A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA H IS T O R IC A 10, 1981
B ohdan B aran o w sk i
Z N A C Z E N IE R E L A C JI T A D E U S Z A K R U S IŃ S K IE G O D LA H IS T O R II G R U Z JI P IE R W S Z E J P O Ł O W Y X V III W.
J e d n y m z n a jc ie k a w sz y c h źró d eł do h isto rii K a u k a z u , Iram u oraz in n y c h k ra jó w Ś ro d k o w eg o W schodu w d ru g im i trz e c im d ziesięcio leciu X V III situlecia są re la c je polskiego je z u ity p rz e b y w a ją c e g o p rz ez d łu g i czas n a ta m ty m te re n ie , T a d e u sza K ru siń sk ieg o . W ielu p olsk ich a u to ró w z a jm u ją c y c h się s to su n k a m i p o ls k o -k a u k a s k im i 1 lu b te ż p o lsk o - -p e rsk im i * zw raca ło u w ag ę n a w ażn e zn aczen ie ty c h re la c ji, n ik t je d n a k n ie d o k o n ał b liższej an a liz y ich w a rto ści. R ów nież h is to ry c y rad ziecc y , zaró w n o ro sy jsc y , g ru z iń sc y , o rm ia ń s c y lu b a z e rb e jd ż a ń sc y , z a jm u ją c y się s to su n k a m i p o lity c z n y m i K a u k a z u w o s ie m n a sty m w iek u , p ra w ie n ig d y n ie k o rz y s ta ją z ty c h ta k c ie k a w y c h źród eł. N ie k tó rz y z n ich n a to m ia st p o w o łu ją się n ie k ie d y n a z a c h o d n io e u ro p e jsk ie s k ró ty ty c h re la c ji, w y d a w a n e w ję z y k a c h an g ielsk im lu b fra n c u sk im , pod
1 J. R e y c h m a n , K a u k a z , [w :] P o ls k a i P o l a c y w c y w i l i z a c j a c h ś w i a t a , t. 1, W a r sz a w a 1939, s. 286-267; W. К u b e с к i, M a l w y n a K a u k a z i e , W a r sz a w a 1939; B. B a r a n o w s k i , G r u z j a w t w ó r c z o ś c i M a t e u s z a G r a l e w s k i e g o , [w :] Z a r y s k a n i j e p o i s t o r i i G r u z j i i K a w k a z a , T b ilis i 1976, s. 348; t e n ż e , Z d z i e j ó w p o l s k o - g r u z i ń - s k i c h s t o s u n k ó w k u l t u r a l n y c h z p o ł o w y X I X w i e k u , „ A n n a le s U n iv e r s it a t is M a rie C u r ie -S k ło d o w s k a ” 1974, s e c tio F , nr 16, s. 176 i in.
* A. M u c h l i ń s k i , M a t e r i a ł y d o d z i e j ó w K o ś c i o ł a p o l s k i e g o z j ę z y k ó w w s c h o d n i c h , „ P a m ię tn ik R e lig ijn o -M o r a ln y ” 1961, ser. II, t. 8, s. 136— 151; S. Z a ł ę s k i , M i s j e w P e r s j i w X V III w . p o d p r o t e k t o r a t e m . P o l s k i , K r a k ó w 1862, s. 91-119; S. B r z e z i ń s k i , M i s j o n a r z e i d y p l o m a c i p o l s c y w P e r s j i w X V II i X V I I I w . „ A n n a le s M is s io lo g ic a e ” 1935, R. 7, s. 139-147; S. K o ś c i a ł k o w s k i , I r a n o z n a w s t w o i i r a n o l o g i a , „ S tu d ia Ir a ń s k ie ” (T e h e ra n ) 1944, t. 2, s. 135; J. R e y c h m a n , S t o s u n k i p o l s k o - i r a ń s k i e d o k o ń c a X V I I I w . , „ P r z e g lą d O r ie n t a - l ił t y c z n y ” 1971, s. 330-331 i n.
n az w isk am i tłu m a c z y , któnzy d o k o n ali ty c h p r z e r ó b e k 8. P o z o rn y braik z a in te re so w a n ia ty m i ta k cie k a w y m i m a te ria ła m i źró d ło w y m i spow odo w a n y b y ł zn aczn y m i tru d n o ś c ia m i zw ią zan y m i z ich k o rz y sta n ie m .
B io g rafia T ad eu sza K ru siń sk ie g o n ie zo stała jeszcze n a le ż y c ie o p ra co w ana \ A u to r k ró tk ie g o b io g ra m u dotyczącego teg o jezuickiego p isa rza, d ru k o w a n eg o w „P o lsk im s ło w n ik u b io g ra fic z n y m ” ®, w y k o rz y sta ł co p ra w d a sporo n ie z n a n y c h p o p rz ed n io m a te ria łó w w a ty k a ń sk ic h do ty czą cy ch te j p ostaci, z a raz em je d n a k w m a ły m sto p n iu uw zg lęd n ił źró d ła rę k o p iśm ie n n e p rz e c h o w y w a n e zarów no w a rc h iw a c h polskich, ja k i ra d zieck ic h , k tó re p o d a ją w iele zu p e łn ie in n y c h d a n y c h d o ty c z ą c y c h ż y c io ry su K ru siń sk ie g o e.
W edług po w szech n ie p rz y ję ty c h pog lądów a u to r o m aw ian y c h re la c ji u ro d z ił się ja k o b y w 1675 r. n a te re n ie w oj. b rz e sk o -k u ja w sk ie g o (w J a - ra n to w icach koło R ad ziejo w a) w ro d z in ie sz lac h eck ie j, ' o rb u D ołęga. P rz e c z ą je d n a k te m u ró ż n e p rz e k a z y źródłow e, z k tó ry c h w y n ik a, że b y ł on ra c z e j sy n e m plebejstoim , a w ięc p och od zenia ch łop skiego lu b m ieszczań skiego. K o n tro w e rs y jn a je s t s p ra w a b rz m ie n ia jego n azw iska: K ru sie ń sk i, K ro sie ń sk i, K ru sz y ń sk i czy te ż K ru s iń sk i. P o czątk o w o u ży w ał im ie n ia J a n , d opiero p ó źn iej p o d p isy w ał się jak o T adeusz. S tu d io w ał w szk o łach je z u ic k ic h w P u łtu s k u , K ra k o w ie , J a ro s ła w iu i L u b lin ie . N a stę p n ie p ra c o w a ł jak o n au c zy ciel w sz k o łac h jezu ic k ic h w B rześciu L ite w sk im , Ł u c k u i Lw ow ie.
W 1705 r . K ru s iń s k i w y d e le g o w a n y został d o p ra c y m is y jn e j n a Kaiukaz. P rz y b y ł ta m d ro g ą w o d n ą p rz ez M oskw ę, A s tra c h a ń i B ak u. P ra c o w a ł p o czątkow o w m is ji w G a n d ży (obecnie K iro w ab ad ), n a s tę p n ie w E re w a n iu i D żulfie. P rz e z pew ien czas p rz e b y w a ł w sto lic y Ir a n u Isfa h a n ie o ra z w sto lic y G ru z ji T bilisi, p o d ró żo w ał po w scho dn im K a u k a z ie o ra z n ie k tó ry c h re jo n a c h p a ń s tw a p ersk ie g o i osm ańskiego.
