• Nie Znaleziono Wyników

Wykorzystanie procedury unitaryzacji w ocenie przestrzennych różnic konsumpcji gospodarstw domowych

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Wykorzystanie procedury unitaryzacji w ocenie przestrzennych różnic konsumpcji gospodarstw domowych"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)621. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Agata Niemczyk Katedra. Badañ. Konsumpcji. Wykorzystanie procedury unitaryzacji w ocenie przestrzennych ró¿nic konsumpcji gospodarstw domowych Konsumpcja gospodarstw domowych jest kszta³towana i ró¿nicowana przez wiele ró¿norodnych czynników, w tym przestrzeñ. Regionalne zró¿nicowanie konsumpcji gospodarstw domowych wynika z odmiennych warunków funkcjonowania tych jednostek zamieszkuj¹cych ró¿ne tereny. Celem niniejszego artyku³u jest ukazanie analizy u¿ytecznoœci taksonomicznej do zobrazowania przestrzennego zró¿nicowania konsumpcji polskich gospodarstw domowych. Do realizacji tak sformu³owanego celu wykorzystano taksonomiczne mierniki rozwoju, które skonstruowano na podstawie jednej z procedur normalizacji – unitaryzacji. Prowadzi ona do sta³ego jednostkowego zakresu zmiennoœci cech znormalizowanych. Wartoœæ zmiennej lub jej odleg³oœæ od jednego z kresów zmiennoœci jest dzielona przez rozstêp 1 , a ca³a procedura przebiega wed³ug wzorów 2: – dla stymulant:. xrj –min{xrj} zrj = – dla destymulant:. 1. ,. max{xrj} – min{xrj} i. i. Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, pod red. D. Strahl, AE we Wroc³awiu, Wroc³aw 1998,. s. 63. 2. i. Ibidem, s. 71..

(2) Agata Niemczyk. 44. max{xrj} – xrj zrj = gdzie: r – numer obiektu, j – numer cechy.. i. ,. max{xrj} – min{xrj} i. i. W zbiorze cech diagnostycznych (X1, X2, ..., Xn), wybranych do opisu porównywanych obiektów, mog¹ znajdowaæ siê wielkoœci maj¹ce ró¿ny kierunek wp³ywu na badane zjawisko. Rozró¿nia siê tzw. zmienne stymulanty i zmienne destymulanty. Zmiennymi stymulantami nazywane s¹ takie cechy diagnostyczne, których wiêksze wielkoœci œwiadcz¹ o wy¿szym poziomie rozwoju badanego zjawiska, a zmiennymi destymulantami nazywane s¹ takie wielkoœci, których spadek wartoœci œwiadczy o wy¿szym poziomie rozwoju. Ponadto wystêpuj¹ równie¿ nominanty, np. udzia³ inwestycji w dochodzie narodowym czy wzrost liczby ludnoœci, który w pewnych krajach mo¿e pe³niæ rolê stymulanty, a w innych destymulanty rozwoju. Okreœlenie charakteru zmiennych powinno siê opieraæ w zasadzie na przes³ankach merytorycznych. Gdy brakuje odpowiedniej teorii, mo¿na pos³u¿yæ siê np. metod¹ opinii kompetentnego zespo³u ekspertów 3. Konsumpcjê gospodarstw domowych wyodrêbnionych wed³ug województw zanalizowano zarówno w sferze poziomu spo¿ycia ¿ywnoœci, jak i w sferze poziomu wydatków na zaspokojenie potrzeb nie¿ywnoœciowych, a tak¿e w sferze wyposa¿enia ich w niektóre dobra trwa³ego u¿ytku. Oceny stanu ka¿dej z nich dokonano wykorzystuj¹c jedn¹ ze znanych miar syntetycznych, zbudowan¹ na podstawie przeciêtnej sumy znormalizowanych cech diagnostycznych poprzez unitaryzacjê, a tak uzyskan¹ miarê rozwoju nazwano cz¹stkow¹ miar¹ syntetyczn¹. Miary te przyjmuj¹ wartoœci z przedzia³u [0, 1]. Wiêksze ich wielkoœci œwiadcz¹ o wy¿szym