Martuszewski, Edward
Referat nauczyciela Rudolfa
Goerkego z 1875 r. o metodach
germanizacji za pośrednictwem
szkoły
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 185-196
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
Edw ard M artuszewski
REFERAT NAUCZYCIELA RUDOLFA GOERKEGO Z 1875 R.
O METODACH GERMANIZACJI
ZA POŚREDNICTWEM SZKOŁY
N a corocznej p o w ia to w ej k o n fe re n c ji n a u c z y c ie ls k ie jI, u rz ąd z o n ej p rzez in s p e k to ra szkolnego w O lsz ty n k u 20 p a ź d z ie rn ik a 1875 ro k u , w ygłoszony zo stał m ięd zy in n y m i r e f e r a t R u d o lfa G o erk eg o O ta k im p o d e jściu do n a u k i
c zyta n ia n a ś r e d n im i w y ż s z y m s to p n iu n a u cza n ia w jed n o k la so w y c h szkołach w ie js k ic h z d zie ćm i m ó w ią c y m i po p o lsk u , a b y w sposób szczeg ó ln y popierać i ro zw ija ć u m ie ję tn o ść ro zu m ie n ia m o w y n ie m ie c k ie j oraz biegłość w p o słu g iw a n iu się ję z y k ie m n ie m ie c k im .
R e fe ra t G o erk eg o ilu s tru je , w ja k i sposób w te re n o w e j p ra k ty c e re a liz o w a n o ów czesne zarz ąd z en ia w ła d z p ru s k ic h w dzied zin ie o św ia ty a z araze m w y k a zu je n iesłu szn o ść tezy , la n s o w a n e j jeszcze n ied a w n o te m u p rzez za- chod n io n iem ieck ieg o h is to ry k a W a lth e ra H u b a tsc h a, ja k o b y n ie by ło o d g ó rn ie zap la n o w a n e j a k c ji g e rm a n iz a c y jn e j, a jed y n ie sa m o rz u tn e d ążen ie p o lsk iej lu d n o ści M a z u r do z asy m ilo w an ia się ze sp o łe cz eń stw em n iem iec k im , p rzed e w szy stk im ze w zg lęd u n a w yższość i a tra k c y jn o ść jego k u l t u r y 2.
O m aw ian y r e f e r a t p o w s ta ł w k ró tc e po w y d a n iu d w u zarząd zeń , k tó re n a le ży w ty m m ie jscu p rzy p o m n ieć. 15 p a źd z ie rn ik a 1872 ro k u w y d a n e zostały m in is te ria ln e „ P o sta n o w ien ia ogólne” , z a w ie ra ją c e n o w y p ro g ra m p ru sk ie j szk o ły lu d o w ej, zaś z 24 lip ea 1873 r o k u pochodzi p o sta n o w ien ie n a d p re z y d e n ta p ro w in c ji p ru s k ie j n a te m a t u d z ie lan ia n a u k i w jęz y k u n iem iec k im w szko ła c h lu d o w y ch , do k tó ry c h uczęszczają dzieci m ów iące p o p o lsk u i lite w sk u 3. „P o sta n o w ien ia o g ó ln e” d o c ze k ały się w lite ra tu rz e h isto ry c z n e j szereg u om ów ień, choćby ze w zg lęd u n a to, że z ap o c zą tk o w ały one b ism arck o w sk i
K u ltu r k a m p f 4.
1 J a k w y n i k a z o g ło s z e n ia w „ O s t e r o d e r K r e i s b l a t t ” , n r 83 z 16 X , s. 510, z a m ie s z c z o n e g o p r z e z i n s p e k t o r a s z k o ln e g o C z y g a n a , o b j ę ł a o n a w r z e c z y w i s to ś c i j e d y n i e p o ł u d n io w ą c z ę ś ć p o w i a t u o s tr ó d z k ie g o , a r o z p o c z ę ła s ię 20 X o g o d z in ie d z ie w ią t e j w b u d y n k u s z k o ln y m w O l s z ty n k u . 2 W . H u b a t s c h , M a s u r e n u n d P r e u s s i s c h - L i t ta u e n i n d e r N a t i o n a l i t ä t e n p o l i t i k P r e u s s e n s 1870—1920, M a h r b u r g 1965, 1966. 3 T e k s ty o b u r o z p o r z ą d z e ń p r z y t a c z a В . S c h u ltz , D ie S c h u lo r d n u n g f ü r d ie P r o v in z e n O s t- u n d W e s t p r e u s s e n v o m 11. D e z e m b e r 1845 n e b s t E r l ä u t e r u n g e n z u d e r s e l b e n u n d d e n w i c h t i g s t e n V e r f ü g u n g e n d e r K ö n i g li c h e n R e g i e r u n g e n i n K ö n i g s b e r g , G u m b i n n e n , D a n z ig u n d M a r i e n w e r d e r , f ü r S e m i n a r z ö g l i n g e u n d L e h r e r h e r a u s g e g e b e n v o n ..., D a n z ig 1900, ss. 88— 124 і 252—255. 4 J . B u z e k , H i s to r y a p o l i t y k i n a r o d o w o ś c io w e j r z ą d u p r u s k i e g o w o b e c P o l a k ó w . O d T r a k t a t ó w W i e d e ń s k i c h d o u s t a w w y j ą t k o w y c h z r . 1908, L w 6 w 1909; W . H u b a t s c h , o p . c it .;
186
R e fe ra t R u d o lfa G o erk eg o p o p u la ry z u je no w e założenia o rg a n iz a c y jn e i m eto d y czn e, w y c iąg a ją c z n ic h z ara ze m p ra k ty c z n e w nioski, jeśli chodzi o ro lę szk o ły w d ziałaln o śc i g e rm a n iz a to rs k ie j. P rz e d o m ó w ien iem i p re z e n ta c ją te k s tu r e fe r a tu n a le ż y je d n a k nieco u w a g i pośw ięcić osobie au to ra .
R u d o lf G eo rk e u ro d z ił się 28 lu te g o 1818 r o k u 5. N au k ę w se m in a riu m n a u cz y cie lsk im w P ru s k ie j Iław ce u k o ń c zy ł 9 p a źd z ie rn ik a 1840 roku, o trz y m u ją c św ia d e ctw o n r 2, ale już 1 p a ź d z ie rn ik a teg o ro k u k ró le w ie c k i ra d ca r e je n c y jn y J o h a n n F rie d ric h W ilhelm D ie ck m an n sk ie ro w a ł go n a p ie rw szą w jego życiu p o sad ę n a u cz y cie lsk ą do całkow icie p o lsk iej w si K o t w pow iecie n id z ic k im c. U ro czy ste w p ro w ad z en ie go n a u rz ą d n a stą p iło 9 lis to p a d a 1840 ro k u , a w p ro to k ó le zn ala z ły się słow a: „szczególnym jego o b o w ią zk iem będzie w p ro w ad z en ie m ow y n ie m ie c k ie j” (ganz v o rzü g lich w ir d ih m zu r
P flic h t g e m a ch t, d er d e u ts c h e n S p ra ch e E ingang z u v e r sch a ffen ). W p ierw sz e j
ru b ry c e A n s te llu n g s -T a b e lle p rz ek re ślo n o w ów czas 70 ta la ró w (rocznego u p o sażen ia w gotów ce), a w p isan o : 82 ta la r y e xcl. W o h n u n g (z w y łączen iem m ieszkania).
W p ó łto ra ro k u p o te m G o erk e opuścił K ot, u d a ją c się — p rz en iesio n y służbow o a z arazem po u zg o d n ien iu z p a tro n e m szkoły i p a ra fii A le k sa n d re m P a n n k ie m — do W ap lew a. W y jazd n a s tą p ił 1 m aja , n a to m ia s t 26 p aźd z ie rn ik a 1842 ro k u G o erk e p ro to k o la rn ie p rz e k a za ł sw o je stan o w isk o n a stę p c y , K a ro lo w i N a sta ń sk iem u . Z obu p ro to k o łó w w y n ik a , że w o k re sie u rz ę d o w a n ia G o erk eg o w K ocie liczba ta b lic śc ien n y ch w m ie jsc o w ej szkole zw ięk szy ła się z je d n e j do d w u , n a to m ia s t liczba ła w e k z m n iejszy ła z sie d m iu do pięciu, a liczba sto łó w z p ięciu do czterech. G o erk e p rz ek a za ł N a sta ń sk iem u n ie ty lk o te książk i, k tó re sa m o trz y m a ł (b y ły to: p o lsk a g e o g ra fia W eissa, H isto ria
b ib lijn a , c z y tan k a n iem ieck o -p o lsk a, P rzy ja c ie l dzieci P re u ssa), a le te ż zap e w n e
p rzez sieb ie z ak u p io n e: 60 przep isó w , d zie n n ik szkolny, k siążk ę k laso w ą i m ap ę E u ro p y ’.