* P or. n p . P. T. A r u t u r j a n , O s w o b o d i t i e l n o j e d w i ż e n i j e a r m i e n s k o g o n a r o d a w p i e r w o j c z e t w i e r t i X V I I I w i e k a , M o sk w a 1954, s. 288. Por. np. F. Z i e l i ń s k i , W i a d o m o ś ć h i s t o r y c z n a o k s i ę d z u K r u s i ń s k i m , „ B ib lio te k a W a r sz a w sk a ” 1841, t. 4, s. 375-397; F. M. S. [S o b ie s z c z a ń s k i|, K r u s i ń s k i [T a d e u sz], [w :] E n c y k l o p e d i a p o w s z e c h n a O r g e l b r a n d a , t. 16, W a r sz a w a 1864, s. 172-174; K r u s i ń s k i T a d e u s z , [w ;] E n c y k l o p e d i a k o ś c i e l n a , t. 11, W a r sz a w a 1878, s. 442-443; s. [S. K r z e m iń s k i], K r u s i ń s k i T a d e u s z J a n , [w :] V ï ie l k a e n c y k l o p e d i a p o w s z e c h n a i l u s t r o w a n a , t. 41-42, W a r sz a w a 1908- 1909, s. 183-185; X . J. N. [N ie d z ie ls k i], K r u s i ń s k i T a d e u s z , [w ;] P o d r ę c z n a e n c y k l o p e d i a k o ś c i e l n a , t. 23-24, W a r sz a w a 1911, s. 59-60; B i b l i o g r a f i a l i t e r a t u r y p o l s k i e j „ N o w y K o r b u t ”, t. 2, W a r sz a w a 1964, s. 429 i n. 8 B. N a t o ń s k i , K r u s i ń s k i [ K r u s i e ń s k i , K r u s z y ń s k i ] T a d e u s z J a n , [w :] P o l s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y , t. 15, W r o c ła w — W a r sz a w a — K r a k ó w 1970, s. 426-428.
P o ls k ie i r a d z ie c k ie m a te r ia ły a r c h iw a ln e d o ty c z ą c e b io g r a fii T. K r u s iń s k ie g o z o s ta n ą o m ó w io n e w o so b n e j p ra cy .
W 1726 r. opuścił K a u k a z i p rz ez T u rc ję w ró cił do P o lsk i (1728 r.). P rze z w iele la t p ełn ił ró ż n e fu n k c je za k o n n e w K a m ie n iu P o d o lsk im , O stro g u J a ro sła w iu , B rześciu L ite w sk im i p o w tó rn ie w K a m ie n iu P o d o lsk im . P odczas p o b y tu w ty m o s ta tn im m ieście p e łn ił fu n k c je „ s e k re ta rz a k ró lew sk ie g o ”, czyli ra czej o ficjaln eg o tłu m a c z a p o lsk ich w ład z p o g ra n iczn y ch w sto su n k a c h z T u rc ją . P raw d o p o d o b n ie z p o lecen ia w ładz p o g ra n ic zn y ch w ie lo k ro tn ie jeździł jak o tłu m a c z z p o lsk im i w y sła n n ik a m i do C hocim ia i S ilistrii. B yć m oże w p o c z ą tk a c h la t c z te rd z ie s ty c h X V III w . w y sła n y a o s ta ł do K o n s ta n ty n o p o la (?). W s p ra w ie w y k u p u z n iew o li ta ta r s k ie j dw óch ziem ian podolskich , S ta n isła w a B o h u sza i J a n a W ołodyjow skiego, jeźd z ił do A k k e rm a n u (B iałogrodu). Z m a rł w o kolicach K a m ie ń c a P o dolskiego (w Z w a ń c u c z y te ż Z b rz eziu ) w 1757 ir., w w iek u 82 lat.
P ra w d o p o d o b n ie n a u ż y te k c e n tra ln y c h w ład z za k o n n y ch K ru s iń s k i p rz y g o to w a ł o b sze rn ą re la c ję o w o jn ac h p e ra k o -a fg a ń sk ic h i u p a d k u d y n a stii S efew łdów , w k tó re j b ard zo dużo m iejsca pośw ięcone by ło sp ra w o m k a u k a sk im . O ry g in a ł tego o lb rzy m ieg o dzieła, n ap isan e g o w ję z y k u łaciń sk im , n ie został o p u b lik o w an y . Jed n o c ześn ie zaś w y d a n e b y ły d ru k ie m , ró w n ie ż n a p isa n e po łacin ie, in n e p ra c e K ru siń sk ieg o , k tó re b y ły p rz e ró b k a m i lu b u zu p e łn ie n ia m i jego p o d sta w o w e j r e l a c j i 7. U k a z a ły się ró w n ież liczne tłu m a c z e n ia p ra c K ru s iń s k ie g o 8 n a języ k fra n c u sk i, angielski, h o le n d e rsk i, h iszp ań sk i, a n a w e t tu re c k i. M a rg in e sow o m o żn a dodać, że b y ł to je d e n z p ie rw s z y c h d ru k ó w tu re c k ic h w y d a n y c h w K o n sta n ty n o p o lu “. W rę k o p isie za ch o w ały się w reszcie tłu m a c z e n ia s tre sz c z e n ia p ra c y K ru siń sk ie g o n a ję z y k p o l s k i 10. N ie k tó rz y a u to rz y z a ch o d n io eu ro p e jsc y , np. fra n c u s c y lu b ang ielscy, p u b li k o w a li pod sw oim n a z w isk ie m p rz e ró b k i z k sią ż e k K ru siń sk ie g o
Z a c h o w a ła się w ięc znaczna liczb a te k stó w K ru siń sk ie g o , w k tó ry c h
7 T. K r u s i ń s k i , P r o d r o m u s a d h i s t o r i a m r e v o l u l i o n i s p e r s i c a e , L e o p o li 1733; t e n ż e , T r a g i c a v e r t e n l i s b e l l i p e r s i c i h i s t o r ia , L e o p o li 1740; t e n ż e , A n a l e c t a a d t r a g i c a m b e l l i p e r s i c i h i s t o r i a m , L e o p o li 1755 i n. 8 P or. np. H i s t o i r e d e la r é v o l u t i o n d e P e r s e , t. 1-2, L a H a y e 1728; H i s t o i r e d e la d e r n i è r e r é v o l u t i o n d e P e r s e , t. 1-2, P a r is 1728; H i s t o i r e d e T h o m a s K o u l i k a n , t. 1-2, A m s te r d a m 1741; H i s t o i r e d e s r é v o l u t i o n s d e la P e r s e , P a r is 1742; T h e h i s t o r y o f t h e r e v o l u t i o n o f P e r s i a , L o n d o n 1728; T h e h i s t o r y o f t h e r e v o l u t i o n of P e r s i a , D u b lin 1729 i n. 0 J- R e y c h m a n , Z n a j o m o ś ć i n a u c z a n i e j ę z y k ó w o r i e n t a l n y c h w P o ls c e w X V I I I w . , W r o c ła w 1950, s. 34-38; J. B i e l a w s k i , K s i ą ż k a w ś w i e c i e i s l a m u , W r o c ła w 1961, s. 353-354 i n.