poziomie rozwoju regionalnego konsumpcji gospodarstw domowych w tym zakresie. Miary te umo¿liwiaj¹ uporz¹dkowanie liniowe badanych województw, tj. uzyskanie klas obiektów wykorzystuj¹c w tym celu przedzia³y wartoœci zmiennej syntetycznej zbudowane na podstawie œredniej arytmetycznej z i odchylenia standardowego s z4. Zbiór badanych obiektów zosta³ podzielony na cztery grupy, obejmuj¹ce obiekty o wartoœciach zmiennej syntetycznej z nastêpuj¹cych przedzia³ów: – grupa I – województwa o bardzo wysokich wartoœciach miary rozwoju regionalnego: zrj ≥ z + sz , – grupa II – województwa o wysokich wartoœciach miary rozwoju regionalnego:. 3 A. Malina, A. Zeliaœ, Taksonomiczna analiza przestrzennego zró¿nicowania jakoœci ¿ycia ludnoœci w Polsce w 1994 r., „Przegl¹d Statystyczny” 1997, z. 1, s. 12. 4 Por. Taksonomiczna analiza przestrzennego zró¿nicowania poziomu ¿ycia w Polsce w ujêciu dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, AE w Krakowie, Kraków 2000, s. 96..

(3) Wykorzystanie procedury unitaryzacji.... 45. z + sz. zrj ≥ z ,. – grupa III – województwa o œrednich wartoœciach miary rozwoju regionalnego: z. zrj ≥ z – sz ,. – grupa IV – województwa o niskich wartoœciach miary rozwoju regionalnego: zrj z – sz , gdzie: z – œrednia arytmetyczna, sz – odchylenie standardowe j-tej zmiennej.. Do analizy przyjêto 10 cech diagnostycznych, okreœlaj¹cych poziom spo¿ycia wybranych artyku³ów ¿ywnoœciowych w polskich gospodarstwach domowych zamieszkuj¹cych 16 województw w 1999 r. (tabela 1), tj.: X1 – pieczywo i przetwory zbo¿owe w kg, X2 – oleje i pozosta³e t³uszcze w kg, X3 – miêso w kg, X4 – ryby w kg, X5 – mleko, napoje mleczne, jogurty w l, X6 – sery w kg, X7 – jaja w szt., X8 – owoce w kg, X9 – warzywa w kg, X10 – cukier w kg. Trzy spoœród tych zmiennych X1, X2, X9 potraktowano jako destymulanty, natomiast pozosta³e zmienne okaza³y siê stymulantami. Przyjêcie zmiennej X 9 jako destymulanty wynika z faktu, ¿e istotn¹ czêœæ tej wielkoœci stanowi³ poziom spo¿ycia ziemniaków. Brak publikowanych danych za 1999 r. dotycz¹cych odrêbnie spo¿ycia str¹czkowych, warzyw, grzybów i ich przetworów, a odrêbnie spo¿ycia ziemniaków sprawi³, ¿e poziom konsumpcji warzyw przyjêto jako destymulantê. Na podstawie danych tabeli 1 wyznaczono poziom rozwoju spo¿ycia ¿ywnoœci na 1 osobê w polskich gospodarstwach domowych wed³ug województw w 1999 r., mierzony cz¹stkowymi syntetycznymi miernikami rozwoju (tabela 2). Z danych zaprezentowanych w tabeli 2 wynika, ¿e w grupie województw o bardzo wysokich wartoœciach cz¹stkowych mierników syntetycznych znalaz³y siê województwa: ma³opolskie i podlaskie. Swoje miejsce zawdziêcza³y najwy¿szemu, na tle pozosta³ych województw, poziomowi spo¿ycia artyku³ów wartoœciowych dla organizmu cz³owieka, jak np. miêso, ryby, mleko, napoje mleczne i jogurty. Dietê ¿ywieniow¹ polskich gospodarstw domowych zamieszkuj¹cych te rejony nale¿y uznaæ za racjonaln¹ z punktu widzenia fizjologicznego, gdy¿ zgodnie z tymi zaleceniami zapotrzebowanie na tego rodzaju produkty wzrasta w miarê przechodzenia na coraz to wy¿szy poziom ekonomiczny norm wy¿ywienia, a najwy¿sze wskaŸniki w tym zakresie odnotowuje siê w³aœnie na terenach wymienionych województw..