W W ap lew ie G o erk e b a rd zo k ró tk o b y ł a d iu n k te m dotychczasow ego n au czy ciela. P o jego śm ie rc i p rz e ją ł p e łn e up o sażen ie w szkole (90 ta la ró w rocznie, n ie licząc św iad czeń i d ep u ta tó w ) o raz jeszcze b a rd z ie j in tr a tn e s ta n o w isk o o rg a n isty . W ap lew sk a A n ste llu n g s-T a b e lle p o d aje p o n ad to , że już 20 k w ie tn ia 1842 ro k u zo stał m ia n o w a n y , a 17 m a ja z a tw ie rd z o n y n a sta n o Ł . B o r o d z ie j , P o l i t y k a s z k o l n a P r u s 1871—1878, R o z p r a w y z D z ie jó w O ś w ia ty , t. 13, 1970, s s. 47 n. 5 I n f o r m a c j e n a t e m a t ż y c ia i d z ia ł a ln o ś c i R . G o e r k e g o — o i le n i e p o d a n o in a c z e j — p o c h o d z ą z p o s z y tó w z n a j d u j ą c y c h s ię w W o je w ó d z k im A r c h iw u m P a ń s t w o w y m w O ls z ty n ie , R e j e n c j a O l s z ty ń s k a ( d a le j W A P O , R O ), 2176 i 2177 (D ie K i r c h s c h u l e i n W a p litz 1818—1845 i 1845—1884). 6 W A P O , R O , 1764 (D ie L e h r e r i n O m u l e f o f e n 1806— 1859). R. G o e r k e o b j ą ł s z k o łą p o ś m i e r c i M ic h a ła S t a c h a , k t ó r y z a tw ie r d z o n y z o s ta ł n a s ta n o w i s k u n a u c z y c i e l a w 1819 r ., c h o c ia ż n i e u m ia ł p o n i e m i e c k u . P r z e d k ł a d a j ą c o d p o w i e d n i w n i o s e k p a s t o r G r a l i z J e d w a b n a p i s a ł w ó w c z a s : „ W t e j m a ł e j w s i, z a m i e s z k a ł e j p r z e z 18 g o s p o d a r z y , n i e m a n ik o g o , k t o b y c h o ć s ło w o r o z u m i a ł p o n i e m i e c k u ” . P a s t o r n i e w id z ia ł s z a n s y n a z n a le z ie n i e k o g o ś w o k o l i c y , k t o z n a j ą c d w a j ę z y k i , n a d a w a ł b y s ię n a n a u c z y c i e la w t e j u b o g i e j w io s c e . D o w n i o s k u p a s t o r a G r a ll a d o ł ą c z o n a z o s ta ł a p r ó b k a p i s m a k a n d y d a t a n a n a u c z y c i e la , n a t u r a l n i e p o p o l s k u , t e j t r e ś c i : „ K a ż d a d u s z a n i e c h b ę d z ie z w i e r z c h n o ś c io m w y ż s z y m p o d d a n a , b o ć n ie m a s z z w i e r z c h n o ś c i t y l k o o d B o g a , a t e k t ó r e s ą z w i e r z c h n o ś c i, o d B o g a s ą p o s t a n o w i o n e ” . 7 W A P O . R O , 1764. W w o k a c j i N a s t a ń s k i e g o n i e m a a n i s ło w a z o b o w ią z u ją c e g o g o d o k r z e w ie n i a n ie m c z y z n y .
Refera t na uczyciela Ru do lfa C o e rk e g o 187
w isk u o rg a n isty . M ia n u ją c y m b y ł w ty m w y p a d k u w a p lew s k i dziedzic A le k s a n d e r P a n n e k (rzadziej w y s tę p u je w d o k u m e n ta c h fo rm a P an n eck ), z a tw ie r d z ając y m n a to m ia s t re je n c ja k ró lew ie ck a .
Z go d n ie z z a w a rty m p o ro z u m ien iem doty ch czaso w y nau czy ciel, K ry s tia n H e isler 8, m u sia ł o p ró ż n ić m ieszk an ie w szkole i n a ko szt G o erk eg o zam ieszkać w e w si. W no cy z 19 n a 20 lip ca 1842 ro k u H e isler m ia ł p o d p alić z zem sty szkołę, a n o w y n a u cz y cie l w ra z z ro d zicam i led w o uszli z życiem 9. P o n iew aż H e isle r z m a rł n a p o c zą tk u sie rp n ia , pó źn iejsze d o k u m e n ty n ie p re c y z u ją p o w o d u p o żaru , m ó w ią n a to m ia s t o sto su n k o w o szy b k iej o d b u d o w ie szkoły oraz o p rz y z n a n iu n au czy cielo w i p rz ez m in is tra E ic h h o rn a d w u zapom óg p ie n ię ż n y c h w w ysokości 50 i 30 ta la ró w 10.
M łody n a u cz y cie l szybko zy sk ał sobie u z n an ie w ładz. Jeg o zapobiegliw ość w idoczna jes t n ie ty lk o w o d n iesien iu do p o w ie rzo n e j m u szkoły. Po założeniu ro d z in y s ta r a ł się zap e w n ić jej ja k n a jle p sz e u trz y m a n ie i w z w iązk u z ty m p ro c eso w ał się z w ła ścicielam i o k olicznych m a ją tk ó w n a le żą c y ch do jego r e jo n u szkolnego o p rz y słu g u ją c ą m u kolędę, często też s k ła d a ł p o d a n ia do w ła d z z w ierzch n ich o zapom ogę p ien ię żn ą u .
Z a ję ty sp ra w a m i szk o ln y m i i w ła sn y m i n ie zajm o w ał się p o lity k ą w o k re sie W iosny L u d ó w i o trz y m a ł p o tem o d p o w ied n io d o b rą opinię. W 1851 ro k u
8 W A P O , R O , 2176. K r y s t i a n H e i s le r u r o d z i ł s ię w 1774 r . w O s tr ó d z ie . W w i e k u 17 l a t z a c i ą g n ą ł s ię d o p u ł k u d r a g o n ó w H e y k i n g a , w k t ó r y m s łu ż y ł 20 l a t i d o s łu ż y ł s ie s to p n i a p o d o f ic e r s k i e g o . P o w y j ś c i u n a w ł a s n ą p r o ś b ę z w o j s k a b y ł f u r m a n e m i t r u d n i ł s ię r o l n i c t w e m . Z a p r o p o n o w a n y p r z e z s u p e r i n t e n d e n t a H e n s la z M iło m ły n a w s w y m p o d a n i u s t w i e r d z ił, ż e z g ła s z a s ię n a n a u c z y c i e la , p o n i e w a ż c h c e lż e j s z e j p r a c y . W j e g o w o k a c j i z 21 V I 1827 r . z o b o w ią z a n o g o d o r o z w i j a n i a u d z ie c i u m ie j ę t n o ś c i p i s a n i a i r a c h o w a n i a o r a z u c z e n ia r e l i g ii c h r z e ś c i j a ń s k i e j p o n i e m i e c k u i p o p o l s k u w m i a r ę s ił. P o d z ie s i ę c i u l a t a c h H e i s le r o k r e ś l a n y j e s t j a k o s t a r y i s ła b y ( ja k o n a u c z y c ie l) .
9 R . G o e r k e t a k in f o r m o w a ł o t y m w ł a d z e w s w o im p o d a n i u o w s p a r c ie : „ N ie m o ż li w o ś c ią b y ło c o k o lw ie k u r a t o w a ć , p o n i e w a ż o g ie ń j u ż z b y t s ię r o z p r z e s t r z e n i ł , g d y z b u d z e n i z o s ta l iś m y p r z e z j e g o s z u m . W s z y s tk o s t a ł o w p ł o m i e n ia c h . D a c h s ię z a p a d ł , p a l i ł y s ię j u ż ł a w k i w i z b ic s z k o ln e j a n a w e t s c h o d y , to te ż z d ą ż y l i ś m y z a le d w i e u j ś ć z ż y c ie m ” . 10 P o t w i e r d z o n y p r z e z w ł a ś c i c ie l a d ó b r r y c e r s k i c h a z a r a z e m p a t r o n a k o ś c io ł a A l e k s a n d r a P a n n k a , p r z e z c z ło n k ó w R a d y S z k o l n e j R u p i t t ę i R o m a n o w s k ie g o ( te n o s t a t n i b y ł z a r a z e m s o łt y s e m ) s p is r z e c z y s t r a c o n y c h w p o ż a r z e o b e jm o w a ł 75 p o z y c ji n a łą c z n ą s u m ę 183 t a la r ó w , 10 s r e b r n y c h g r o s z y ( d a l e j s g r) i 6 f e n ig ó w . Z n a j d u j e m y w n i m m ię d z y i n n y m i : w g o t ó w c e 16 t a l a r ó w , d w i e s u k m a n y p o 14 t a l a r ó w , 2 p a r y s p o d n i p o 6 t a l a r ó w , 20 k o s z u l p o 15 s g r , t u z i n c h u s te c z e k d o n o s a p o 4 s g r , 6 t a l e r z y c y n o w y c h p o 15 s g r , 7 f u n t ó w w e ł n y p o 10 s g r , k l a r n e t z a 2 t a l a r y 15 s g r, j e d n e s k r z y p c e za 2 t a l a r y 15 s g r , d r u g ie z a 2 t a l a r y , b r z y t w ę d o g o le n ia z a 20 s g r , 8 k a c z e k p o 2 s g r 6 f e n ., p ó ł k o r c a g r o c h u z a 25 s g r , 4 c h le b y p o 4 s g r , lic z n e z e s z y t y i n o t a t n i k i , o s ie m k s ią ż e k , w ś r ó d n i c h p o l s k a k s ią ż k a r e l i g i j n a W e is s a w c e n ie 5 s g r.