10 S k r ó c o n e p o ls k ie t łu m a c z e n ie p r a c y T. K r u s iń s k ie g o , r k p s B ib lio te k i P A N w K ó rn ik u , n r 140.
11 P or. np. J. H a m w a y , T h e r e v o l u t i o n s i n P e r s i a , L o n d o n 1753; L. A. С 1 a i г а с d e la M a r n i e , L ’h i s t o i r e d e r é v o l u t i o n s d e P e r s e , P a r is 1750.
w y s tę p u ją ró ż n e opuszczen ia, n ie k ie d y znów do te k s tu K ru siń sk ie g o w łączan e są tłu m a c z e n ia in n y ch au to ró w , ta k np. jed n e z w y d a ń o p u sz cz ały p ra w ie zu p e łn ie in fo rm a c je d o tyczące n aro d ó w K a u k a z u , in n e n a to m ia st p o d a w a ły je w o b sz e rn y sposób. O becnie w ięc jeszcze k o rz y s ta n ie z p ra c K ru siń sk ie g o n ie je st ła tw e i w y m a g a s p e c ja ln y c h stu d ió w źró dło zn aw czy ch , k tó ry c h do ty ch czas n ie p rz ep ro w a d zo n o , ab y stw ierd z ić , ja k ie części te k s tu w y szły spod p ió ra K ru siń sk ie g o , a ja k ie są w sta w k a m i in n y c h au to ró w .
W sw y ch re la c ja c h g łó w n y n ac isk k ła d ł K ru s iń sk i n a s p ra w y p e r skie, po zo rn ie m arg in e so w o ty lk o z a jm u ją c się K a u k aze m . B yło to n a j z u p e łn ie j zrozum iałe. D la e u ro p e jsk ie g o c z y te ln ik a , jak o tak o o rie n tu jąceg o się w p ro b le m a c h Ś ro d k o w eg o W schodu, n a jb a r d z ie j isto tn a b y ła p ro b le m a ty k a Ira n u . P rz e z przeszło d w a stu le c ia p o zo stające pod p a n o w a n ie m a z e rb e jd ż a ń sk ie j d y n a stii S efew id ó w p a ń stw o p e rsk ie uchodziło za je d n ą z n a jw ię k s z y c h p o tę g a z ja ty c k ic h . S k u te c z n ie ry w a liz o w ało ono z o sm ań sk ą T u rc ją , ze zm ag a ń z k tó rą p rz e w a ż n ie wychodziiło z w y cięsko. D latego też Ir a n jak o e w e n tu a ln y s o ju sz n ik w k o alicji a n ty - tu re o k ie j o d g ry w a ł p o w a żn ą ro lę w p o lity c e w ielu p a ń s tw zacho dn io e u ro p e jsk ic h , ja k ró w n ie ż i p a p ie stw a . I oto n a g ły u p a d e k p o tęg i S e fe w id ó w spow od ow ał sze ro k ie z a in te re so w a n ie ty m i za g ad n ien iam i. Istn ia ło w ięc sp ecyficzne z a p o trzeb o w an ie c z y te ln ik ó w n a p ro b le m a ty k ę p e rsk ą , co z pew nością skłoniło K ru siń sk ie g o do zajęoia się ty m i za g ad n ien iam i.
W rz ecz y w isto śc i je d n a k p o lsk i za k o n n ik , (p rzeb y w ający podczas sw ego p o b y tu n a W schodzie g łó w n ie na te re n ie K a u k a z u , o w iele lep iej by ł z o rie n to w a n y w sp ra w a c h g ru z iń sk ich , o rm ia ń sk ic h czy te ż az er- b e jd ż a ń sk ic h niż w p ro b le m a ty c e ira ń s k ie j. M im o w ięc p o zo rn eg o w y su n ięcia n a czołow e m iejsce s p ra w y p e rs k ie j re la c je K ru siń sk ie g o p rz y noszą n ajc ie k a w sz e m a te r ia ły do d ziejó w k ra jó w k a u k a s k ic h w d ru g im i trz e c im d ziesięcioleciu X V III stu lecia.
G ru z ję K ru s iń s k i zn a ł b ard zo dobrze. P rz e z p e w ie n czas p rz e b y w a ł n a ta m ty m te re n ie . S w ą d ziałaln o ść d u s z p a s te rs k ą p ro w a d z ił n ie m a l w y łąc zn ie w śró d k a u k a s k ic h c h rześc ijan , G ru z in ó w i O rm ian , ja k a k o lw ie k b ow iem a k c ja m is y jn a w śró d ludności m u z u łm a ń sk ie j b y ła w z b ro n io n a i n a ra z ić m ogła k a to lic k ic h d u ch o w n y ch n a su ro w e r e p r e sje. S ta le w ięc s ty k a ją c się z G ru z in a m i p oznał ich życie, o by czaje, s to su n k i sp ołeczne i p o lity czn e.
T ru d n o je s t stw ie rd z ić , cz y K ru s iń s k i znał ję z y k g ru z iń sk i. Co p ra w d a w sw oich re la c ja c h zamiesizczał k ró tk ie te k s ty w litu rg ic z n y m ję z y k u staro g ru ziń sik im 12, a le n ie m ogą o n e b y ć św ia d e c tw e m z n ajo m o ści
tego języ k a , gdyż m ógł zan o to w ać je od k tó re g o ś ze sw o ich p a ra fia n , gruziińskiich k ato lik ó w . J e ś li je d n a k n a w e t nie zn a ł ta k b ard zo tru d n e g o języ k a , to d o sk o n ale o rie n to w a ł się w p ro b le m a ty c e g ru z iń s k ie j, do brze też poznał sk o m p lik o w an ą sp ec y fik ę teg o k ra ju .
S to su n e k K ru siń sk ie g o do G ru z in ó w b y ł dość sk o m p lik o w an y . Ja k o fa n a ty c z n y k a to lik z całą s y m p a tią odnosił się do te j n ieliczn e j g a rstk i G ru zin ó w , k tó ra p rz y ję ła k a to licy zm . N a to m ia st n a p o z o sta ły c h patn zy ł ja k na „ sc h iz m a ty k ó w ”. Z w y ra ź n ą te ż d e z a p ro b a tą p isał o ży c iu r e li g ijn y m G ru z in ó w czy też ich zw y cza ja ch w p e w n y m sto p n iu zw ią za- z a n y ch z za g a d n ie n ia m i re lig ijn y m i. Jed n o c ześn ie je d n a k w y k a z y w a ł w y ra ź n ie zn aczną s y m p a tię do n a ro d u g ru z iń sk ieg o . R y cerscy G ru z in i 0 w iele b a rd z ie j p rz y p a d a li m u do s e rc a niż ż y ją c y g łó w nie z h a n d lu
O rm ian ie. Z naczn ie w yżej s ta w ia ł on c h rz e śc ija ń sk ic h G ru z in ó w n a d m u z u łm a ń sk ic h P ersó w , T u rk ó w , A fgan ów , A z e rb e jd ż a n czy też L ezginów . O schły je d n a k je z u ic k i a u to r, chociaż m iał zn aczn ą s y m p a tię do G ru z i nów , d a le k i by ł od e n tu z ja s ty c z n y c h zach w y tó w , ja k ie n p . w y k a z y w a li liczni p olscy a u to rz y p rz e b y w a ją c y n a K a u k a z ie zn aczn ie p óźn iej, gdyż w p ie rw sz e j p oło w ie X IX w. B y ły to ju ż je d n a k in n e czasy, in n a też b y ła m e n ta ln o ść ludzi o k re su ro m a n ty z m u .
