Staniszewski, Andrzej
"Polska pieśń patriotyczna na
Warmii w latach 1772-1939", Tadeusz
Swat, Olsztyn 1982 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 336-339
336
sta w io n o w sposób najbardziej zw arty, tw orząc rodzaj opracow an ia sy n t e tyczn ego. U w a ża m tylk o , że ty tu ł „R eprezentacja stan ow a P rus K ró lew sk ic h w o b e c p rob lem ó w k ra ju ” n ie jest w p ełn i a d e k w a tn y do jego zaw artości. Stosu n ek do p rob lem ó w ogóln o k ra jo w y c h potraktow an o raczej m arginesow o; zasadniczo om ów iono zagad n ien ia, które b ezpośrednio w iążą się z dziejam i P rus K ró lew sk ich. N a tom iast szeroko i w n ik liw ie zan alizow an o in stru k cje p o se lsk ie n ie ty lk o w a sp ek cie sp ra w ogóln ok rajow ych. W podobny, ale i u o g ó l n ia ją c y sposób p otraktow an o sp ra w y w y z n a n io w e , są d o w n ictw o , skarbow ość, sp r a w y cel i m onetarne. A u tor n ie u to n ą ł tu w p o w od zi szczegółów , co m ie j scam i zdarzało się w p op rzednich rozdziałach.
M am też kilka u w a g sz czeg ó ło w y ch czy zapytań. O ile bardzo szczegółow o przed staw ion o rep rezen tan tów szlach ty, o t y le zgoła m a rg in a ln ie p o trakto w an o p o słów w ie lk ic h m iast. N a s. 13, autor pisze, że d ziałalność se jm ik u za leżn a b yła od m a g n a terii i średniozam ożnej szlach ty, a gd zie m iasta i ich rola? N ie w iem , czy z w o ły w a n ie za czasów A u g u sta III se jm ik ó w do Grudziądza b yło zgod n e z u stalon ą alternatą G rudziądz — M albork — G n iew (s. 48/49)? N a g e n era le n ajsta rszy godnością b y ł biskup w a rm iń sk i, ale trzeba w tym m iejscu dodać, kto go w przypadku n ieob ecn ości za stęp o w a ł (s. 51). Jeżeli w b ib lio g r a fii c y tu je się w ię c e j niż jedną pracę danego autora, to n ie m ożna u ży w a ć skrótu op. cit. (s. 64, przyp. 254). Brak k o n se k w e n c ji w stw ierd zeniu , że „na 46 sena to ró w pruskich, aż 30 zw ią za n y ch b yło z rodam i niepruskim i, w ię c e j w śród n ich b yło z w ią zk ó w r e g io n a ln y ch n iż ogóln o p o lsk ich ” (s. 95). N iep o rozu m ien iem jest w zm ia n k a o w p row a d zen iu do senatu rod zin y P rze- b en d o w sk ich przez S ta n isła w a A u g u sta (s. 127). W * p ra cy autor n ie un ikn ął m iejsca m i p ow tórzeń, lu b czasam i m ó w ią c o jakiejś k w e s tii n ie o d sy ła ł do n iej w przypadku, g d y sp raw a ta w y stę p o w a ła w in n y m m iejscu.
N a k on iec jeszcze o term in ologii, n ie w ie m czy w arto w p row ad zać term in „kongres” na ok reślen ie zjazd ów z w o ły w a n y c h bez u n iw e r sa łó w królew skich; odczu w am to jako sztuczne. W ątpliw ość budzi też zam iana p ow sz ech n ie p r z y jętej fo rm y „assesor” n a — „ są d o w y ”.
Raz jeszcze chcę podk reślić p o w a żn e o siągn ięcia autora, jego w k ła d do badań nad p a rla m en taryzm em p ruskim i pomoc, jaką — d ro b iazgow ym p rzed sta w ie n ie m życia i d zia łaln ości ró żn y ch osób — słu ży ć m oże n a stę p n y m b a d a niom tej dziedziny.