11 W p r o ś b i e z 28 V I 1848 r . G o e r k e p i s a ł : ,,Ł a n z ie m i j e s t z a p ła t ą z a p e łn i e n ie p r z e z e m n i e te g o k ło p o tl iw e g o u r z ę d u , a le d z ię k i m o je j p iln o ś c i u d a ło m i s ię z a p e w n ić r o d z i n i e k o n i e c z n e u t r z y m a n i e . T a k ż e i w r o k u b i e ż ą c y m ż y łe m n a d z ie j ą , ż e n i e s p o tk a m n ie t r o s k a o p o ż y w i e n ie i r z u t o k a n a m o je z b o ż e b y ł w y n a g r o d z e n ie m z a l ic z n e d n i w y p e ł n io n e z m a r t w ie n ie m . W y s ta r c z y ł a j e d n a k j e d n a g o d z in a , a b y c a łk o w ic i e z n is z c z y ć m o je n a d z ie j e , u c z y n ić m n ie u b o g i m c z ło w ie k ie m i w y d a ć m o ją r o d z i n ę n a ł u p ś m i e r c i g ło d o w e j. M o je p o le z a m i e n i o n e z o s ta ł o w p u s t y n i ę i o k a z u je j e d y n i e ś l a d y n is z c z ą c e j w s z y s tk o b u r z y . J a k z d o b ę d ę z ia r n o n a p r z y s z ł y r o k ! S k ą d w e z m ę p a s z ę d la b y d ł a ! S k ą d w y n a g r o d z e n ie i ż y w n o ś ć d la c z e la d z i, k t ó r ą m u s z ę t r z y m a ć , z c z e g o b ę d ę ż y ł z ż o n ą i d z ie ć m i! M y ś li t e k o t ł u j ą s ię w e m n i e i p r o w a d z ą m n ie k u r o z p a c z y . G m i n a r ó w n i e ż n i e m o ż e m i p o m ó c , g d y ż s p o t k a ł j ą t e n s a m l o s ” . N a s t ę p n e p r o ś b y o w s p a r c i e d a t o w a n e są 24 I I I 1849, 5 IV 1854, 22 V 1855, 2 I I 1856, 13 l i r 1858 ( „ m o j e d z ie c i m u s z ą c z ę s to , n a w e t w z im ie , c h o d z ić b o s o , p o n i e w a ż n i e j e s t e m w s t a n i e k u p i ć im p o t r z e b n y c h b u t ó w ” ) 5 I I I 1870, 31 V 1880.
188
s ta r a ł się o jak ą ś p o sad ę w re je n c ji k w id z y ń sk iej. Z p ro w a d zo n e j w ów czas na jego te m a t k o re sp o n d en c ji w y n ik a , że zn ał języ k polski, a le n ie w ła d a ł nim biegle, co p ra w d o p o d o b n ie stało się po w o d em n ieu w zg lęd n ie n ia jego po d an ia p rzez re je n c ję k w id zy ń sk ą.
W trzy d z ie śc i la t po rozpoczęciu p ra c y w W ap lew ie d w ie sta rsz e có rk i G o erk eg o b y ły już w y d a n e za m ąż, trz e c ia (w 1870 ro k u m ia ła 11 lat) p o zo sta w a ła n a d a l n a u trz y m a n iu rodziców . S ta rs z y sy n doszedłszy do se k u n d y w O lszty n k u k ształcił się n a n a u cz y c ie la w M alb o rk u , m łodszy, c zte rn a sto le tn i, chodził do g im n a z ju m w O lszty n k u . W ty m o k re sie n o w y p a s to r a zarazem lo k aln y in s p e k to r szk o ln y V ig o u ro u x stw ie rd z a ł, że G o erk e z a n ied b u je się w p ra c y n a u czy cielsk ie j. P ro to k o la rn ie u d z ie lił m u n a g a n y 5 czerw ca 1872 ro k u , a w tr z y la ta potem , 22 lip ca 1875 ro k u , oprócz n a g a n y w y m ierz y ł m u k a rę 6 m a r e k za b r a k piln o ści ( f ür b e w ie se n en U n fleiss) z ap o w iad ając, że — jeś li się n ie p o p ra w i — m oże zostać u su n ię ty ze szk o ln ictw a.
W ty m sa m y m czasie la n d r a t o stró d z k i w y s tą p ił z w n io sk iem do re je n c ji o p o p ra w ę dochodów n a u czy cie la w W ap lew ie i ostateczn ie 19 p a źd z ie rn ik a z ap a d ła d ecyzja, że po o d liczen iu d e p u ta tó w od g lo b aln e j n ależn o ści 860 m are k rocznie, G o erk e p o w in ien o trzy m y w a ć g o tó w k ą 402 m a rk i, a w ięc o 150 w ięcej niż obecn ie. P o n iew aż jed n o cześn ie po stan o w io n o do 120 m a re k d o p ła ty ze sk a rb u p a ń s tw a dodać jeszcze 84 m ark i, w obec teg o re sz ta należn o ści m u siała znaleźć p o k ry c ie w św ia d czen iach gm iny, k tó ra jed n ak że prz eciw k o tem u o stro zap ro testo w ała . W k ilk a la t p o tem re je n c ja c ałkow icie w y co fała d o tac ję w w ysokości 204 m a re k , g m in a n a to m ia s t o św iadczyła, że n ie jes t w sta n ie p rz y ją ć n a siebie całk o w iteg o u trz y m a n ia n au czy ciela. O sta teczn e zała tw ie n ie te j s p ra w y n a stą p iło d o p iero po p rz e jśc iu G o erk eg o n a e m e ry tu rę . W rac ając zaś do w y d a rz e ń z 1875 ro k u n a le ż y jeszcze dodać, że w y g ło szo n y 20 p a źd z ie r n ik a r e f e r a t nosi d a tę 17 s ie rp n ia , zaś nałożone p rzez p a sto ra 6 m a re k k a ry w p ła cił G o erk e do k a sy p a ń stw o w e j 8 listo p ad a.
O stró d zk i in s p e k to r szkolny, p a s to r K ob, ró w n ież b y ł niezad o w o lo n y z p ra c y G oerkego ■ jak o n au czy ciela. K o le jn ą jego u n iżo n ą p ro śb ę o zapom ogę z 31 m a ja 1880 ro k u z ao p a trz y ł w b a rd z o k ry ty c z n ą a d n o ta c ję I2, n a stę p n ie zaś, p o u czo n y p rz ez re je n c ję o try b ie p o stęp o w an ia, p rz esła ł 8 g ru d n ia 1880 ro k u sp ra w o z d an ie z w iz y ta c ji szk o ły w W aplew ie, w k tó ry m — k ry ty k u ją c n a u czy ciela — p isa ł m ię d zy in n y m i, że p ro w a d zą c ćw iczenia słow ne m ów ił on do dzieci n ie m a l w y łączn ie po po lsk u . P a s to r K ob m u siał je d n a k przyznać, że G o erk e rzeczyw iście coś zd ziałał, jeś li chodzi o n a u k ę czy tan ia. Z d an ie to w y sta rcz y ło d la o d rz u ce n ia p rzez re je n c ję w n io sk u K oba o p rzy m u so w e p rz e n iesie n ie G oerkego n a e m e ry tu rę .
W arto w ty m m ie jsc u p rz y to czy ć liczby z a w a rte w spisie z 1871 ro k u n a te m a t W ap lew a. W e w si liczba m ieszk ań có w w zro sła z 214 w 1867 do 245 w 1871 ro k u . P o o d liczen iu dzieci w w ie k u do 10 l a t n a 154 sta rsz e osoby p rz y p ad a ło 49 a n alfab e tó w . S ta n o w ili oni w e w si 31,7 pro c. W m a ją tk u W a p lew o n a to m ia s t liczb a m ie szk ań có w w la ta c h 1867—1871 w zro sła z 272 do 286, a po odliczeniu 101 dzieci w w ie k u do dziesięciu la t m ożem y obliczyć o d setek
12 „ D a ls z e p o z o s ta w i e n ie o r g a n i s t y G o e r k e g o n a s ta n o w is k u ( n a u c z y c ie la ) m u s z ą p r z y j ą ć z u b o l e w a n ie m , p o n i e w a ż j e s t o n t a k b a r d z o o p ie s z a ły , ż e j e s t n i e z d o l n y w y k o n a ć c o ś c h o ć b y t y l k o w p r z y b l i ż e n i u d o s ta t e c z n e g o . S ą t u d z ie c i g o s p o d a r z y w w i e k u t r z y n a s t u l a t , k t ó r y c h n i e n a u c z o n o c z y ta ć ! ”
Refera t na uczyciela R u d o lfa G o e rk e g o 189
a n a lfa b e tó w n a . 37,7 13. T ak i b y ł r e z u lta t trz y d z ie s to le tn ie j p ra c y K udolfa G o erk eg o w W aplew ie, jeś li nie liczyć w y s ła n ia obu jego sy n ó w n a n a u k ę do O lszty n k a i M alb o rk a.