T ro c h ę m ie jsc a w siwych p ra c a c h poświięoił K ru s iń s k i etn o g en e zie G ruzinów . T ak ja k i p ra w ie w szy scy a u to rz y z X V III w. p o d aw ał z teg o z a k re su b a ła m u tn e in fo rm a c je pochodzące z re la c ji s ta ro ż y tn y c h a u to ró w o raz lo k a ln y c h legend. W y su n ą ł on je d n a k po gląd, k tó r y znalazł d o p iero p o tw ie rd z e n ie u a u to ró w z X X stu lecia. O to p isał on, że daw n i m ie sz k a ń c y H iszp an ii w y w o d zili się z K a u k a z u 18. O tóż ja k w iadom o ra d zieck i uczony M. M a rr w y su n ą ł tezę o tzw . ja fe ty c k ie j g ru p ie ję z y k o w e j, do k tó re j zaliczał d a w n y c h m ieszk a ń có w E u ro p y sp rz e d p o d b o ju je j p rz ez lu d y in d o e u ro p e jsk ie . P o to m k a m i je j m ieli by ć zarów no B askow ie, ja k i n a ro d y k a u k a s k ie j g ru p y ję z y k o w e j, a w ięc m ięd zy in n y m i ró w n ie ż G ru zin i. T a tzw . te o ria ja fe ty c k a M a rra sp o tk a ła się n a te re n ie Z w iąz k u R ad zieckiego z d u ży m u zn a n ie m , n a s tę p n ie zo stała g w a łto w n ie z a a ta k o w a n a p rz e z liczn y c h języ k o z n aw c ó w za ró w n o r a d zieck ich 14, ja k i z a ch o d n io eu ro p e jsk ic h . W o sta tn ic h je d n a k ła ta c h co ra z to w ięk sza liczb a uczo n y ch zaczy n a się p o z y ty w n ie do n ie j odnosić. N ie łu d ź m y się je d n a k , ab y K ru s iń s k i b y ł p re k u rs o re m te o rii ja fe ty c - k ie j. Jeg o p o g ląd y o w sp ó ln y m p o ch o d z en iu G ru z in ó w d d a w n y c h m ieszk a ń có w P ó łw y sp u Ib e ry jsk ie g o w y w o d z iły się ze zbieżmości g eo g ra fic z n e j n a z w y Ib e ria , w y s tę p u ją c e j w s ta ro ż y tn o śc i z a ró w n o na je d n y m , ja k i n a d ru g im te re n ie .
11 T a m ż e, s. 121-122.
14 P o r. np. E. F r a n k o w s k i , E t n o g r a f i a r a d z i e c k a , „ L u d ” 1952, t. 30, *. 34-35
O p isu jąc G ru z in ó w K ru s iń s k i zam ieścił b ard zo d u ż y m a te ria ł e tn o g ra fic z n y d o ty czą cy teg o n a ro d u . M ożna p rz y p u szcz ać, że do b rze zo rie n to w a n y w sto su n k a c h p a n u ją c y c h w G ru z ji, w k tó re j w ie lo k ro tn ie p rz e b y w a ł, p olski d u ch o w n y p o d aw ał w zględ nie ścisłe in fo rm a c je .
Ze zro zu m iały ch p rz y c z y n m a te ria ł te n w zn a czn y m sto p n iu d o ty czył sp ec y fik i re lig ijn e j ty c h c h rz e śc ija ń sk ic h m ieszk a ń có w K a u k azu . K a to lic k i d u ch o w n y , ze zro zu m iały ch n a jz u p e łn ie j p rz y c z y n , p o d k re śla ł n e g a ty w n e s tro n y ich życia re lig ijn eg o . P isa ł w ięc „co się ty c z y obec nego u mich s ta n u re lig ii, o d p ra w ia ją n ab o ż e ń stw a w e w łasn y m ję z y k u i to w o d rę b n y m d ialek c ie , i w ięcej jeszcze niż G re c y u w ik ła n i są w szczególne b łę d y ” 15. W d o k ła d n y sposób o p isy w ał o b rz ąd ek c h rz tu o d b y w a n y u G ru z in ó w w czasach d a w n ie jsz y c h o ra z w la ta c h jego p o b y tu n a K a u k azie. Z w ra c a ł też u w a g ę n a zachodzące zm ian y. Z a ra zem je d n a k jak o p ra w o w ie rn y k a to lik g o rsz y ł się p o p e łn ia n y m i p rzez n ich p rz y ty m o b rz ą d k u „z g u b n y m i b łę d a m i” i stw ie rd z a ł, że k o ścieln e w ład z e k ato lid k ie u z n a w a ły ich ty lk o „za w a ru n k o w o o ch rzcz o n y ch ” “ • Z p e w n y m zgorszeniem p isał K ru s iń s k i, że .możni G ru z in i „łatw o p r z y jm u ją w ia rę m u z u łm a ń sk ą , zw łaszcza, g d y się u d a ją n a d w ó r p e rsk i; sk o ro je d n a k p o w ró c ą do G ru z ji, d aw sz y się p o w tó rn ie ochrzcić, w y z n a ją znów w iarę c h rz e ś c ija ń s k ą ” . T a k sam o g o rsz y ł się ty m , że G ru z in i n ie k ie d y „córki sw oje, z n ie b e z p ie c z e ń stw e m o d p ad n ięcia od w iary , z o b ra zą S tw ó rc y ”, godzą się od d aw ać za żo n y m u z u łm a n o m 17. M ożna zre sz tą tu za rzu cić K ru siń sk ie m u , że p rz ecież d o sk o n ale zd aw ał sobie sp ra w ę, że w y p a d k i pozornego p rz y jm o w a n ia isla m u lu b te ż od d a w a n ia sw y ch c ó re k za żony w y zn aw co m in n e j re lig ii p o d y k to w a n e b y ły sp ec y ficzn ą s y tu a c ją G ru z ji, u sta w ic z n ie n ę k a n e j p rz e z znaczn ie siln ie jsz y c h m u z u łm a ń sk ic h sąsiadów , P e rs ó w i T u rk ó w .
K ru siń sk i p o d aw ał ró w n ie ż in fo rm a c je d o ty czące sp ow iedzi G ru z i nów . N a tu ra ln ie i p rz y te j o k a z ji s ta ra ł się w y k azać „ b łę d y ” d o k o n y w a n e p rzez sch izm aty k ó w .