(4) 9,27 9,75 9,46 8,62 9,01 10,53. Opolskie. Podkarpackie. Podlaskie. Pomorskie. Śląskie. Świętokrzyskie. 1,62. Oleje i pozostałe tłuszcze 1,43. 1,76. 1,63. 1,47. 1,65. 1,44. 1,63. 1,57. 1,64. 1,5. 1,4. 1,52. 1,62. 1,67. 1,62. 5,16. Mięso 5,65. 5,7. 6,14. 6,14. 5,49. 5,3. 6,4. 4,56. 5,1. 5,68. 5,13. 5,9. 5,84. 5,4. 6,04. 0,38. 0,36. 0,48. 0,29. 0,41. 0,43. 0,48. 0,27. 0,36. 0,39. 0,3. 0,34. 0,35. 0,35. 0,37. 0,34. Ryby. Źródło: Rocznik Statystyczny Województw 2000, GUS, Warszawa 2000.. 9,25. 9,73. Mazowieckie. Zachodniopomorskie. 9,06. Małopolskie. 9,64. 9,59. Łódzkie. 9,07. 9,26. Lubuskie. Warmińsko-mazurskie. 10,46. Lubelskie. Wielkopolskie. 9,1 9,29. Kujawsko-pomorskie. Pieczywo i produkty zbożowe. Dolnośląskie. Województwo. 6,06. Mleko, napoje mleczne i jogurty 6,0. 5,75. 6,9. 6,91. 5,17. 6,06. 7,69. 7,5. 6,31. 6,22. 7,24. 6,17. 6,64. 7,49. 6,41. Sery 0,79. 0,77. 0,68. 0,9. 0,84. 0,84. 0,71. 1,02. 0,77. 0,93. 1. 0,84. 0,79. 0,89. 0,8. 0,92. Jaja 13,91. 14,1. 15,73. 16,42. 14,9. 13,76. 16,12. 14,89. 15,05. 14,5. 15,91. 16,18. 14,68. 16,45. 15,1. 14,94. Owoce 3,82. 3,7. 3,52. 3,44. 3,51. 3,77. 3,84. 3,42. 3,63. 4,2. 3,88. 3,85. 4,26. 3,69. 3,6. 4,14. 13,19. Warzywa 13,66. 12,68. 15,47. 14,44. 12,18. 12,07. 17,34. 13,57. 12,76. 13,28. 12,41. 13,2. 16,44. 14,94. 12,33. 1,82. Cukier 1,66. 1,93. 1,84. 2,09. 1,87. 1,57. 2,2. 2,21. 1,59. 1,92. 2,2. 2,06. 1,78. 2,18. 1,84. 172,98. 169,49. 164,06. 163,06. 176,18. 170,65. 173,63. 156,71. 167,76. 187,65. 169,24. 171,44. 176,46. 162,27. 163,65. 172,79. Wydatki na żywność na 1 osobę (w zł). Tabela 1. Przeciętne miesięczne spożycie niektórych artykułów żywnościowych na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych według województw w 1999 r.. 46. Agata Niemczyk.