K ob, m im o o d rz u ce n ia jego w n io sk u p rzez re je n c ję , n a d a l u w a ża ł G oerkego za n ieu ży teczn eg o , zm ien ił je d n a k nieco sw o je stan o w isk o , g d y te n 26 sie rp n ia 1881 ro k u u leg ł p o w ażn em u w y p a d k o w i (H u ftk n o c h e n s p litte r e i — w ed łu g orzeczen ia lek a rza K ittm a n n a z O lsztynka). 2 lip ca 1883 ro k u K ob w y ra ził opinię, że n a le ży po zo staw ić G oerkego do 1 p a źd z ie rn ik a n a z ajm o w an y m p rzez niego sta n o w isk u , p o n iew aż od dłuższego czasu całk o w icie z ap rz es ta ł n a d u ż y w a n ia alk o h o lu . G o erk e n a to m ia s t n ie zg ad zając się n a p rz ejśc ie n a e m e ry tu rę słab e w y n ik i w sw ej p ra c y tłu m a cz y ł p rz eciążen iem , jak o że do jego szkoły chodziło w ty m czasie p o n a d 100 dzieci — z W ap lew a i po b lisk ich m iejscow ości.
Po w ie lu p rz e ta rg a c h G o erk e w y ra z ił zgodę n a p rz ejśc ie n a e m e ry tu rę z d n iem 1 p a źd z ie rn ik a 1884 roku, p rz y czym roczna należność w w ysokości 419 m a re k m ia ła być płaco n a w ra ta c h m iesięcznych.
13 p a źd z ie rn ik a 1884 ro k u od b y ła się w W ap lew ie, w obecności dziedzica O tto n a P a n n k a , u roczystość w p ro w a d z en ia now ego nau czy ciela, F ry d e ry k a N ik lasa z M ic h ałek pod N idzicą. D zieci zo stały w ów czas pouczone, że n o w e m u n au czy cielo w i w in n e są posłu szeń stw o , m iłość i zau fan ie, a doty ch czaso w em u serd eczn ą, w dzięczną p am ię ć (ein lieb e vo lles, d a n k b a re s A n d e n k e n zu b ew ahren).
W 1910 ro k u w e w si W aplew o 78 osób u zn ało się za N iem ców , 161 za M a zurów , n a to m ia s t w m a ją tk u 83 osoby u z n a ły się za N iem ców , 2 za P o lak ó w (b y li to z ara z e m katolicy), 292 za M azurów (w ty m 23 kato lik ó w ) 14.
R e fe ra t R udolfa G oerkego w y g łoszony 20 p aź d z ie rn ik a 1875 ro k u n a k o n fe re n c ji, w k tó re j w zięło u d z ia ł 47 na u czy cieli z p o łu d n io w ej części p o w ia tu ostró d zk ieg o , in sp iro w a n y b y ł n ie w ą tp liw ie p rz ez p o w iato w eg o in sp e k to ra szkolnego, o czym św iad czy już p ierw sze jego zdanie. R e fe re n t n ie og ran iczy ł się jed n a k do p o p u lary z o w a n ia n o w y c h założeń m eto d y czn y ch , z a w a rty c h w „P o sta n o w ien iac h o g ó ln y ch ” z 15 p a źd z ie rn ik a 1872 ro k u , w ro d z aju u z n a n ia czytań ki za p o d sta w ę p ro cesu n au cz a n ia czy też zalecen ia o p e ro w an ia po jęciam i i p rz y k ła d a m i z ro zu m iały m i dla dzieci. G o e rk e w y s u n ą ł już n ie w ą tp li w ie od sieb ie p o s tu la t o p ra c o w a n ia i w y d a n ia no w y ch czy tan ek , k tó re w za sad n iczy sposób u lżą nau czy cielo m w ich p ra c y n a d zg erm an izo w an iem M azurów .
O z ad a n iu z g erm an iz o w a n ia M azurów , p o staw io n y m p rz ed n au czy cielam i p rzez „w ysokie i n ajw y ższe w ła d z e ” , m ów i się w re fe ra c ie całkow icie o tw arcie
13 D ie G e m e in d e n u n d G u t s b e z i r k e n i n d e r P r o v in z P r e u s s e n u n d i h r e B e v ö lk e r u n g .
N a c h d e n U r m a te r ia l i e n d e r a llg e m e i n e n V o l k s z ä h l u n g v o m 1. D e c e m b e r 1871 b e a r b e i t e t u n d z u s a m m e n g e s t e l l t v o m K ö n i g l i c h e n S t a t i s t i s c h e n B u r e a u , B e r li n I B, s s . 158, 162. D la p o r ó w
n a n i a z z a c y t o w a n y m i lic z b a m i : w 1827 r . w c a łe j p a r a f i i w a p l e w s k ie j w ś r ó d o s ó b lic z ą c y c h p o n a d 14 l a t b y ł o 23 N ie m c ó w i 514 P o la k ó w , w s z k o le w a p l e w s k ie j — w k t ó r e j w o k a c j ę o t r z y m a ł w ł a ś n ie H e i s le r — w o b u j ę z y k a c h u c z y ło s ię d w o j e d z ie c i n i e m i e c k i c h i 50 p o l s k ic h , w W ig w a łd z ie d w o j e d z ie c i n i e m i e c k i c h i 28 p o ls k ic h , n a t o m i a s t w J a n u s z k o w i e i S i t n i e b y ł y t y l k o p o l s k i e d z ie c i (29 i 31). W W ig w a łd z ie , J a n u s z k o w ie i S i tn i e u c z o n o t y l k o p o p o l s k u ( p o r. P o l s k a k w e s t i a j ą z y k o w a w P r u s a c h . D ie p o l n is c h e S p r a c h fr a g e in P r e u s s e n . W y b ó r m a t e r i a ł ó w z e b r a n y c h i o p a t r z o n y c h k o m e n t a r z e m p r z e z G u s t a w a G iz e w iu s z a . R e e d y c ję p r z y g o t o w a ł i p r z e d m o w ą o r a z s k o r o w id z e m o p a tr z y ł W . C h o j n a c k i, P o z n a ń 1961, s s. 338— 339). 14 G e m e i n d e - L e x i k o n v o n O s t p r e u s s e n , B e r li n 1912.
190
i bez n a jm n iejsz y c h w e w n ę trz n y c h sprzeciw ów . T rzeźw o ocenia się tru d n o śc i zw iązan e z n a rz u c e n ie m dzieciom „ całkow icie n ie z n a n e j m o w y ” . S fo rm u ło w a n ie to odnosi się n ie w ą tp liw ie nie ty lk o do W ap lew a i św iad c zy o rd z en n ie p o lsk im p o ch o d zen iu e tn ic zn y m M azurów .
G o erk e ra c z e j w y o lb rz y m ia niż p o m n ie jsza tru d n o śc i, z w ra c a ją c u w ag ę n a zasad n icze różnice m ięd z y n a u k ą języ k ó w o b cy ch u d z ie lan ą n iem ieck im d z ie ciom w g im n a z ju m , a n a u cz an ie m w szy stk ic h p rz ed m io tó w w obcym , n ie m ieck im języ k u w szk o łach — n a ogół jed n o k laso w y c h — n a w si. J e s t w ty m w y p a d k u k ry ty c z n ie n a sta w io n y do w ła sn e j p ra c y w szkole w a p lew sk iej. N ie ty lk o a s e k u ra c ja p o d y k to w a ła m u je d n a k słow a: „ Z g erm an izo w an ie M az u ró w n ie je s t le k k ą p ra c ą . C ałe po k o len ia b ę d ą m u sia ły zejść do g ro b u , zan im nasi paro b cy , n asze służące, k o m o rn icy itd. b ę d ą m ogli p o ro zu m ieć się z n a m i w jęz y k u n iem iec k im ” .
G o erk e b y ł w y tra w n y m p ra k ty k ie m . Ś w iad czy o ty m cały ciąg m y ślo w y jego re fe ra tu , odnoszący się do m eto d o lo g ii n a u cz an ia języ k a n iem ieck ieg o n a jp ie rw p rzez o p an o w an ie u m ie ję tn o śc i czy tan ia, a n a stę p n ie p rzez u tr w a len ie sp raw n o ści jęz y k o w e j p rz y pom ocy n a u k i p isa n ia po n iem ieck u .