R ów nież z d u ży m zg o rszen iem o p isy w ał K ru s iń s k i zw y czaje zw ią zan e z d n ie m św. Jerzeg o ; „Co do zab o b o n n y ch o b rzęd ó w c a łe m u n a ro dow i w sp ó ln y je s t n a s tę p u ją c y o b y czaj: w czasie n ocn eg o c z u w a n ia p rz e d u ro c zy sto ścią św ięteg o Jerzeg o , 23 k w ie tn ia , d o sto jn ic y k ościelni, pośw ięceni te m u sze rm ie rzo w i C h ry stu sa , z a m y k a ją p o d w o je, b ły sz czące s re b re m i p o zo staw ia ją zap ieczęto w an e k siążęcy m sy g n etem . R an k iem , w p rz y to m n o ści n ap ły w a ją c e g o zew sząd lu d u , o tw o rz y w szy kościół, b y k a, k tó re g o z n a jd u ją w p rz e d sio n k u ce rk w i, w sposób u ro
ls K r u s i ń s k i , T r a g i c a . . . , s. 123. 16 T a m ż e, s. 124.
czy sty , p rz y b ra n e g o w k ap ę litu rg ic z n ą i św ięte szaty , z p rz y tw ie r dzo n y m i do ro g u p ochodniam i, sk o ro o p ro w a d zą w p ro c e sji do ok oła św ią ty n i, s k ła d a ją w o fierze, a n a s tę p n ie d a ją do p o d ziału lu d o w i talk, iż uw aża się za szczęśliw ego te n , k o m u p rz y p a d n ie u d ział w za b o b o n n ej uczcie o fia r n e j. U w a ż a ją zapew ne, że św ię ty m ęcz en n ik co ro k u w n osi ta m b y k a [ ...] i u cz to w an iem o ra z w in em ro z w e s e la ją sw o ją n ie c n ą p o bożność. W dniiu ty m o d d a ją szczególną cześć B ogu, u ro czy ście się u p ija ją c . P o d tr z y m u ją te n zabobon k a p ła n i św ią ty n i, k tó rz y d la z y sk u p o ta je m n ie sk ą d in ą d w p ro w a d z a ją b y k a i n ie bez o b ra zy c h rz e śc ija ń skiego im ie n ia p rz y o z d a b ia ją sce n ę” 18.
K a to lick ieg o k a p ła n a gorszyło ró w n ie ż i to, że g ru z iń sc y d u ch ow n i w ra z ie p o trz e b y c h w y ta li za b ro ń i w alczy li z n ie p rz y ja c ie le m „i ch o ciażby w d a n y m d n iu p rz e le w a li k re w , k rw ią zb ro czo n y m i rę k a m i nie w a h a ją się sp ra w o w a ć b e z k rw a w e j o fia r y ” ln.
S poro m iejsca pośw ięcił K ru siń s k i opisom an tag o n izm ó w r e lig ij nych, ja k ie is tn ia ły m ięd zy G ru z in a m i i O rm ian a m i. „ O b rząd k o m i k u l to w i O rm ia n d o tego sto p n ia złorzeczą, że (. ..] je śli k o m u ś p rz e c h o d z ą c e m u obok kościoła O rm ia n c ie rń w b ije się w sto p ę, nie godzi się go w y jm o w ać, ale ra cze j k u le ją c n a le ż y iść d a le j, a b y n a w e t w te n sp o sób nie stw a rz a ć pozorów , że o d d ają cześć św ię ty m m iejscom O rm ia n ”
K ru s iń s k i podał sporo in fo rm a c ji o ró ż n y c h zab o b o n ach u tr z y m u ją c y c h się w śro d o w isk u g ru z iń sk im . S tw ie rd z a ł w ięc, iż G ru z in i są „zn ak o m w ró ż e b n y m i zab o b o n n y m p ra k ty k o m n a jz g u b n ie j o d d a n i”. P isa ł o ty m , ja k duże znaczenie p rz y p is u ją on i snom . R ów nież za m ie sz czał in fo rm a c je o w ró ż b ach d o k o n y w a n y ch z kości z w ie rz ą t czy też z głosów w y d a w a n y c h p rz e z ró ż n e z w ie rz ę ta lu b p ta k i. N a d m ien ia ł rów n ież, iż „nic iun ic h b a rd z ie j zło w różebnego n iż d zień p ełn i księżyca.
W d n iu ty m nie z a w ie ra ją ża d n y ch tra n s a k c ji, ani n ie w y ru sz a j* w p o d ró ż ” . G ru z in i p rz y w ią z y w a li ró w n ie ż du że zn aczen ie do d nia, w k tó ry m k siężyc z n a jd o w ał się n a now iu, k tó ry ró w n ie ż u w a ż a n y b y ł za f e ra ln y “ .
P o lsk i a u to r p o d aw ał ró w n ie ż in fo rm a c je o m ed y cy n ie lu d o w ej sto so w an e j w G ru z ji w p ie rw sz e j połow ie X V III w. P isa ł w ięc o lecze n iu c h o ry c h za pom ocą zam ów ień. N ie ch c ąc d o p u ścić d em o n a ch o ro b y do łoża cierp iąceg o ro z p in a n o w okół niego sieci. „ Z w ię rz ę ta do łoża chorego rozp o cząw szy śp iew y p rz y w o d zą i ro z s z a rp a w sz y n a m iejscu za się g ają stą d w ró ż b y co do życia lu b śm ie rc i” . Jed n o c ześn ie K ru s iń sk i
18 T a m ż e, s. 127. la T a m ż e, s. 128. s0 T a m ż e, s. 128-129. 11 T a m ż e, s. 126.
sce p ty c zn ie odnosił się do p o ziom u ta m te js z e j m e d y c y n y i fa ch o w ej w ied z y g ru z iń sk ic h le k a rz y ” .
N asz a u to r p isał ró w n ie ż o zw y cza ja ch G ru zin ó w zw ią zan y c h z za w ie ra n ie m m a łż e ń stw a . W spom inał w ięc o u ro d zie G ru z in e k " , k tó re są „ u w aża n e za p ię k n ie jsz e ponad w szy stk ie in n e n a W sch od zie” . Z w ra c a ł uw agę, że w śro d o w isk u szlac h eck im m łodzi lu d zie u sw y ch p rz y szły ch zon „ sz u k a ją nie bogactw a, lecz d obreg o u ro d z en ia i o dp o w ied n ich o b y c z a jó w ”. K ru s iń s k i zw ra c a ł u w agę, że u G ru z in ó w p a n n a m łoda nie w n o siła posagu, lecz p rz eciw n ie, zgodnie ze w sch odn im o b y cz ajem n a rzecz o n y zo b o w iązan y b y ł sk ła d a ć rodzicom o b lu b ien icy s p e c ja ln e d ary , np. n a rzec zo n y pocho dzący z w y ższy ch k la s sp o łeczn y ch o fiaro w ał konie, m u ły , w ielb łąd y , w o ły itp . P rz y ję c ie ty c h d a ró w u zn a w an e b yło za zgodę rodziców p a n n y m łodej n a m ałże ń stw o . N a to m ia st pó źn iej, g dy m łoda m ałżo n k a d o czekała się p o to m stw a, o trz y m y w a ła od sw y c h rodziców „ d a ry w sz a ta c h i d ro g o c e n n y c h ozdobach k o b iecy c h ” . N a to m ia st k a to licki d u c h o w n y z p e w n ą d e z a p ro b a tą n o to w ał m ożliw ości o trz y m a n ia rozw odów w w y p a d k u , gdy żona b y ła bezpłod na, albo zo stała p rz y ła p a n a n a cu d z o łó stw ie *4.