(5) Wykorzystanie procedury unitaryzacji.... 47. Tabela 2. Wartoœci cz¹stkowych miar syntetycznych charakteryzuj¹cych poziom rozwoju spo¿ycia ¿ywnoœci w polskich gospodarstwach domowych wed³ug województw w 1999 r. Województwo. Miary syntetyczne. Lokata. Klasyfikacja. Dolnośląskie. 0,532996. 7. 2. Kujawsko-pomorskie. 0,524861. 9. 3. Lubelskie. 0,539237. 6. 2. Lubuskie. 0,487819. 12. 3. Łódzkie. 0,605056. 3. 2. Małopolskie. 0,725161. 1. 1. Mazowieckie. 0,599409. 4. 2. Opolskie. 0,406203. 16. 4. Podkarpackie. 0,49962. 11. 3. Podlaskie. 0,637125. 2. 1. Pomorskie. 0,52934. 8. 3. Śląskie. 0,472287. 14. 3. Świętokrzyskie. 0,547247. 5. 2. Warmińsko-mazurskie. 0,500039. 10. 3. Wielkopolskie. 0,421388. 15. 4. Zachodniopomorskie. 0,472679. 13. 3. Źród³o: opracowanie w³asne.. Jednoczeœnie nale¿y stwierdziæ, ¿e wysoki poziom tego spo¿ycia nie wykazywa³ zwi¹zku korelacyjnego z najwy¿szymi wydatkami przeznaczanymi na ten cel. Województwa te w rankingu wszystkich analizowanych województw zajmowa³y pod tym wzglêdem 10. (województwo ma³opolskie) i 4. (województwo podlaskie) miejsce. Tak wiêc przyczyn wysokiego poziomu spo¿ycia tych produktów nale¿y czêœciowo doszukiwaæ siê w wyraŸnie wy¿szym, ni¿ na innych terenach, udziale spo¿ycia naturalnego w ogólnej iloœci spo¿ywanej ¿ywnoœci. Przeciwn¹ pozycjê pod tym wzglêdem zajmowa³o województwo opolskie. Dieta ¿ywieniowa gospodarstw domowych zamieszkuj¹cych ten teren by³a wyraŸnie ubo¿sza pod wzglêdem wartoœci od¿ywczych spo¿ywanych produktów ni¿ gospodarstw województw priorytetowych. Ustêpowa³a ona pod wzglêdem konsumpcji artyku³ów bogatszych w cenne sk³adniki od¿ywcze, a dominowa³a w produkty stanowi¹ce podstawê od¿ywiania. Rozpatruj¹c przestrzenne zró¿nicowanie wszystkich analizowanych produktów ¿ywnoœciowych, zauwa¿a siê, ¿e w 1999 r. spoœród produktów wêglowodanowych najmniej zarówno pieczywa, przetworów zbo¿owych, jak i cukru spo¿ywano w województwie pomorskim. Z kolei najwy¿szy poziom konsumpcji produktów objêtoœciowych by³ w gospodarstwach zamieszkuj¹cych wschodnie tereny kraju, w zakresie pieczywa i przetworów zbo¿owych – w województwie œwiêtokrzyskim, a cukru – w województwie podkarpackim..

(6) 48. Agata Niemczyk. T³uszcze jadalne s¹ istotnymi produktami w diecie ¿ywieniowej cz³owieka. Spo¿ycie ich, ale we w³aœciwych iloœciach i proporcjach, gwarantuje racjonalnoœæ tej diety. W 1999 r. odnotowano wysoki stopieñ zró¿nicowania spo¿ycia tych produktów. Najmniejsze spo¿ycie t³uszczów jadalnych by³o w województwie ma³opolskim, gdzie dieta ¿ywieniowa gospodarstw zamieszkuj¹cych te tereny by³a najbardziej racjonalna z fizjologicznego punktu widzenia, tj. ubo¿sza w produkty wêglowodanowe, a bogatsza w