Irena J a n o sz -B isk u p o w a
T adeusz S w at, P o ls k a p ie ś ń p a t r i o t y c z n a na W a r m i i w lata ch 1772— 1939, R o zp raw y i M a teriały Ośrodka B adań N a u k o w y ch im . W ojciecha K ę trzyń sk iego w O lsztyn ie, nr 91, W y d a w n ic tw o „ P ojezierze”, O lszty n 1982, ss. 192.
K siążka Tadeusza S w a ta sta n o w i am bitną próbę opisania ponad półtora- w ie k o w y c h d ziejó w recepcji p olsk iej pieśn i w śród m ieszk a ń có w W arm ii. P u blikacja sk ład a się z p ięciu rozdziałów , przy czym p o szczególn e fa zy in te r pretacji m a teriału p ieśn io w eg o w yzn a cza ją w y d a rzen ia h isto ry czn e b rzem ien n e w skutkach dla m ieszk a ń có w regionu. „K olejne cezu ry ■—■ p isze w e W s t ę p i e autor (s. 12) •— sta n ow ią lata: 1870 — w o jn a Prus z Francją i rozpoczęcie k u l- turkam pfu, 1919 — o ż y w ie n ie pracy narod ow ej w zw iązk u z ogło sz o n y m p le b iscytem , 1929 — o tw arcie p olskich szk ó ł p ry w a tn y ch i w r eszcie — w rzesień
Recenzje i om ów ie ni a § 3 7
1939 — w y b u c h d rugiej w o jn y św ia to w e j, kład ący k reś działalności p olsk ich organ izacji n a W arm ii”. K on stru k cja rozpraw y, w yzn a czo n a ch ronologią w y darzeń, w zbu d zająca częściow o za strzeżen ia sam ego autora (s. 13), będ zie w ostateczn ości rzu tow ać na o cen ę książki.
Z w raca u w a g ę , że p ra w ie k a żd y z rozd ziałów książk i jest op arty na in n y m m a te r ia le źródłow ym . N ajbardziej „ lu d o w y ” rozdział p ie r w sz y (Póki m y
ż y j e w a , 1772'—1870) ek sp lo a tu je przede w sz y stk im p roto k o ły O lsztyń sk iej
G rupy R eg ion aln ej A k c ji Z bierania F olk loru M uzycznego, zorgan izow an ej przez P a ń s tw o w y In sty tu t S ztu k i (— dalej PIS), w latach 1950-—1957 d zia ła jącej n a teren ie ów cze sn eg o w o je w ó d z tw a olsz ty ń sk ieg o , a ta k ż e u tw o r y p o chodzące ze Z b io r u p o lsk ic h p ie ś ni l u d o w y c h z W a r m i i A u g u sty n a S te ffe n a (t. 1, K ra k ó w 1931; t. 2, L eszno 1934;, t. 3, P oznań 1937). R ozdział drugi (Po l
s k ie j m o w y ż a d n a nie w y d r z e p otęga, 1870— 1919) z w ią z a n y jest śc iśle z „Ga
zetą O lszty ń sk ą ” i zaw artością jej nu m erów . R óżnorodny m ater ia ł p ieśn io w y , zebran y p rzez autora, tw orzą zarów n o u tw o r y ks. W alen teg o B arczew sk ieg o , A nd rzeja S a m u low sk iego, jak przedruki m arsza w yb orcze g o czy p rzyśpiew ki, „tańczone na zab a w a ch w P rzy k o p ie” .