S p o ro in fo rm a c ji p o d aw ał K ru s iń s k i o s to s u n k a c h ro d z in n y c h p a n u ją c y c h u G ruzinó w . Z p e w n y m zgorszen iem p isał w ięc o lib e ra ln y m od n o szen iu się rodziców do dzieci, o rz a d k im sto so w an iu w obec n ich k a r, co „ u w a ż a ją pow szechnie za n ie lic u ją c e z m iło śc ią rod zicielsk ą, aż eb y ja k p o w ia d a ją ów k w ia t w ie k u lu d zk ieg o i ra d o ść życia n ie z o sta ły p rzez ró z g ę i k a rc e n ie z a p ra w io n e g o ry c z ą ” “ .
S kło n n eg o do ascezy je z u itę g o rsz y ła zb y tn ia w esołość G ruzin ów , k tó r ą u w a żał za p rz e ja w h ra k u pow ażnego p o d ejścia do życia. Z w y ra ź n ą d e z a p ro b a tą pisał o z b y tn im za m iło w a n iu p rz e d sta w ic ie li tego n a ro d u do w ina. N a jb a rd z ie j je d n a k d ra ż n ił go zw yczaj p ośw ięcan ia beczek m łodego w in a p rz ez k a p ła n a u b ra n eg o w s z a ty litu rg ic z n e . P isał więc: „po m szy ojciec ro d z in y w o to cze n iu dom o w n ików o d p ro w a d za k a p ła n a p rz y b ra n e g o w sz a ty litu rg ic z n e w u ro c z y ste j p ro c e sji od o łta rz a do sp iżarn i: ta m k a p ła n o d p ra w ia n ad b eczk ą ce rem o n ie z o k a d za n ie m n a m odłę litu r g ic z n ą ” " . W in n y m zaś m ie jsc u K ru s iń sk i pisał: „po żn iw ach i w in o b ra n ia c h sw o b o d n iej fo lg u ją sk ło n n o ści do b iesiad i d o g ad zan ia sobie; p rz y ja c ie le o d w ied z ają się w z a je m n ie i b ie sia d u ją c w szy scy u jed n eg o po kolei w d alszy m ciąg u o d p ra w ia ją b
a-” T a m ż e , s. 126-127. '* T a m ż e , s. 133-134. u T a m ż e , s. 134. ** T a m ż e , s. 131. *• T a m ż e, s. 133.
c h a n a lie ” " . Z w ra c a ł je d n a k u w agę K ru s iń sk i n a to, że chociaż G ru z in i n a d z w y cz aj lu b ili u c z ty i życie to w a rz y sk ie , to je d n a k w ra z ie tru d n o śc i lu b podczas w o je n n y c h w y p ra w u m ie li znosić n ie w y g o d y i d łu g o trw a ły n a w e t głód.
K ru siń sk i p o d k re śla ł o lb rzy m ie z a in te re so w a n ie G ru z in ó w m y śli stw em . M im o ro z p o w szech n ien ia się ju ż n a ty m te re n ie b ro n i p a ln e j, do p o lo w an ia n a jc h ę tn ie j u ż y w a li łu ków , k tó re sta n o w iły n a d a l n a d zw yczaj p o p u la rn y o ręż m y śliw sk i. P isa ł ró w n ie ż o ty m , że a m b ic ją każdego g ru z iń sk ieg o fe u d a ła b y ła chęć p o siad an ia ja k n ajlep szeg o sokoła lu b m yśliw sk ieg o p sa l8.
P rz y z w y c z a jo n y do sto su n k ó w p a n u ją c y c h w E u ro p ie z d u ży m u z n a n ie m p isał K ru s iń s k i o ty m , że G ru z in i „ w b re w p o w szech n em u zw y czajo w i ludów w sc h o d n ic h ” p o sia d a ją w ła sn ą w a rs tw ę szlach eck ą, k tó ra za ch o w u je odręb n o ść o d lu d u p o p rz ez z a w ie ra n ie m a łż e ń stw w ty m ty lk o s ta n ie **. P o lsk i a u to r zw raca ł uw agę, że d la fe u d a łó w g ru ziń sk ich je d y n y m g o d n y m zajęciem , k tó re g o się n ie n ależało w sty d zić było ro ln ic tw o i słu żb a w o jsk o w a, n a to m ia s t „iz n a jw ię k sz ą p o g ard ą odnoszą się do k u p ie c tw a ”
W spom inał ró w n ie ż K ru s iń s k i o w ład z y ja k ą g ru z iń sc y fe u d ało w ie p o siad ali n a d sw y m i p o d d an y m i: „bogactw o sz la c h ty sta n o w ią ich p o d dani, n a k tó ry c h rozciąg a się ca łk o w ita w ład z a ich p a n a , k tó r y nie ty lk o k o rz y sta z ich p ra c y i b y d ła ” , ale n a w e t m o ż e sp rz e d a w a ć ich sam y ch lu b ich dzieci. P rz y ta c z a ł w ięc K ru s iń s k i fa k ty , do ty czące zre sz tą te re n ó w za ch o d n iej G ru z ji, sp rz e d a ż y p rz e z n ie k tó ry c h t a m t e j szych fe u d a łó w m u z u łm a n o m m a ły c h dzieci sw y ch p o d d a n y c h 11.
C iekaw e, chociaż m oże znów tro c h ę p rz e sa d n e , b y ły in fo rm a c je K ru siń sk ie g o d o ty czą ce w y m ia ru sp ra w ied liw o ści n a te re n ie G ru z ji. W d o k ła d n y spo sób o p isy w a ł n a s z a u to r fu n k c jo n o w a n ie są d ó w k s ią żęcych, zw y cza je z n im i zw iązane, in n e niż w k r a ja c h k a to lic k ic h p o czucie sp ra w ied liw o ści. P isa ł ró w n ież o w y z n acz an y ch p rz e z p an u ją c e g o p o je d y n k a c h , k tó re m ia ły ro z strz y g a ć sp o ry w y b u c h a ją c e m ięd zy fe u d a ła m i **.
Z d u ży m u zn a n ie m odnosił się K ru s iń s k i do w o jsk o w y c h w aloró w G ru zin ó w . S tw ie rd z a ł też, że „n a ró d te n je st w w o jn ie n iezw y ciężo n y ” ** i je śli m u sia ł ulec p rz e w a d z e P e rsó w , w d u ż y m s to p n iu sp o w o d o w an e
*7 T a m ż e, s. 137. *8 T a m ż e, s. 137. ** T a m ż e, s. 133-134. M T a m ż e, s. 141. S1 T a m ż e, s. 138. ,г T a m ż e, s. 138-139. ** T a m ż e, s. 139-140.
to zostało w e w n ę trz n y m ro z b ic iem , in try g a m i fe u d ałó w p rz eciw k o p a n u ją c y m czy te ż w y g ó ro w an y m i a m b ic ja m i poszczególnych je d n o s te k i ich m a ły m zd y sc y p lin o w an iem , czy n a w e t w y p a d k a m i z d r a d y 31. O p isu jąc w a lo ry w o jsk o w e G ru z in ó w K ru s iń s k i p o d k re śla ł, że „szczycą się oni n a jz n a k o m itsz ą i n a jd z ie ln ie jsz ą ja z d ą ” n a to m ia s t p ie c h o ta ich p rz e d s ta w ia ła n ie z b y t d użą w arto ść.