produkty dro¿sze, cenniejsze dla organizmu cz³owieka. W regionie tym poziom konsumpcji t³uszczów, tj. produktów, których spo¿ycie wed³ug zaleceñ fizjologów powinno maleæ w miarê przechodzenia na coraz wy¿szy poziom ekonomiczny norm wy¿ywienia, by³ ni¿szy o 20% ni¿ w województwie wielkopolskim, w którym poziom tego spo¿ycia by³ najwy¿szy. Istotne ró¿nice zauwa¿a siê tak¿e w konsumpcji produktów witaminowych, pe³ni¹cych niebagateln¹ rolê w ¿ywieniu cz³owieka. W niniejszym opracowaniu zwrócono na nie uwagê, wskazuj¹c na poziom spo¿ycia owoców. W 1999 r. najwiêcej tego rodzaju artyku³ów spo¿ywali cz³onkowie gospodarstw województwa lubuskiego, a stosunkowo du¿o gospodarstwa z województw: dolnoœl¹skiego i mazowieckiego. Z kolei najni¿szym poziomem spo¿ycia owoców w 1999 r. odznacza³y siê gospodarstwa z województw: podkarpackiego i œwiêtokrzyskiego, gdzie poziom tego spo¿ycia ustêpowa³ o ok. 20% poziomowi z terenów o najwy¿szych wskaŸnikach. Dane GUS, zestawione w tabeli 1, wskazuj¹ ponadto na istotne zró¿nicowanie poziomu spo¿ycia produktów bogatych w bia³ko zwierzêce. Dotyczy to miêsa, ryb, jaj, mleka, napojów mlecznych i jogurtów, a tak¿e serów. Najwy¿szym poziomem spo¿ycia wiêkszoœci artyku³ów z tej grupy charakteryzowa³y siê gospodarstwa w województwie podlaskim. Odnotowano w nich najwy¿szy poziom spo¿ycia miêsa (o 40% wiêcej ni¿ na obszarze charakteryzuj¹cym siê najni¿szym wskaŸnikiem, czyli w województwie podkarpackim), ryb (o 77% ni¿ w województwie podkarpackim), mleka, napojów mlecznych i jogurtów (o 49% ni¿ w województwie œl¹skim). Z kolei najwy¿szym poziomem spo¿ycia serów odznacza³y siê gospodarstwa w województwie podkarpackim, gdzie poziom spo¿ycia tego artyku³u by³ niemal o po³owê wy¿szy od najni¿szego w województwie warmiñsko-mazurskim. Reasumuj¹c powy¿sze rozwa¿ania, nale¿y wskazaæ na kszta³towanie siê wyraŸnie zró¿nicowanego poziomu konsumpcji ¿ywnoœci polskich gospodarstw domowych w uk³adzie województw. Zró¿nicowanie to, co potwierdza powy¿sza analiza obserwuj¹c wartoœci cz¹stkowych miar syntetycznych, by³o w 1999 r. stosunkowo du¿e (wskaŸnik rozpiêtoœci wyniós³ 0,318958). Regiony o bardzo niskich wartoœciach miernika spo¿ycia ¿ywnoœci tworzy³y dwa województwa (wielkopolskie i opolskie) i tyle samo województw stanowi³o rejony o wysokich wartoœciach miernika (województwa: ma³opolskie i podlaskie). W hierarchii potrzeb odczuwanych przez cz³owieka podstawowe s¹ potrzeby ¿ywnoœciowe. Ich zaspokojenie wzmaga intensywnoœæ pozosta³ych potrzeb, na zaspokojenie których polskie gospodarstwa domowe w 1999 r. przeznacza³y ró¿ne kwoty. Do analizy tego zjawiska przyjêto 6 cech okreœlaj¹cych poziom spo¿ycia w tym zakresie (tabela 3), tj.:.