O ile m a ter ia ł p ie śn io w y za w a rty w rozd ziale p ierw szy m p o k ry w a ł się ściśle z ty tu łe m om a w ia n e j p ublikacji, tzn. z recepcją p olsk iej p ieśn i p atrio tyczn ej na W arm ii, z M a z u r k i e m D ą b r o w s k i e g o n a czele, to u tw o r y in te rp re to w a n e przez S w a ta w drugiej części p racy w yk raczają w zasadzie poza ten tem at. W isto cie jest to b o w iem w a rm iń sk a 1 p ieśń patriotyczn a oparta o p o l sk ie m o ty w y , w ą tk i i m elodie. Poza ty m w rozdziale in icju ją cy m an alizę w i ę cej b yło k la sy cz n e g o tek stu fo lk lo rystyczn ego, ch arak teryzującego się o k reślo ną form ą przekazu i w ielo w a ria n to w o ścią . W rozdziale drugim p rob lem em sta je się m nogość źródeł i fu n k cji p o szczególn ych tek stó w . A u tor tra k tu je je w porządku ch ron ologiczn ym i — jak p a m ię ta m y ze W s t ę p u (s. 12) in te resu je go p rzede w sz y stk im fu n k cja p ieśn i n ap isan ej i w y k o n y w a n e j po polsku. W k ilk u d robnych z a led w ie przypadkach n ależa ło b y u ściślić an alizę Tadeusza Sw ata. Np. fun k cją p ie śn i ks. W a len tego T olsd orfa P ie śń dla członkom bractma
w s t r z e m i ę ź l i w o ś c i o l s z t y ń s k i e g o p o w i a t u , w y k o n y w a n e j n a nutę: J es zc ze P o l s k a nie zg in ęł a, b yło to raczej pou czen ie o charakterze m oraln o-o b y cza jo w y m ,
niż narod ow o-patriotyczn ym . W y k o rzystan ie trad ycyjn ej i popularnej m elo d ii p olskiej, jak się w y d a je, m iało w ty m w y p a d k u w y ją tk o w e zn aczen ie u ty li tarne.
W rozdziale trzecim (Z P o ls k ą p o ł ą c z y ć się c h c e m y , 1919— 1920) p o n ow n ie dom inują m a te r ia ły źród ło w e zaśw iadczon e przez ła m y „G azety O lszty ń sk iej”, w rozdziale czw a r ty m (Nie d a m y W a r m i i sk ą d n a sz ró d , 1920— 1928) zostają on e p o w a żn ie w zm o cn io n e przez repertuar p olsk ich p ieśn i k o ście ln y ch i r e li g ijnych, p op u la r y zo w a n y ch przez śp ie w n ik i u k a zu jące się w ty m okresie (m.in. W y b ó r p olskich p ieśn i n a ro d o w y c h ). W rozdziale p iątym (I nie u s t a n i e m
w w a lc e , 1929— 1939) m a m y p o n o w n y n aw rót m ateriału p ieśn io w eg o poch o
dzącego z różnych źródeł. T adeusz S w a t w szech stro n n ie w y k o r z y stu je p o n o w n ie p ro to k o ły PIS, w spo m n ien ia , p am iętniki, relacje, roczniki gazet. P ow ażn ą część rozdziału zajm u je op is d zia łaln ości kom p ozytorsk iej F elik sa N o w o w ie j
1 D o t a k i e g o r o z r ó ż n i e n i a u p o w a ż n i a j ą a n a l o g i c z n e d o w a r m i ń s k i c h , p r z y n a j m n i e j w s e n s i e f o r m a l n y m , m a z u r s k i e p i e ś n i p a t r i o t y c z n e , k t ó r y c h a u t o r a m i b y l i m . i n . M a r c i n G e r s s , G o t f r y d B e n d z i u ł ł a c z y J a n L u ś t y c h . U t w o r y t e r ó w n i e ż p i s a n e b y ł y p o p o l s k u i w j a k i m ś s t o p n i u p o w i e l a ł y t r a d y c j ą r o d z i m ą . N i e w ą t p l i w i e z a l i c z e n i e p i e r w s z y c h d o p o l s k i c h p i e ś n i p a t r i o t y c z n y c h , n a t o m i a s t d r u g i c h t y l k o d o m a z u r s k i c h — b y ł o b y z a f a ł s z o w a n i e m h i s t o r i i .