P ra c e K ru siń sk ie g o z a w ie ra ły o lb rzy m i m a te ria ł do h is to rii p o lity c z n e j G ru z ji, szczególnie zaś je j w schodn ich części, a m ian o w icie K a c h e tii i K a rtlii, w d ru g im i trz e c im d ziesięcioleciu X V III stu lecia. Z b ard zo d u żą dok ład n o ścią o pisyw ał w ięc n asz a u to r sto su n k i g ru z iń sk o -p e rsk ie , się g a ją c aż n a w e t do p o czątk ó w X V II w., ab y p rz e d sta w ić w ja k i sposób szach A b b as I narzucał sw ą s u p re m a c ję K a rtlii, a n a s tę p n ie szach A b bas II K a c h e tii. N a jd o k ła d n ie j je d n a k p rz e d sta w io n e z o stały w y d a rz e nia z la t 1711— 1726. P rz e b y w a ją c y w ów ozas na K a u k a z ie K ru s iń s k i b y ł św iad k iem ty c h w ypadków . A chociaż b ard ziej o d d a n y p ra c y re li g ijn e j niż polityce, po lsk i je z u ita d o sk o n ałe o rie n to w a ł się w s k o m p lik o w a n y ch s p ra w a c h tego te re n u , s y tu a c ji ja k a się w y tw o rz y ła w ira ń s k im im p e riu m , w e w sch o d n iej G ru z ji czy też w ró ż n y ch a z e rb e jd ż a ń sk ic h c h a n atach .
W bard zo d o k ła d n y sposób p rz e d sta w ia ł K ru s iń s k i n a d z w y c z a j sk o m p lik o w an e in try g i, ja k ie p ro w a d zili n a p e rs k im d w o rze poszcze gólni k sią ż ę ta g ru z iń sc y , k tó rz y k a n d y d o w a li do tro n u K a rtlii i K a ch etii. S po ro m iejsca pośw ięcił c h a ra k te r y s ty c e p oszczegó lny ch k a n d y d a tó w do w ładzy . P o n ie w aż n ie k tó rz y z nich chcąc z a sk a rb ić sobie łaski szach a persk ieg o o fic ja ln ie p rz y ję li islam , sk ry c ie po zostając ch rz e śc ija n a m i, d o k ła d n ie c h a ra k te ry z o w a ł ich p o g ląd y p o lity c zn e i re lig ijn e .
S po ro m ie jsc a pośw ięcił K ru s iń s k i sto su n k o m g ru z iń sk o -le zg iń sk im . B ył to zre sz tą o k re s, g d y pó łnocn i sąsiedzi K a c h e tii, m u z u łm a ń sc y L ezgini, ra z po ra z u rz ąd za li n a p a d y n a te ry to riu m zn ien a w id zo n y ch c h rześc ijan , G ruzinó w . Te w y p ra w y g ó rali północnego K a u k a z u n a te ry to riu m K a c h e tii m ia ły p rz e w a ż n ie c h a ra k te r łu p iesk i. L ezg in sk ie o d d ziały n iesp o d zie w an ie n a p a d a ły n a g ru z iń sk ie w sie, c h w y ta ły m ło d y c h lu d zi w ja sy r, ra b o w a ły kon ie, bydło, ow ce oraz w szy stk ie ru c h o m ości, ja k ie m ożna było ze sobą w yw ieźć i s ta ra ją c się u n ik n ą ć sp o t k a n ia zb ro jn e g o u ch o d ziły w sw e tru d n o d o s tę p n e góry. I otóż w 1720 r. w ład c a w sch o d n iej G ru z ji W a ch tan g VI u rz ą d z ił w y p ra w ę o d w e to w ą n a te r e n y zam ieszk ałe p rz e z L ezginów . S poro in fo rm a c ji o te j w y p ra w ie p o d ał K ru siń sk i. W yw o łała ona w śród L ezginów p rz e ra ż e n ie . P o n ieśli
11 R k p s B ib lio te k i P A N w K ó rn ik u , n r 140, k. 71v. >s K r u s i ń s k i , T r a g i c a . . . , s. 428.
oni wówczau o lb rz y m ie s tr a ty w lu d ziac h i w d o b y tk u . N a d o d ato k u c ie k a ją c p rz e d G ru z in a m i o p u ścili oni n iżej położone p a stw isk a , n a k tó ry c h p rz e b y w a li zw y k le podczas zim ow ych m iesięcy i u ciek li w gó ry. Ś n ieży ce je d n a k , ja k ie w ów czas n a stą p iły , sp o w o d o w a ły śmiterć w ielu ty się c y L ezginów
S u k c e sy G ru z in ó w z a n ie p o k o iły w ład z e p e rsk ie , k tó re o b aw ia ły się, że z a ją w sz y ziem ie zam ie szk ałe p rz ez L ezginów b ęd ą m ogli b ezpo śred n io k o n ta k to w a ć się z R osją. D lateg o też ira ń s c y w y sła n n ic y su ro w o za b ro n ili G ru z in o m p ro w a d z e n ia d alszej ak c ji p rz eaiw g óralo m . Is to tn ie z a p rz e s ta li oni d z ia ła ń w o je n n y c h p rz eciw L ezginom . S k ło n n i je d n a k do ra b u n k u górale, b o jąc się n a p a d a ć na G ru z ję , w 1721 r. u rz ą d z ili w ie lk ą w y p ra w ę 'na a z e rb e jd ż a ń s k ie c h a n a ty , b ęd ą ce w a sa lam i Ira n u i sp u sto sz y li zn aczny turon, a m ię d z y in n y m i złu p ili n a jb o g a tsz e m iasto p ółnocnego A z e rb e jd ż a n u , S z e m a c h ę 37 o ra z zn aczn ą część te re n u S z y rw a n u s8.