(7) Wykorzystanie procedury unitaryzacji.... 49. X1 – wydatki na odzie¿ i obuwie, X2 – wydatki na mieszkanie, X3 – wydatki na zdrowie, X4 – wydatki na rekreacjê, kulturê i edukacjê, X5 – wydatki na transport i ³¹cznoœæ, X6 – pozosta³e wydatki na dobra i us³ugi nie¿ywnoœciowe. Wszystkie zmienne okaza³y siê stymulantami. Tabela 3. Przeciêtne miesiêczne wydatki na 1 osobê w polskich gospodarstwach domowych wed³ug województw w 1999 r. (w z³). Odzież i obuwie. Mieszkanie. Zdrowie. Rekreacja, kultura i edukacja. Transport i łączność. Pozostałe wydatki na dobra i usługi nieżywnościowe. Dochód rozporządzalny na 1 osobę (w zł). Wyszczególnienie. Dolnośląskie. 33,11. 167,21. 27,69. 46,83. 74,18. 81,93. 580,91. Kujawsko-pomorskie. 26,77. 125,05. 18,29. 31,81. 44,8. 65,55. 512,88. Lubelskie. 34,84. 110,33. 22,93. 36,49. 55,82. 68,02. 491,04. Lubuskie. 32,6. 154,78. 21,26. 42,04. 84,32. 79,75. 549,26. Łódzkie. 36,65. 133,82. 26,21. 48,86. 56,49. 103,30. 574,62. Małopolskie. 32,35. 129,57. 27,25. 43,98. 53,23. 78,20. 559,65. Mazowieckie. 41,39. 148,11. 30,21. 61. 70,96. 100,80. 680,05. Opolskie. 32,56. 156,15. 21,89. 36,96. 49,68. 90,21. 507,19. Podkarpackie. 31,63. 100,73. 21,23. 36,06. 42,11. 83,31. 476,84. Podlaskie. 33,74. 114,92. 18,32. 32,32. 39,21. 71,49. 479,16. Pomorskie. 31,33. 125,77. 20,46. 39,15. 49,6. 84,05. 567,53. Śląskie. 33,14. 156,18. 24,19. 52,67. 62,95. 101,91. 597,22. Świętokrzyskie. 34,14. 113,8. 24,78. 30,64. 33,44. 71,96. 467,64. Warmińsko-mazurskie. 26,93. 120,6. 17,96. 29,97. 35,48. 78,02. 465,93. Wielkopolskie Zachodniopomorskie. 31,72. 125,8. 20,28. 34,27. 43,25. 559,23. 32,41. 150,64. 20,18. 43,48. 53,33. 85,54 101,77. Województwo. 591,18. Źród³o: jak do tabeli 1.. Poziom wydatków na dobra i us³ugi nie¿ywnoœciowe na 1 osobê w polskich gospodarstwach domowych zamieszkuj¹cych 16 województw w 1999 r., mierzony cz¹stkowymi syntetycznymi miernikami rozwoju, przedstawiono w tabeli 4. Wartoœci cz¹stkowych mierników syntetycznych ilustruj¹cych poziom rozwoju wielkoœci wydatków na dobra i us³ugi nie¿ywnoœciowe polskich gospodarstw domowych w poszczególnych województwach wskazuje równie¿ na istotne zró¿nico-.

(8) Agata Niemczyk. 50. wanie tego zjawiska w 1999 r. Wynika to ze zró¿nicowanej dynamiki rozwoju gospodarczego poszczególnych województw, w ramach którego decyduj¹cy wp³yw ma sytuacja na rynku pracy, która okreœla poziom i tempo zmian dochodów mieszkañców ró¿nych regionów Polski. Priorytetowymi regionami w zakresie wielkoœci wydatków na dobra i us³ugi nie¿ywnoœciowe w 1999 r. okaza³y siê województwa: mazowieckie, œl¹skie i dolnoœl¹skie. Z kolei zdecydowanie najni¿szymi wartoœciami w tym zakresie odznacza³y siê województwa: warmiñsko-mazurskie i kujawsko-pomorskie. Rozpiêtoœæ miêdzy wartoœciami cz¹stkowej miary syntetycznej dla prezentuj¹cego siê najkorzystniej województwa mazowieckiego i regionu najs³abszego w tym czasie (kujawsko-pomorskiego) wynosi³a 0,78476. Tabela 4. Wartoœci cz¹stkowych miar syntetycznych charakteryzuj¹cych poziom rozwoju wydatków na dobra i us³ugi nie¿ywnoœciowe w polskich gospodarstwach domowych wed³ug województw w 1999 r. Województwo. Miary syntetyczne. Lokata. Klasyfikacja. Dolnośląskie. 