S3Ô
skiego, a także k ronika w y s tę p ó w i repertuaru olsz ty ń sk ieg o chóru, d ziałają cego n iep rzerw a n ie od 1922 roku. Ze w z g lę d ó w czysto m eto d o lo g iczn y ch ta część tek stó w jest bardziej a u tentyczn a, gd y ż są on e w p o w a żn y m stopniu u w ia ry g o d n io n e b ezp ośred nim i relacjam i osób, w dodatku przysposobionych do u p raw ian ia m u z y k i i poezji (m.in. P a w e ł Jasiek, M ichał L en g o w sk i, J a » Lubom irski).
Z asadniczy tok w y w o d u , p o św ięc o n y opisaniu recepcji p olsk iej p ieśn i na W arm ii, u zu p ełn ia S w a t k ilk om a sz czeg ó ło w y m i a n alizam i i w n io sk a m i. Do n a jc iek a w szy ch n a le ż y n ie w ą tp liw ie . o p isa n ie fu n k cji p a tr iotyczn ych pieśn i relig ijn y c h n a W arm ii. U ja w n ia ła się ona w m o m en tach p rzeło m o w y ch dla h istorii regionu. Poza ty m książk a S w a ta je st w ja kim ś stop n iu h ołd em zło żon ym jednej pieśni, m ia n o w ic ie M a z u r k o w i D ą b r o w s k i e g o , k tó r y w różnych okresach b y ł na W arm ii m a so w o śp iew a n y , tr a w e sto w a n y i p o w ie la n y . Można p o w ied zieć, że ilekroć m y śla n o o stw orze n iu h y m n u region aln ego, ty lek roć jako w zór słu ż y ła w ła śn ie ta pieśń.
P o w ie la n ie słó w i m e lo d ii k la sy cz n y c h p ieśn i p olskich, a także ich para fra zy i tra w esta cje sp o ty k a n e n a W arm ii, rządzą się o k reślo n y m i m e ch a n iz m am i. O m a w ia n y m a terial, od a n on im ow ej p ie śn i z B u tryn , zaczynającej się od słów : „A m o je w e s e le za W arszaw ą b ęd zie”, dp p a rafrazy utw oru , D o p ó k i
w se rcu n a s z y m , k tóry na k u rsach rep olo n iza cy jn y ch w w o je w ó d z tw ie o l
sz ty ń sk im śp iew a n o z p o czą tk o w y m i słow am i: „Jak długo istn ieć będ zie / S z e roki, w ie lk i św ia t” — p rezen tu je się n ie ty lk o jako źródło k on cep cji h isto rio zoficznych, zbiór p rzyk ład ów relig ijn y c h czy m o ra ln o-ob yczajow ych , lecz r ó w n ież jako zesp ół f o r m u łг m u z y czn y ch i form p oetyck ich , p o w ie la n y c h w za leżności od k on k retn ej c h w ili d ziejow ej. F orm u ły o w e b y ły p r z e c h w y ty w a n e do p o szc zeg ó ln y ch p ieśn i w a rm iń sk ich na ty ch sa m y ch zasadach, na jakich poeta lu d o w y k o rzysta z dorobku tzw . lite ra tu ry w y s o k o a r ty sty cz n e j. P roblem stru k tury tek stó w lu d o w y c h k a p ita ln ie oddał S ta n isła w Czernik, pisząc m.in.: „Cały m ater ia ł zap isan ej tw órczości lu d o w ej p rzed sta w ia m iesza n in ę cząstek, szczątków , zlep k ów , n a w a rstw ień , zb itków , odpadków , pozostałości różnych o kresów , sty ló w , k o n w e n c ji itd .” 3.
