej j e s t ustalona j e j nazwa m i e j s c o w a . Taka sama liczba fi-g u r u j e r ó w n i e ż w liście do z n a n e fi-g o botanika Jerzefi-go Aleksandrowicza, przy czym autorka pisze, że zebrała „pod p r z e w o d n i c t w e m znachorek na przestrzeni mil 5 - 7 - m i u o k o ł o trzystu roślin, m a j ą c y c h l u d o w ą n a z w ę i j a k i e k o l w i e k w ży-ciu l u d o w y m z a s t o s o w a n i e " . Do roku 1903, j a k w y n i k a z listu do A u r e l e g o Do-r o s z e w s k i e g o , kolekcja z w i ę k s z y ł a się do 4 6 0 okazów.

S z c z e g ó l n e z a i n t e r e s o w a n i e autorka budziły rośliny m i e j s c o w e , które były u ż y w a n e do celów leczniczych. Według osobistego w y z n a n i a powieściopisarki, to zainteresowanie rozpoczęło się j e s z c z e w dzieciństwie i stanowiło to po j e j twórczości literackiej, „drugie szczęście na całe życie". Podczas letniego o d p o -czynku na wsi, który z a z w y c z a j trwał do 4 miesięcy, prawie nie pisała, lecz du-ż o z a j m o w a ł a się „ b o t a n i z o w a n i e m " . Zbierane okazy flory n a d n i e m e ń s k i e j by-ły s u s z o n e o r a z p r z e c h o w y w a n e w s p e c j a l n y c h a l b u m a c h . W zeszytach specjalnych były robione notatki n a u k o w e u w z g l ę d n i a j ą c e n a z w y m i e j s c o w y c h roślin o r a z u k a z u j ą c e ich p o ż y t e c z n e właściwości. Tak z czasem zostały zebrane całe kolekcje specjalistycznej flory tworzące b o g a t ą bibliotekę.

Z g r o m a d z o n ą i stale u z u p e ł n i a n ą kolekcję Eliza O r z e s z k o w a używała w róż-nych celach: dla poznania bogactw roślinróż-nych dla samokształcenia oraz dla za-s p o k o j e n i a potrzeb eza-stetycznych; w celu włączenia w za-swoje tekza-sty literackie in-f o r m a c j i o używaniu roślin w życiu codziennym i m e d y c y n i e ludowej; układanie zielników dla studiowania i opisywania flory kraju nadniemeńskiego; używania w y s u s z o n y c h roślin dla tworzenia dzieł sztuki plastycznej.

W s w o j e j pracy Eliza O r z e s z k o w a nieraz zwracała się o poradę do specja-listów, p o n i e w a ż będąc b o t a n i k i e m - a m a t o r e m , nie posiadała niezbędnej wiedzy, by s a m o d z i e l n i e w s p o s ó b n a u k o w y z b a d a ć i o p i s a ć z g r o m a d z o n ą k o l e k c j ę . W 1887 r. p o m a g a ł j e j w ustaleniu łacińskich nazw części zebranych ziół Witold W r ó b l e w s k i ( 1 8 3 8 1 9 2 7 ) , geograf i przyrodnik, rodem z G r o d n a , dyrektor j e d nego z g i m n a z j ó w w a r s z a w s k i c h i jeden z redaktorów c z a s o p i s m a „ W s z e c h -świat". B y w a j ą c w G r o d n i e , odwiedzał on pisarkę i udzielał j e j rad w dziedzinie botaniki.

Ale n a j w i ę k s z ą p o m o c w opracowaniu kolekcji okazał Elizie O r z e s z k o w e j profesor botaniki Jerzy A l e k s a n d r o w i c z ( 1 8 1 8 - 1 8 9 4 ) . N a prośbę powieściopi-sarki przysłał j e j z Warszawy kilka podręczników botaniki. Po ich przestudiowa-niu O r z e s z k o w a stała się s w e g o rodzaju specjalistką w dziedzinie zbioru, i prze-c h o w y w a n i a roślin. Ale ta w i e d z a była niewystarprze-czająprze-ca, gdy prze-chodziło o okreś-lenie g a t u n k ó w i nazw z e b r a n y c h okazów. Z w r a c a ł a się w tej sprawie do Jerze-go A l e k s a n d r o w i c z a . U c z o n y uważał za sprawę honoru okazanie p o m o c y zna-nej powieściopisarce. W 1891 г., będąc j u ż na emeryturze, o p r a c o w a ł n a u k o w o przysłany mu zielnik.