H a m u ją ca g e rm a n iz a to rs k ie n a d zieje w ła d z k o n k lu zja G oerkego, z a w a rta w tw ierd z en iu , że całe p o k o len ia b ę d ą m u sia ły zejść do g ro b u , zanim n a rz u c i się języ k n iem ieck i biedocie w ie jsk ie j, w y n ik ła z tego, że G o erk e polskość i m azu rsk o ść u w a ż a ł za o k re ślen ia sy nonim iczne. D opiero w k ilk a n a ście la t po jego re fe ra c ie w ła d ze p ru sk ie p rz y s tą p iły do g e n era ln e g o w p ro w ad z an ia w życie p o jęcia „języ k m a z u rs k i” o raz do la n s o w a n ia w sp isach sta ty sty c z n y ch p o jęcia d w u języ czn o ści w d w u w a ria n ta c h : osoba m ó w iąca po n iem iec k u i m a- z u rsk u , osoba m ów iąca po n iem iec k u i po lsk u . B y ła to sw o ista o d m ia n a z asad y
d iv id e e t im pera.
W arto w reszcie zw ró cić u w a g ę n a to, że podczas g d y R u d o lf G o erk e z a p e w n ia ł sw oich z w ie rz ch n ik ó w o ty m , że z g erm an iz o w an ie M azu ró w n ie jest le k k ą p ra cą , M arcin G erss z ap e w n iał W ojciecha K ę trzy ń sk ie g o , że z M azurów nie m ożna zrobić P olaków .
G o erk e jak o g e rm a n iz a to r re a lis ty c z n ie z ak ład a ł, że n au czy cie l m u si p o zyskać zau fa n ie dzieci i ulży ć im w ic h tru d n y m z ad a n iu p rz y sw o jen ia sobie całk o w icie obcej m ow y. Z d aw ał sobie sp ra w ę z tego, że re a liz u je ra ze m ze sw oim i k o leg am i z a d a n ia p o stan o w io n e p rz ez p rzeło żo n y ch , a n ie w y su w an e p rzez lud n o ść m az u rsk ą . Ś w iad o m y tego, że n a rz u c a sw oim w y ch o w an k o m coś, czego osobiście n ie p ra g n ą , w y c iąg a ł lo giczny w n io sek , że n a rzu c an ie to n ie m oże b y ć g w a łto w n e i przy m u so w e: „ Je śli chcem y i p o w in n iśm y dać m ow ę n ie m iec k ą dzieciom m ó w iąc y m po polsku, to n aszą tro s k ą m u si być p rz ed e w szy stk im to, ab y dzieci p o lu b iły m ow ę n iem iec k ą. J e ś li coś biorę n iec h ętn ie, to n ie z ac h o w u ję teg o długo. P o d o b n ie je s t z d zieck iem ” .
A w ięc nie „ m eto d a b a ta ” , lecz „m eto d a c u k ie rk a ” . W re fe ra c ie G o erk eg o n ie m a je d n a k m o w y a n i o p rz y m u sie fizycznym , a n i o p rz ek u p stw ie . D o św iadczony p r a k ty k p rz e d sta w ia w szczegółach sw o je m eto d y b u d z e n ia za in te re s o w a n ia re alia m i, a n ie a b stra k c ją , łąc ze n ia ró żn y ch ele m en tó w k s z ta ł cenia w o p a rciu o z asad ę n a tu ra ln o ś c i i k o n se k w e n tn eg o rozw oju. P u n k te m w y jścia je s t dla niego — zgodne z „ P o sta n o w ien iam i og ó ln y m i” — w d ro żen ie do u m ie jętn o śc i c zy tan ia po n iem iec k u . U m ieję tn o ść ta n ie m oże być p o w ie rz chow na, lecz m u si o b ejm o w ać p o p ra w n ą w ym ow ę, w y ra ziste ro zczło n k o w an ie
R efera t n a uczyciela Ru do lfa C o e rk e g o 191
(w dom yśle: zdania), w ła ściw e b rz m ien ie , pew ność, zro zu m ien ie i zgodne z tre ś c ią a k ce n to w an ie .
N ie jes t G o erk e fo rm a listą w po d ejściu do p ro b le m u c zy tan ia, chce p o zostaw ić sw y m w y ch o w an k o m tę u m ie ję tn o ść n a całe życie. P a ro b k o m , s łu żącym i k o m o rn ik o m u m ie jętn o ść p isa n ia w ja k im k o lw ie k języ k u będzie dość rz a d k o p o trze b n a , n a to m ia s t u m ie jętn o ść czy ta n ia połączona z p e łn y m z ro zu m ien iem tre ś c i stw o rz y im m ożliw ość k o rz y sta n ia z k siążek i czasopism — n a tu ra ln ie n iem ieck ich , a ró żn ice w o rto g ra fii m iędzy języ k iem n iem ieck im i p o lsk im b ard zo u tru d n ią , jeśli w ręcz n ie u n iem o żliw ią, k o rz y sta n ie z k sią żek i czasopism polskich. T en p r io r y te t d la p iśm ie n n ictw a n iem ieck ieg o będzie p o siad ał dalsze s k u tk i w k s z ta łce n iu św iad o m o ści lo jaln eg o o b y w a tela P ru s .
G o erk e s tw ie rd z a w p ro s t, że sto su ją c m eto d y łagodne, m e to d y zach ęty i z a in te re so w a n ia, w olno nau czy cielo w i p o słu g iw ać się języ k iem polskim , a le ty lk o po to, a b y c zy tan ie w języ k u n ie m ie c k im stało się zro zu m iałe. N ie n a leżał w ięc do ty c h n au czy cieli, k tó rz y p o zo rn ie u ła tw ia li sobie z ad a n ie , w p ro w a d z a ją c w sw o jej szkole g e n e ra ln y zak az m ó w ien ia po polsku. T acy n a u cz y ciele w rzeczy w isto ści tra c ili jed y n ie k o n ta k t z w y c h o w a n k am i i w k o n se k w e n c ji sto so w ali m e to d y b ru ta ln e g o p rz y m u su , k tó re b u d z iły n iech ęć i opór. G o erk e n a le ża ł do ty c h g e rm a n iz a to ró w , k tó rz y ap el w ła d z w sp ra w ie g e r m an iz ac ji n ie ty lk o o d b ie ra li u ch em , ale też b r a li sobie „do serca i du szy ” . T acy n a u czy ciele ja k G o erk e p ra w d o p o d o b n ie p o zo staw ali — zgodnie z z ale cen iem d a n y m dzieciom w a p le w s k im 13 p a źd z ie rn ik a 1884 ro k u — „w s e r deczn ej, w d zięczn ej p a m ię ci” w y ch o w an k ó w , k tó rz y zaw dzięczali im u m ie jętn o ść czy tan ia po n iem ieck u , a z ara ze m m ożliw ość w ejścia w k rą g o d d ziały w a n ia p iśm ie n n ictw a n iem ieck ieg o , w d a lsze j zaś k o n se k w e n cji u m ie jętn o ść ro z m a w ian ia z p a n am i w ich p a ń sk ie j, n iem iec k ie j m ow ie.
R e fe ra t R u d o lfa G oerkego w y g łoszony 20 p a ź d z ie rn ik a 1875 ro k u dołączo n y zo stał do p ro to k o łu z p o w ia to w ej k o n fe re n c ji szk o ln ej w O lsz ty n k u i w raz z n im zn alazł się w śró d d o k u m e n tó w odnoszących się do d ziałaln o ści n a u c z y cielskiego k ó łk a czytelniczego (S c h u lle h re r le se v e r e in ) w O stródzie w lata ch 1846— 1904 I5.
T ek st zo stał o p u b lik o w n ay z zach o w an iem o ry g in a ln e j pisow ni.
T E K S T R E FE R A T U
Ich h a b e m ich u n te rz o g e n h e u te ü b e r d as T h em a w elch es u n s e r H e rr K re issc h u lin s p e k to r g e ste llt h a t, zu sp re c h e n . E s la u te t: „U eb’.r die B e h a n d lu n g
des L e se u n te r ric h ts a u f d i r M itte l- u n d O b e rstu fe ein kla ssig er L a n d s ch u le n m it K in d e r n p o ln isch er Z u n g e , u m v o rzu g sw eise S p ra c h v e rs tä n d n is s u n d S p ra c h fe r tig k e it im D eu tsch en z u fö r d e r n ”.
B e k a n n tlic h h a b e n die h o h e n u n d h ö c h sten B e h ö rd en u n s L e h re rn , d ie w ir an S c h u len a rb e ite n , w elch e m it poln isch s p re ch e n d e n K in d e rn g e fü llt sind, die sc h w e re A u fg a b e g e stellt, d iesen K in d e rn die d e u ts ch e S p ra c h e b eiz u b rin g e n . Es is t d e r W ille u n s e re r' S ta a ts le n k e r, die .polnisch s p re ch e n d e B e v ö lk e ru n g in O st- u n d W estp reu sse n , in P o sen u n d O b ersc h le sien zu
192
g e rm a n is ire n . W ir L e h re r h a b e n die P flich t, ü b e r M itte l u n d W ege zu sin n en , die u n s am le ic h te s te n u n d am s ic h e rs te n zu d em u n s g e ste c k te n Z iele fü h ren . Ich w ill es v e rsu c h e n h ie r m ein e A n sic h ten ü b e r d iesen h ö c h st w ic h tig e n U n te rric h ts g e g e n s ta n d d a rzu leg e n u n d m ir g le ich zeitig e rla u b e n e in e n W eg w eiser a u fzu ste lle n , n a ch w elchem Sie, m ein e H e rrn , am S ch lü sse m eines V o rtra g e s zu p rü fe n h a b e n w e rd e n , ob d ie s e r W eg w eiser e in e n rich tig en , ein e n u n g e e ig n e te n o d e r a b e r ein en fa lsch e n W eg a n g ie b t, d e r d a zum Z iele fü h r e n soll.