K siążk a Tadeusza S w a ta jest w ła śc iw y m p rzyk ład em p o listad ialn ości fo l kloru. P o szczególn e p ie śn i w arm iń sk ie, w y k o r z y s tu ją c e rodzim e w ą tk i i m o ty w y , zach ow u ją ró żn e w a r s tw y historyczn e, a le w a r s tw y te są su m o w a n e przez sam ą trad ycję folklory sty czn ą . W sz ystk ie w p ro w a d zo n e n o w o śc i zo sta ją b o w iem w łą czo n e do ok reślonych, w ystarczająco sta b iln y ch struktur. B a daczow i u d a ło się przy ty m zebrać w a r to śc io w y k a ta lo g form uł p ieśn io w y ch , będ ący rzadkością w in n y c h częściach P olsk i. A u tor p rezen tu je k ilk adziesiąt sta ły ch w y r a ż e ń lub grup słó w o k reślonych pod w z g lę d e m m etryczn ym , sk ła d n io w y m i le k sy k a ln o -sem a n ty cz n y m , u ż y w a n y c h w dających się p r z e w i dzieć kon tek stach i sytuacjach. N ajbardziej ch a rak terystyczn e dla W arm ii w latach 1920— 1928 są np. ta k ie form uły: „W arm iaku, czy ci n ie żal / O dcho dzić od stron o jczy sty ch / Ś w ie r k o w y c h la só w i fa l / Ł y n y p oto k ó w sr eb rzy sty ch / ” — parafraza p ie śn i Gór alu, c z y ci nie żal; „Znów nam w r o g o w ie plują w tw arz, / Co dzieci nam germ an ią / W arm iaku, bracie, ty ich znasz, / K rzyżacy im h etm an ią / ” — parafraza R o t y M arii K onopnickiej; „Jeszcze
2 P o r . R . W e i m a n n , L i t e r a t u r a : p r o d u k c j a i r e c e p c j a . S t u d i a z m e t o d o l o g i i h i s t o r i i l i t e r a t u r y , w y b r a ł i w s t ę p e m o p a t r z y ł H . O r ł o w s k i p r z e ł o ż y l i W . B i a l i k , H . O r ł o w s k i , W a r s z a w a 1978, s s . 232—234.
Recenzje i om ów ie ni a 339
W arm ia n ie zgin ęła, / P ó ki m y ż y jem y , / Co n am N iem ca przem oc w zięła / / W m aju od bierzem y, / ” •— M a z u r e k w y b o r c z y n ap isan y p rzez „K ubę spod
W artem borka” (K azim ierza Jaroszyka) w 1924 rok u 4.
Z astosow an a p rzez S w a ta zasada chronologiczn ego p rezen tow an ia m a te riału p ie śn io w e g o m a o k reślone zalety , o k tó r y ch zresztą już w spo m in a liśm y . P e w n e zastrzeżen ia p o jaw iają się dopiero w m o m en cie glob a ln ej o c e n y w y korzystan ia n a W arm ii p o szc zeg ó ln y ch p olsk ich tek stó w i m o ty w ó w . S ta n o w czo b rak u je w om a w ia n e j k siążce in d ek su a n a lizo w a n y ch pieśni. Zatem , je ż eli c zy teln ik ch cia łb y o d p o w ied zieć w jakim stop n iu , ile ra zy i przez kogo, była in terp reto w a n a R o ta M arii K o n op nickiej czy M a z u r e k D ą b r o w sk i e g o , m u sia łb y tej sta ty sty k i, n iezb ęd n ej np. d la badań k o m p a r a ty s ty c z n y c h 5, d o kon ać n a w ła s n y rachunek. P oza ty m h isto ry czn o-literac ka k o n cep cja o m a w ia n e j p u b lik a cji p ozosta w iła całk iem na uboczu g a tu n k o w e zróżn icow an ie p oszc zeg ó ln y ch p ie śn i w takiej postaci, w jakiej w y k o rzy sta n o je n a W arm ii. S tr u k tu ra ln o -fo rm a listy czn a m etoda o p isan ego m a ter ia łu upow ażn ia b o w iem do stw ierd ze nia , że p ieśń p atriotyczn ą na W arm ii w latach 1772— 1939 r ep re zen tow ały:
■— p o w tórzen ia u tw o ró w , strof, słó w i m e lo d ii k la sy c z n y c h p olsk ich p ieśn i patriotycznych;
— lu d o w e p ie śn i i p r zy śp ie w k i sp o ty k a n e n a obszarze całego kraju; — p a rafrazy i tra w esta cje obu p o w y ższy ch ty p ó w pieśni;
— w a rm iń sk a pieśń p atriotyczna, k tórej autoram i b y li lu d zie o św ie cen i (np. F e lik s N o w o w ie jsk i, A lo jz y Ś liw a , A nd rzej S a m u lo w sk i i in.);
■— lu d o w a (anonim ow a) p ieśń w arm iń sk a (m.in. sz ereg lu d o w y c h kur- lantek).