Botaniczna działalność Elizy Orzeszkowej w Grodnie 67 Część zgromadzonej kolekcji Eliza Orzeszkowa wykorzystała do stworzenia dzieł sztuki stosowanej. Zebrana przez Elizę Orzeszkową kolekcja botaniczna skła-dała się z podstawowego zielnika oraz kilku kopii. Z pozostałego materiału Eliza Orzeszkowa zrobiła kilka (prawdopodobnie sześć) albumów kompozycji zielnych. Oprócz albumów, Eliza Orzeszkowa w podobnym układzie wykonała duże kompozycje, które zostały umieszczone w ramki pod szkłem. Z e słów naocz-nych świadków dowiadujemy się, że tymi obrazami były ozdobione ściany po-kojów jej domu w Grodnie.

Eliza Orzeszkowa opublikowała również kilka przyrodniczo-etnograficz-nych reportaży w magazynie „Wisła". W pracach tych pisarka, oprócz proble-m ó w botaniki i proble-medycyny ludowej, szeroko przedstawiła ustną twórczość lu-d o w ą i życie colu-dzienne lulu-dności. Niezbęlu-dnych komentarzy lu-do tekstów lu- doko-nali: Witold Wróblewski oraz znany zoolog Antoni Ślusarski (1843-1897), je-den ze współredaktorów „Wszechświata". Po ukazaniu się w „ W i ś l e " szkiców przyrodniczo-etnograficznych imię Elizy Orzeszkowej stało się jeszcze bardziej znane. Prawdopodobnie zwróciło to uwagę znanych profesorów botaniki Anto-niego Rehmana i Edwarda Wołoszczaka ze Lwowa, którzy w tym czasie roz-poczęli prace nad zielnikiem flory Polski i regionów sąsiednich.

Eliza O r z e s z k o w a z a j m o w a ł a się twórczością charytatywną. W c h o d z i ł a w skład komisji niesienia pomocy poszkodowanym podczas pożaru w Grodnie w 1885 roku. Należała także do animatorów życia kulturalnego. Razem z leka-rzem A . K. Talheimem (1873-1937) w roku 1907 była inicjatorką założenia wspólnoty miłośników sztuk dramatycznych i muzycznych „ M u z a " . Przewod-niczącym Zarządu Wspólnoty został wybrany A . K. Talheim. W skład założy-cieli i członków Zarządu weszli lekarze: K. K. Dąbrowski, S. A . Szumkowski, I. J. Jakimowicz, W. I. Kulikowski oraz prowizor farmacji E. I: Stępniewski. Eli-za Orzeszkowa stała się nie tylko „honorowym", lecz i najaktywniejszym człon-kiem „ M u z y " . Dzięki Elizie Orzeszkowej literacko-muzyczne wieczory, organi-zowane dwa razy w miesiącu, odbywały się z dużym sukcesem. Podarowała społeczeństwu 706 książek dla stworzenia biblioteki.

LITERATURA

F. Ignatowicz: Lekarze-Polacy ic otoczeniu Elizy Orzeszkowej i ich społeczno lekarska działal-ność, „Magazyn Polski". 2003. Nr I, s. 35-38.

F. Ignatowicz. S. Kucharski. J. Majewski: Zielniki Elizy Orzeszkowej oraz ich losy, Białystok, Wy-dawnictwo Uniwersytetu. 2001. s. 179-186.

F. Ignatowicz: Zielnik Elizy Orzeszkowej, ..Magazyn Polski", Nr 3^t, s. 61-63.

68

The botanical activity of Eliza Orzeszkowa in Grodno

SUMMARY

The biography and works of the well-known Polish novelist Eliza Orzeszkowa (1841-1910) abound in traces of her interest in medicine and herbal remedies. As an inhabitatnt of the town of Grodno since 1869,Orzeszkowa engaged not only in literary and journalistic writing, but also in the study of plants and the popularization of their curative properties. In the herbarium that she collected and constantly updated, a key role was played by local plants, used predominantly for medicinal purposes. The current paper discusses the ways in which the novelist gathered, de-scribed and used her collection. It also contains information on a number of naturalist-ethno-graphic works of reportage, which Orzeszkowa published in the journal „Wisla".