W ir sollen also u n s e m K in d e rn die d eu tsch e , so m it ein e ih n e n v o llstä n d ig u n b e k a n n te S p ra c h e le h re n . W ie th u n w ir das? F ra g e n w ir ein e n G y m n a sia sten , e tw a ein en S e k u n d a n e r o d er P rim a n e r, a u f w elch e A r t u n d W eise e r F r a n zösisch, L a te in , G riech is (sic!) o d er E n g lisc h e r le r n t h a t, so w e rd e n w ir von jed em die A n tw o rt b ek o m m en : Ich h a b e z u e rs t e in ig e T au sen d V o k a b eln g e le rn t, d a n n m u sste ich diese V o k ab eln d e k lin ire n , co n ju g iren , co m p ariren , n a c h h e r sie in e in fach e Sätze, in e rw e ite rte S ätze z u sam m en stellen , d a n n ging es an U e b ers etz u n g en v e rs c h ie d e n e r W erk e, an die A n fe rtig u n g v o n E x te m p o ra le n , von fre ie n A u fsätze n u.s.w . u n d n u n b in ich e in f e rtig e r L a te in e r, F r a n zose, G rie ch e o d e r E n g lä n d e r g ew o rd en . W en n w ir a b e r solch e in e n G y m n a sialzö g lin g fra g e n w ü rd e n : V e rm a g st d u d ich a u ch m it ein e m F ra n z o sen f r a n zösisch, m it ein em E n g lä n d e r englisch, m it e in e m A th e n e r g riec h isch u n d m it ein em rö m isch en B ischhof late in isc h f r a n k u n d fre i zu u n te rh a lte n , so w ü rd e e r die A u g en b e sc h äm t n ied e rsc h la g e n u n d e rrö th e n d a n tw o rte n : d as w ill ich d en n doch n ic h t w agen. F ra g e n w ir n u r u n s e re G eistlich en , R ic h te r u n d a n d e re A k a d e m ik e r ob e s ih n e n m öglich is t in e in e r fre m d e n S p ra c h e zu co n v ersire n , u n d die A n tw o rt w ird b e i 99 P ro z e n t eine v e rn e in e n d e sein. M an ch er d u rfte v ie lle ic h t sagen, d as is t ja e tw a s g an z A n d eres, m a n k a n n doch n ich t d as L atein isc h e o d e r G riech isch e m it dem D e u tsc h en v erg le ic h e n . Ich b e h au p te: das D eu tsch e f ä llt d em p o ln isch sp re c h e n d e n K in d e g e ra d e so sch w er, w ie d e m d e u ts ch s p re ch e n d e n K in d e das L atein isch e.
D ass w ir n u n d en d e u ts c h e n U n te rric h t in u n se re n p o ln isch en D o rfs ch u len n ic h t so b e tre ib e n k ö n n en , w ie d e r G y m n a s ia lle h re r d en la te in isc h e n b e tre ib t, ist s e lb stv e rs tä n d lic h . U n s e r Z ögling b e su c h t die S ch u le d u rc h 8 J a h re , d e r G y m n a siast k a n n sie b e su ch en , so lan g e sein V a te r G eld h a t. D en n o ch sollen w ir u n s e rn Z ögling n a c h sein em v o lle n d e te n 14ten L e b e n sja h re als e in e n fe rtig e n D e u tsc h en aus d e r S ch u le in ’s b ü rg e rlic h e L eb e n en tla sse n . D ie E rle rn u n g v o n V o k a b eln m u ss also w eg en M an g el an Z eit b ei u n se rn M a s u re n k in d e rn w e g fallen ; w ir m ü sse n a u f ein e a n d e re W eise zum Z iele g elan g en .
D as b este M ittel, u n s e re K in d e r zu m D eu tsch en zu b rin g e n , ist u n s tre itig d e r d e u tsch e L e s e u n te rric h t. „ J e d e r U n te rric h t sei S p r a c h u n te r r ic h t” , d as ist e in w ic h tig e r p ä d ag o g isc h er G ru n d satz, a b e r „das L esen ist das w ic h tig ste B ild u n g s m itte l” sa g t ein p ä d ag o g isc h er A u to r. — M ein em T h em a gem äss h a b e ich n u r ü b e r die B e h an d lu n g des L e s e u n te rric h ts a u f d e r M itte l- u n d O b er s tu fe ?u sp rech en . Ich n e h m e also an, die K in d e r h a b e n b e re its la u tire n , b u c h - s ta b ire n , s ila b ire n u n d e in ig e rm a sse n lesen re c h t tü c h tig g e ü b t u n d g e h ö ren d e r M itte la b th e ilu n g an, in w e lc h e r sie zw ei J a h r e zu sitzen h a b en .
V o r a lle n D in g en k n ü p fe ich a n e in e n e rfo lg re ic h e n L e s e u n te rric h t in u n s e re n p o ln isch en L an d s c h u le n die B ed in g u n g , d ass w ir m it g e eig n ete n L e h
r-R efera t na uczyciela r-R u d o lfa G o e rk e g o 193
b iic h e rn v e rse h e n w e rd e n . L e id er m u ss ich k o n sta tire n , dass es d e n B e h ö rd en im m e r noch n ic h t g e lu n g e n ist, ein p ra k tisc h e s L eseb u c h f ü r E le m e n ta rs c h u len zu p ro d u z ie re n resp . h e rau sz u g e b en . S in d w ir e rs t m it ein em so lch en W erk zeuge v e rseh e n , d a n n w ird u n se re A rb e it bei G e rm a n isiru n g d e r M asu ren w e se n tlic h e rle ic h te rt.
Bei d e r u n te rric h tlic h e n B e h a n d lu n g eines d eu tsch e n L esestü ck es k om m t es vo rzu g sw eise d a ra u f an, dass die K in d e r d en In h a lt desselb en v ersteh e n . N icht e i n W o r t soll ih n e n u n v e rs tä n d lic h b leib en . D ieses V e rstä n d is s k an n n u r d u rc h U e b ersetz en e rz ie lt w e rd en . S c h w e re W ö rte r w e rd e n d a d u rc h d em G e d äc h tn isse e in g e p rä g t, d ass m a n d e re n U e b ersetz u n g an die T a fe l a n sc h re ib t o d e r a n sc h re ib en lässt. Is t ein L e sestü c k zum V e rstän d n is se d e r K in d e r g e b rac h t, so g e h t m an u n v e rz ü g lic h an die B e sp rä ch u n g sein es In h a lts, w obei ich d e r A n sic h t bin, dass die A n tw o rte n sow ohl in d e u ts ch e r, w ie a u c h in p o ln isch e r S p ra c h e g eg eb en w e rd e n m ü ssen . W as n ic h t v e rs ta n d e n w ird , k a n n n ic h t n u r k e in e n g e istig e n u n d m o ralisc h en N u tz en b rin g e n , so n d e rn so g ar sc h ä d lich w irk e n . Es m ü ssen d a h e r a u s dem in d e r S ch u le e in g e fü h rte n L ese bu ch e n u r d ieje n ig e n S tü c k e zum L esen g e w ä h lt w e rd en , die d em g e istig en H o rizo n te d e r K in d e r a n g em esse n sind. A u f d e r M itte lstu fe u n s e re r L a n d sch u len ist die L e s e fe rtig k e it no ch k e in e b e frie d ig e n d e , d e n n zum fe rtig e n L esen g e h ö ren fo lg en d e D inge: 1. L a u tric h tig k e it, 2. D e u tlic h e G lied e ru n g , 3. W o h llau t, 4. S ic h erh e it, 5. V e rstä n d n is s u n d sin n g em ässe B eto n u n g . W enn a u f d e r M itte lstu fe au f diese D inge g e h a lte n w ird , so w e rd e n f ü r die O b er stu fe g u te L e s e r h e ra n g e b ild e t, d e re n S p ra c h fe rtig k e it a u sse r Z w e ife l steh t. E s d a r f ein L esestü c k n ich t v e rla ss e n w e rd en , w en n es n ic h t g eistiges E ig e n th u m des K in d e s g e w o rd e n ist.