P ie śn i zeb rane przez T adeusza S w a ta są ponadto w d zięczn y m m a ter ia łem do badań n ad rolą r y m ó w , in cip itó w , p oczątków i zak oń czeń w e r só w p o szc ze g ó ln y c h strof. P a m ię ta jm y bow iem , że p ieśn i te b y ły p rzeznaczone do zbioro w e g o w y k o n a n ia . Z atem p rzy jęcie się ok reślonego tek stu g w a r a n to w a ły j e d y n ie p o w tórzen ia dosłow n e, k la m r o w e i osadzone w najbardziej w id o czn y m m iejscu. M oże to p o słu żyć w przyszłości opisaniu różnic i p o d ob ieństw w k u l turze litera ck iej W arm iaków i M azurów .
A n d r z e j S t a n i s z e w s k i
Tadeusz Oracki, M a z u r y i W a r m i a w ok re si e 1800— 1914, w : D z ie je f o l k lo
r y s t y k i p o l s k i e j 1864— 1918, pod redakcją H e le n y K a p ełu ś i J u lian a K r z y
ża n o w skiego, W arszaw a 1982, ss. 420— 489.
W r. 1970 u k a za ły s ię D z ie j e f o l k l o r y s t y k i p o l s k i e j 1800— 1863. Epoka
p r z e d k o l b e r g o w s k a , pod redakcją H. K a p ełu ś i J. K rzyżan ow sk iego. W ponad
p ięćsetstr o n ico w ej k siążce opisano w n ik liw ie fo lklor i lite ra tu rę lu d o w ą L itw y ,
4 P o r . J . B a r t m i ń s k i , O d e r y w a c ji s t y l i s t y c z n e j . G w a r a l u d o w a w f u n k c j i j ę z y k a a r t y s t y c z n e g o , L u b l i n 1977, s s . 34— 43, 45, 61, 186—221; t e n ż e , O j ę z y k u f o l k l o r u , W r o c ł a w 1973, s s . 259— 275, C z . H e r n a s , O p r z y s t o s o w a n i u f o r m u ł y p o e t y c k i e j . L i t e r a t u r a L u d o w a , 1975, n r 3, s s . 3— 13; E . M . M i e l e t i n s k i , P o r ó w n a w c z a t y p o l o g i a f o l k l o r u ( h i s t o r y c z n a i s t r u k t u r a l n a ) , T e k s t y , 1978, n r 5, s . 115; R . S u l i m a , Ź r ó d ł o i p t o n . F i g u r y m y ś l e n i a o l u d o w o ś c i . L u d o w o ś ć l i t e r a c k a a p r o b l e m y h i s t o r i i I d e i , R e g i o n y , 1980, z. 4, s s . 60— 88. 5 P o r . I n d e k s p l e ś n i , w : J . K r z y ż a n o w s k i , .S z k i c e f o l k l o r y s t y c z n e , K r a k ó w 1980, t . S, s s . 384— 390; i b i d e m , I n d e k s m o t y w ó w f a b u l a r n y c h , s s . 391— 401.