S poro m iejsca pośw ięcił K ru s iń s k i s p ra w o m z w ią zan y m z u d ziałem G ru z in ó w w w ojnie, ja k ą to czy ła w ów czas P e rs ja z w o jo w n icz y m i p le m io n am i afg ań sk im i. P ro b le m y te b y ły o ty le sk o m p lik o w an e, że sam w ład c a w sch o d n iej G ru z ji, W a ch tan g VI, chociaż ja k o le n n ik Ira n u o b o w iązan y b y ł u d zielić P e rso m pom ocy, to je d n a k b y n a jm n ie j się do teg o n ie k w a p ił. N a to m ia st n ie k tó rz y z g ru z iń sk ic h d o sto jn ik ó w , a n a w e t sam syn W a c h ta n g a VI, p ra g n ą c pozysk ać łask i szacha, gotow i b y li za o fiaro w ać sw e w o jsk o w e u słu g i Ira n o w i. D oprow ad ziło to do sk o m p lik o w a n ej s y tu a c ji. W ładze I r a n u ch c ia ły zrzucić W a c h ta n g a z tro n u , co się im początk o w o n ie udaw ało. W k o ń c u je d n a k d o p ro w a d z iły do o stry c h k o n flik tó w m ięd zy W achtangiiem a in n y m i p re te n d e n ta m i do. w ła d z y w e (w schodniej G ru z ji, co sp o w o d o w ało p o zb a w ien ie W a c h ta n g a tro n u
Z n a c z n y m a te ria ł podał ró w n ie ż K ru s iń s k i n a te m a t sto su n k ó w g ru z iń sk o -tu re o k ic h w d w u d z ie sty c h la ta c h X V III w. Doszło w ów czas do n a ja z d u T u rk ó w n a w schodnią G ru z ję. K o rz y s ta ją c z w e w n ę trz n e g o ro z b ic ia G ru z in ó w n a ró ż n e s tro n n ic tw a p o p ie ra ją c e po szczególnych k a n d y d a tó w do tro n u , w o jsk a o sm ań sk ie z a ję ły K a rtlię . P o lsk i a u to r o p isy w ał m ięd zy in n y m i b itw ę pod m ia ste m Goni, w k tó re j zw y cięstw o p rz e c h y la ło się ju ż n a stro n ę G ru zin ó w , ale na s k u te k z d ra d y jedn ego z w y b itn y c h g ru z iń sk ic h fe u d ałó w , sk o ń cz y ła się u ciec zk ą w o jsk c h rześc ijań sk ic h . J a k p isał nasz a u to r: „od św iad k ó w n ao czn y ch z całą
*“ T a m ż e, s. 147-148; rk p s B ib lio te k i P A N w K ó rn ik u , n r 140, k. 71v. 87 O z n a c z e n iu te g o m ia sta por. K. M e с h t i e r, S z e m a c h a , B a k u 1962. 88 K r u s i ń s k i , T r a g i c a s. 149; r k p s B ib lio te k i P A N w K ó r n ik u , nr 140, k. 72v.
pew nością w iadom o, że aż ta k w ie lk ie j klęski u c ie k a ją c y nie ponieśli, leoz że zw ycięscy T u rc y , zniszczyw szy na sw o je j d ro d z e cale w sie i po za m o rd o w an iu ja k ic h k o lw ie k c h ło p ó w ” zaw ieźli do T bilisi 12 wozów głów z a b ity c h G ru z in ó w 40.
L ata , k tó re o p isy w ał K ru s iń sk i, b y ły o k re sem in te n s y w n e j a k ty w ności R o sji na te re n ie K a u k a z u . K o rz y s ta ją c z o słab ien ia Iram u P io tr I p ró b o w a ł za ją ć D a g estan i A z e r b e jd ż a n 41. Jed n o c ześn ie b ard zo sk o m p lik o w an a b y ła a k c ja d y p lo m a c ji ro s y js k ie j n a te re n ie G ru z ji. D u że sy m p a tie ja k ie żyw ili c h rz e śc ija ń sc y G ru z in i do R o sji po w o do w ały , że zarów no W ach tan g , ja k i p ó źn iejsi w ład c y G ru z ji, s ta ra li się u trz y m y w ać ja k n ajlep sz e s to s u n k i z ty m p a ń stw e m i szczerze sp rz y ja li jego zaan g aż o w an iu się w s p ra w y zachodniego w y b rz eża M orza K a sp ijsk ieg o . Z d ru g ie j je d n a k s tro n y w o b aw ie pnzed P e rsa m i, a n a s tę p n ie ró w n ie ż i T u rk a m i, nie m ogli w y ra ź n ie w y p o w ia d ać się po s tro m e R osji. O tóż d o b rze z o rie n to w a n y w z a w iły c h sp ra w a c h k a u k a s k ic h K ru s iń s k i p o d ał sporo in fo rm a c ji o ró ż n y c h ta jn y c h k o n ta k ta c h d y p lo m a ty c z n y c h ro - s y jsko -g.r u zi ń sk i с h . I te n te ż m a te ria ł d o ty c h c z a s p ra w ie zu p e łn ie n ie w y k o rz y sta n y p rz ez h isto ry k ó w ra d z ie c k ic h z a jm u ją c y c h się ty m i s p ra w am i z p ew n o śc ią z a słu g u je n a w iększą uw agę.
M a te ria ł p o d an y p rzez K ru siń sk ieg o , a d o ty czą cy G ru z ji, je st b ard zo duży. D o tyczy on zarów no o b y czajó w m ieszk ań có w K a rtlii i K a ch etii, sp ec y fik i ich w ieraeń re lig ijn y c h i zabobonów , s t r u k t u r y g o sp odarczej i społecznej, a ta k ż e sto su n k ó w p o lity c zn y ch zaró w n o w e w n ą trz k ra ju , ja k i z są sie d n im i p a ń stw a m i. Z p ew n o śc ią też te n w y ją tk o w o ciek a w y , a ta k m ało z n a n y m a te ria ł z a słu g u je na p o w a żn iejsze za in te re so w a n ie ze s tro n y n a u k i g ru z iń sk ie j.
I n s t y t u t H isto rii Z a k ła d H isto rii P o ls k i N ow ożytne,!
Б огдан Б аран овски З Н А Ч Е Н И Е Р Е Л Я Ц И Й Т А Д Е У Ш А К Р У С И Н С К О Г О Д Л Я И С Т О Р И И Г Р У З И И П Е Р В О Й П О Л О В И Н Ы XVIII В. В XVII и X V III в. на территории кавк азск и х стран, а т а к ж е з а падного И р а н а д ействовали католические миссии, в которы х зн ач и тель ную часть монахов составляли монахи — поляки. Одним из самы х ин 48 N. A. S m i г n о w , P o l i t i k a R o s s ii n a K a w k a z i e w X V I — X I X w i e k a c h , M o sk w a 1958, s. 24-41. 41 K r u s i ń s k i , T r a g i c a , s. 428-438.
тересных источников истории К а в к а за и И р а н а во втором и третьем д есятилетиях X V III в. являю тся реляции польского иезуита, п ребы ваю щ его в течении многих лет на этой территории. Это был Тадеуш Крусинский. Заи н тересован и я европейского общ ества вопросом п а д е ния монархии С ефевидов в И ране, а так ж е дальнейш им и судьбам и это го государства, склонило К русииского написать обш ирную реляцию , к а саю щ ую ся этих событий. О на не бы ла опубликована в печати, а Кру- синкий и здал п ереработанную реляцию , написанную та к ж е на л ат и н ском язы ке. Со многими переработкам и и дополнениям и они были переведены на многие язы ки. Н екоторы е из западноевропейских авто ров и зд а в а л и п ер ед ел ан н ы е раб оты К руси н ского под своими и м енам и. К р у си н с к и й хорош о зн а л тер р и то р и ю восточной Г р у зи и , видим о, в л а дел так ж е грузинским язы ком . В своих реляциях поместил он много информ аций об общ ественны х и экономических отнош ениях господст вующих в Грузии, об обы чаях, верованиях и п ред рассудках ж ителей этой страны . Д а л он та к ж е очень подробные инф орм ации об истории Грузии во втором и третьем десятилетиях X V III в. Особенно ш иро ко описы вал он внутренние конфликты м еж ду ф ео д ал ам и восточной Грузии, старан и я разны х канди датов на грузинский престол, в заи м о отнош ения этой страны с И раном , Турцией, Россией и горцами Д а г е стана. Д о настоящ его времени этот м атери ал в миним альной степени используется историкам и, зан и м аю щ им и ся историей кавк азск и х стран.