G eb et d en K in d e rn die S p ra ch e! D as is t d e r R uf, w e lc h e r tä g lic h u n d stü n d lic h dem L e h re r en tg e g en sch a llt. G eb et dem K in d e die d e u t s c h e S p rach e! D ieser n e u e s te R u f d rin g t u n s m a s u ris c h e n L e h r e r n n ic h t n u r in die O h ren , so n d e rn in das H erz u n d in die S e ele h in e in von ob en h e ra b , d.h. von u n s e re n B eh ö rd en . W ollen u n d so llen w ir den p o ln isch s p re c h e n d e n K in d e rn die d e u tsch e S p ra c h e geben, so m u ss es v o rn e h m lic h u n s e re S o rg e sein, dass die K in d e r die d e u ts ch e S p ra c h e lie b g e w in n en . W as ich n ic h t g e rn e n eh m e, d as b e h a lte ich n ic h t lange. So a u ch d a s K in d .
W illst du beisp ielsw eise das L esestü c k vom R o th k eh lc h en fru c h tb rin g e n d b e h an d e ln , so lass es z u e rs t von d e in e r M itte la b th e ilu n g re c h t tü c h tig lesen, ü b e rsetz e es d a n n in ’s P oln isch e, in d e r schon an g eg e b en e n W eise, h a lte d a n n eine S p ra c h ü b u n g ü b e r e in e n G e g en s tan d z.B. ü b e r d as R o th k eh lc h en , ü b e r d as F e n s te r, d en L a n d m a n n , d e n W in te r pp. B ei d ie s e r A rb e it h a s t d u b ald zu frag e n , b a ld zu e rzä h le n , b a ld zu b e sc h re ib en , b a ld zu zeichnen, je n ach d em d e r eine o d e r d e r a n d e re d ie s e r W ege zw eck m ässig er ist. Die A u fg a b e d ab ei ist, d a fü r zu sorgen, dass die K in d e r ein tre u e s u n d k la re s G ed a n k e n b ild e m p fan g en .
Die m in is te rie lle n B e stim m u n g en vom 15 O cto b er 1872 s te lle n f ü r die V o lk ssch u le die F o rd e ru n g : das L eseb u ch z u r G ru n d la g e des g e sa m m ten U n te rric h ts im D eu tsch en zu m ach en . H ie ra u s folgt, dass a u ch d e r S to ff zu d en s c h riftlic h e n A rb e ite n aus d em L eseb u ch e zu e n tn e h m e n ist. W e r da m ein t, in p o ln isch en S c h u len k ö n n e n S p ra c h v e rs tä n d n is s u n d S p ra c h fe rtig k e it im D eu tsch en n u r d u rc h L esen a lle in g e fö rd e rt w e rd en , d e r ir r t. W as das
194
K in d h ö rt, sie h t u n d sp ric h t, d as m uss es a u ch n ie d e rsc h re ib e n . D ie e rste S tu fe d e r sc h riftlic h e n A rb e ite n is t d a s so g e n a n n te A b sch reib en . D ies ist zw ar schon a u f d e r U n te rs tu fe b e trie b e n , jedoch ist die F o rts e tz u n g d esselb en auf d e r M itte ls tu fe u n e n tb e h rlic h . D ie W o rtb ild e r p rä g e n sich d a b ei d em A uge u n d dem G ed äch tn isse e in u n d das K in d h a t d av o n ein e n w e se n tlic h e n N u tzen. D ie n ä c h s t fo lg en d e S tu fe in d en s c h riftlic h e n A rb e ite n is t d a s N ie d e r s c h reib e n au sw e n d ig g e le r n te r o d e r e r z ä h lte r L esestü ck e. D ie K in d e r le rn e n d a b ei ih re G ed a n k e n n a ch d em B eisp iele A n d e re r b ild e n , sie p rä g e n sich zu erst die F o rm ein , in w e lc h e r ein A n d e re r sein e G e d an k e n g ie b t u n t g eb en in d e rselb e n F o rm i h r e G e d a n k e n w ied er.
D as w ä re die A u fg ab e f ü r die M itte lstu fe . Ich w e n d e m ich n u n zu r O b e r a b th e ilu n g , w elch e e rfa h ru n g sm ä ssig aus d en 11 bis 14 jä h rig e n K in d e rn b e ste h t. H ie r w ird d as L esen in d e rse lb e n A r t u n d W eise an sc h w e re re n L es e stü c k e n g e ü b t u n d s c h re ite n d fo rtg esetz t.
B ei d e r W ahl d e r L e sestü c k e sei m a n h ie r n ic h t zu w ä h le risc h , jedoch v e rm e id e m a n F a b e ln , M ä rch e n u n d d e rg l. M an lese m it d e n K in d e rn lie b e r etw as R e alistisch e s, w as von N u tzen ist u n d ü b e rla ss e die M ä rch e n d e n K le i nen. N a tu r- u n d W e ltk en n tn iss, d as sei u n s e re L osung, L ic h t u n d W a h rh e it u n s e re D evise. W enn das L esen b is d a h in u n s e re n K in d e rn ein e L as t, eine m it S c h w e isstro p fen v e rb u n d e n e A rb e it w a r, so is t es ih n e n n u n ein e L u st. K in d e r die n ic h t fliessen d , la u tric h tig u n d m it e in ig e rm a sse n g u te r B eto n u n g lesen, m ü s s te n n ic h t in d ie O b e ra b th e ilu n g g en o m m en w e rd en . E i n sc h le c h te r L es er h ä lt d en g an zen L e s e u n te rric h t a u f u n d b rin g t d e r G e sa m m th eit n u r N a c h th e ile . N e b en d e m L e sen soll au f O b e rstu fe a u c h das W ic h tig ste a u s d e r G ra m m a tik d en K in d e rn z u r K e n n tn is s g e b ra c h t w e rd en . Also: K e n n tn is s d e r W o rta rte n , D ek lin a tio n , C o n ju g atio n , C o m p ara tio n u n d das W esen tlich e vom S atzb a u . W ie s te h t es a b e r m it d e n sc h riftlic h e n ' A rb e ite n a u f d e r O b e rstu fe? N u n die fa n g e n h ie r e r s t re c h t an. J e tz t w e rd e n s e lb s tä n dige P ro d u c tio n e n v e rla n g t, z.B. N a ch b ild u n g en , U m b ild u n g e n , V erg leich e, B e sc h reib u n g en u n d fre ie A u fsätze, jed o c h s te ts im A nch lu sse an das L es e b uch, a n d e n L esesto ff. F o rd e re nie e tw a s U n b e k an n te s. D as K in d soll sich im G e d a n k e n a u sd ru c k e ü b e n , soll die F o rm e n d e r S p ra c h e sich g e lä u fig m a chen, u n d fin d e t den S to ff n ic h t, m it w elch em diese U eb u n g g esch eh en k ö n n te. S ein e Ju g e n d , seine g e rin g e F e rtig k e it im p lan m ä ssig e n D en k en , d e r enge K re is se in e r L e b e n sa n sc h a u u n g e n sin d u n ü b e rs te ig lic h e H in d e rn isse , a n d e n e n sein e K r a f t sc h e ite rt. D e r S to ff zu d en sc h riftlic h e n A rb e ite n des V o lk sc h ü le rs m u ss d a h e r au s d em L eseb u ch e g en o m m e n w e rd e n . W ie o ft so llen w ir A u f sätze sc h reib e n lassen ? „K ein T ag o h n e Z eile ” la u te t schon die a ltrö m is c h e R e gel, u n d v iele n a m h a fte P ä d a g o g en v e rla n g e n T ag f ü r T ag ein e k lein e A rb e it. In u n s e m D o rfsch u len ist d ies jedoch u n a u s fü h rb a r. Ich h a lte w ö ch en tlich ein en A u fsatz in d e r O b e rstu fe f ü r g en ü g en d .
O ft g e ra th e n w ir in V e rle g e n h e it w e g en ein es zu g e b e n d e n T hem as. D a ru m is t es zw eckm ässig, w e n n w ir u n s m it H ilfs m itte ln v e rseh e n , die p a sse n d e T h e m a ta zu s c h riftlic h e n A rb e ite n , d e re n S to ff sich a u f das E n g ste a n die S p ra c h stü c k e des L eseb u ch s a n le h n t, e n th a lte n .
Ich e rla u b e m ir M er ein ig e so lc h er W erk c h e n zu n e n n e n .
-Referat na uczyciela Rudo/fa G oerkego 195
s te n A n sch lu se a n d as L eseb u c h , v. G. W u n d erlic h . L an g e n sa lz a S c h u lb u ch h an d lu n g .
2. S to ffe zu dem stilistisc h en U n te rric h te in V olk ssch u len , v. K u h n t, eb en d a.
3. M u s te r u n d A u fg a b en zu d eu tsch e n A u fsätz e n f ü r 8 bis 15 jä h rig e S c h ü le r, v. D r. J ü ttin g . L eipzig, b e i V o lk en in g .
N ach d e n „allg em ein e n B e stim m u n g e n ” soll [s.] a u f d e r O b e rstu fe au ch noch D ik ta te n g e sc h rie b en w e rd en . D e r Z w eck des D ik tirs c h re ib e n s k a n n n u r d er sein, dem S c h ü le r ein e gew isse G e läu fig k eit d e r H a n d s c h rift eig en zu m achen.
So e in fa c h d ie s e r Z w eck ist, so is t d e rselb e doch n u r d a n n m it S ic h e rh e it zu e rre ic h e n , w e n n d e r L e h r e r d a b ei fo lg en d e R e g eln b e o b ac h te t:
1. M an ste lle U eb u n g en im D ik ta ts c h re ib e n n u r m it so lch en S c h ü le rn an, die b e re its ein e g u te u n d sic h e re a n d sc h reib e n . D ie A u fg ab e n a c h einem D ik ta t zu s c h re ib e n ist so n st f ü r sie zu sc h w e r u n d g e ra d e h in sch äd lich , w eil sie d u rc h d en G e b rau c h m a n g e lh a fte r B u c h sta b e n fo rm e n diese sich e in z u p räg en .
2. M an d ik tire nie lä n g e r als e tw a 1/4 bis 1/2 S tu n d e.
3. M an d ik tire n ic h t zu sch n ell, d e n d a d u rc h v e ra n la s s t m a n die S c h ü le r flü c h tig u n d m ith in sc h lec h t zu sc h reib en .
4. M an d ik tire , so w eit es irg e n d m ö g lich ist, n u r g an ze S ätze, bei den en die S c h ü le r sich e tw a s d en k e n k ö n n en . D u rc h D ik tire n a b g e riss e n e r W ö rte r, w ird d e r G ed an k e n lo sig k eit V o rsch u b g e le iste t u n d eine b e frie d ig e n d e A rb e it u n m ö g lic h g em ach t.
5. M an g ew ö h n e die S c h ü le r a n ein sch n elles, rich tig es A u ffa ssen des G eh ö rten , in d em m an ih n e n im V o ra u s a n k ü n d ig t, d a ss m a n d e n d ik tir te n S a tz n u r e i n , h ö c h sten s z w e i M al, in k ein em F a lle a b e r ö fte r a u ssp re ch e n w erd e.
D och b e m e rk e ich noch, dass es h ie r, w ie ü b e ra ll, a u f die P e rsö n lic h k e it des L e h re rs b e so n d e rs a n k o m m t. E in sc h le c h te r S c h re ib e r k a n n s e h r w ohl K a llig ra fe n b ild en , w e il sich d u rc h „ V o rsc h rifte n u n d g u te M e th o d e ” zu e rg än z en v e rm a g . N im m e rm e h r a b e r w ird ein L e h re r, d e r se lb st sc h lec h t liest, seine S c h ü le r zum S ch ö n lesen b rin g e n . W enn die K in d e r m it A u s d ru c k lesen le rn e n sollen, so is t es das e rs te E rfo rd e rn iss, dass d e r L e h r e r se lb st g u t lie st u n d d e n K in d e rn als w a h re s M u s te r d ien t. S o d a n n m u ss e r sich a b e r auch das V e rh ä ltn is s des L esen s zum S p re c h e n k la r m ach en . In d e r m ü n d lic h er U n te rre d u n g b e to n t J e d e r rich tig , u n d u m so w ic h tig e r, je m e h r e r vom G e g e n stä n d e d e r M itth e ilu n g e rg riffe n ist, u n d je w e n ig e r e r sich se lb st b eo b ach te t. J e n a t ü r l i c h e r d esto b esser. E r b e to n t ric h tig , w eil e r w eiss, w as e r sp ric h t, u n d d en In h a lt se in e r M itthelilung als geistig e s E ig e n th u m w ohl v e rsteh t. D a ru m w ird ein S c h ü le r e rs t das g u t lesen, w as ih m d u rc h se in en L e h r e r z u m v o llen V e rstä n d n is s g ek o m m en ist, u n d u m so b e sse r lesen, je m e h r e r lie st, w ie e r sp re c h e n soll, je n a tü r lic h e r e r sich a u sd rü c k t.
E in D re ifa c h es ist m ith in n o th w e n d ig , w en n in e in e r S c h u le g u t g elesen w e rd e n soll, n äm lich :
1. D as m u s te rh a fte V o rb ild des L e h re rs 2. V e rstä n d n is s des L esestü c k s u n d
3. B e a c h tu n g d e r R egel: Lies, w ie du s p re ch e n w ü rd e s t. (N a tü rlich k e it).
196
A m S ch lü sse m ein e s V o rtra g e s b itte ich die g e e h rte V e rsa m m lu n g , m eine k lein e A rb e it e in e r n a ch s ic h tig e n a b e r stre n g e n K r itik zu u n te rw e rfe n . N a m e n tlic h w o llen S ie sich g e fällig s t d a r ü b e r a u ssp re ch e n , ob es m öglich ist, in u n s e re n L a n d s ch u len d as von m ir b e ze ic h n e te Z iel zu e rre ic h e n o d e r n ich t.
G la u b en Sie ja n ich t, a ls ob ich e tw a m ein e S ch u le so w e it g e b ra c h t h ab e, w ie ich h ie r m ich au sg esp ro ch en . N ein, u n s e re M a su re n zu g e rm a n isi- re n is t k e in e le ic h te A rb e it. E s w e rd e n no ch G e n e ra tio n e n d a h in ste rb e n , bis u n s e re K n e ch te , D ien stm ä d ch e n , In s tle u te pp sich m it u n s in d e u ts c h e r S p r a che v e rs tä n d in g e n w e rd en .
Ich h a b e in m ein em V o rtra g e n u r ein Id e a l a u fg e s te llt u n d d en W eg an g eg eb en , a u f d e m w ir dieses Id e a l z u r W irk lic h k e it m ac h en sollen u n d m ac h en k ö n n e n . W aplitz, d en 17 A u g u s t 1875. E I N R E F E R A T D E S L E H R E R S R U D O L F G O E R K E A U S D E M J A H R E 1875 Ü B E R D IE M E T H O D E N D E R G E R M A N IS IE R U N G D U R C H D I E S C H U L E Z u s a m m e n f a s s u n g A m 20. O k t o b e r 1875 h i e l t d e r L e h r e r R u d o l f G o e r k e a u s W a p le w o a n e i n e r L e h r e r k o n f e r e n z i n O l s z ty n e k e in e n V o r t r a g , d e r A u f s c h lu ß d a r ü b e r g i b t , w i e i n d e r P r a x i s d i e d a m a l i g e n W e is u n g e n d e r p r e u ß i s c h e n B e h ö r d e n i m B e r e ic h d e s S c h u l w e s e n s ( d ie „ A l lg e m e in e n B e s t im m u n g e n ” d e s M in i s te r iu m s a u s d e m J a h r e 1872 u n d d ie B e s t im m u n e g n d e s O b e r p r ä s i d e n t e n d e r P r o v i n z P r e u ß e n a u s d e m J a h r e 1873) a u s g e f ü h r t w u r d e n . D a m it w u r d e d i e B e h a u p t u n g W a l t h e r H u b a t s c h ’s, d a ß e s a n g e b li c h k e i n e v o n o b e n g e p l a n t e G e r m a n i s i e r u n g s a k t i o n g a b , a ls u n r i c h t i g e r w ie s e n . G o e r k e s p r i c h t g a n z o f f e n u n d o h n e i r g e n d w e l c h e i n n e r e H e m m u n g e n ü b e r d i e A u f g a b e d e r E i n d e u t s c h u n g d e r p o ln is c h e n B e v ö l k e r u n g ; e r r ä u m t v i e l P l a t z d e r M e th o d e d e r E r l e r n u n g d e r d e u t s c h e n S p r a c h e i n d e n e in k l a s s i g e n D o r f s c h u l e n a u f g r u n d s e i n e r E r f a h r u n g e n a ls L e h r e r e in . D ie V e r ö f f e n t l i c h u n g d e s T e x t e s d e s R e f e r a t s m it d e r B e i b e h a l t u n g d e r O r i g i n a l t e x t w i e d e r g a b e w u r d e m it a r c h i v a l i s c h e n I n f o r m a t i o n e n ü b e r s e in e m V e r f a s s e r e r g ä n z t . R u d o l f G o e r k e w u r d e 1818 g e b o r e n , e r h a t d a s L e h r e r s e m i n a r i n P r e u ß i s c h - E y l a u a b s o l v i e r t u n d w u r d e z u n ä c h s t a ls L e h r e r i m D o r f e K o t, K r e is N id z ic a , d a n n s e i t 1840 i n W a p le w o , K r e i s O s t r ó d a b e s c h ä f t i g t , w o e r a u c h a ls O r g a n is t t ä t i g w a r . K u r z v o r d e m e r w ä h n t e n V o r t r a g i m J a h r e 1875 w u r d e e r d u r c h d e n ö r t l i c h e n S c h u l i n s p e k t o r „ f ü r b e w i e s e n e n U n f l e i ß ” b e s t r a f t , z u g le i c h a b e r h a t d a s L a n d r a t s a m t i h m s e in G e h a l t e r h ö h t . 1884 w u r d e e r p e n s io n i e r t . Ü b e r s . J . S e re zyk