0,667650. 3. 1. Kujawsko-pomorskie. 0,112555. 16. 4. Lubelskie. 0,302918. 10. 3. Lubuskie. 0,541053. 5. 2. Łódzkie. 0,651465. 4. 1. Małopolskie. 0,458234. 7. 2. Mazowieckie. 0,897315. 1. 1. Opolskie. 0,458029. 8. 2. Podkarpackie. 0,239414. 13. 3. Podlaskie. 0,177678. 14. 4. Pomorskie. 0,332693. 9. 3. Śląskie. 0,675514. 2. 1. Świętokrzyskie. 0,241472. 12. 3. Warmińsko-mazurskie. 0,113376. 15. 4. Wielkopolskie. 0,294332. 11. 3. Zachodniopomorskie. 0,517254. 6. 2. Źród³o: opracowanie w³asne.. W 1999 r. wydatki przeznaczane na zakup dóbr i us³ug nie¿ywnoœciowych by³y silnie skorelowane z dochodem, co obrazuj¹ dane tabeli 3. Najwiêksze wydatki na tê grupê dóbr i us³ug ponosi³y gospodarstwa w województwach: mazowieckim, œl¹skim, dolnoœl¹skim i ³ódzkim, gdzie da³o siê zauwa¿yæ najwy¿szy i stosunkowo wysoki poziom przychodów gospodarstw zamieszkuj¹cych te tereny. Wed³ug informacji GUS 5, w województwach tych gospodarstwa domowe rozporz¹dza³y dochodami znacznie wy¿szymi od przeciêtnych w kraju (dochód wy¿szy odpowiednio o: 21,3%, 6,6%, 3,7%, 2,5%). Z kolei najmniejsze wydatki na dobra i us³ugi nie¿ywnoœciowe.

(9) Wykorzystanie procedury unitaryzacji.... 51. ponosili cz³onkowie gospodarstw z terenów pó³nocno-wschodniej (województwa: warmiñsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie) i wschodniej Polski (województwa: podlaskie, podkarpackie i œwiêtokrzyskie), gdzie odnotowano równie¿ najni¿sze i stosunkowo niskie wielkoœci dochodów rozporz¹dzalnych stanowi¹cych je gospodarstw. Istotne zró¿nicowanie przestrzenne zaobserwowano w odniesieniu do wydatków na odzie¿ i obuwie. W 1999 r. by³y one najni¿sze w województwie kujawsko-pomorskim i warmiñsko-mazurskim, gdzie stanowi³y oko³o po³owê najwy¿szych kwot wydatkowanych na ten cel w województwie mazowieckim. Przestrzenny rozk³ad wydatków na tê grupê dóbr i us³ug w zasadzie by³ adekwatny do przestrzennego rozk³adu dochodów gospodarstw domowych, choæ zauwa¿a siê pewne ustêpstwa w tej kwestii. Najwiêksze rozchody na odzie¿ i obuwie w 1999 r. mia³y miejsce w województwach: mazowieckim, ³ódzkim i lubelskim. O ile dwa pierwsze by³y województwami osi¹gaj¹cymi – na tle wszystkich województw – bardzo wysokie dochody, to województwo lubelskie pod tym wzglêdem osi¹gnê³o 12. pozycjê w skali ca³ego kraju. Najni¿szy poziom wydatków na odzie¿ i obuwie w 1999 r. odnotowano w gospodarstwach z terenów pó³nocno-wschodnich, tj. województwa kujawsko-pomorskiego, warmiñsko-mazurskiego, a stosunkowo niskie z województw: pomorskiego i podkarpackiego. O ile gospodarstwa z województwa warmiñsko-mazurskiego uplasowa³y siê w grupie gospodarstw domowych osi¹gaj¹cych najni¿szy poziom dochodów w porównaniu z pozosta³ymi województwami, to w odniesieniu do pozosta³ych województw nie zaobserwowano takiej relacji. Pod wzglêdem osi¹ganych na tych terenach dochodów w rankingu wszystkich województw zajmowa³y one odpowiednio pozycjê: 10. kujawsko-pomorskie, 6. pomorskie, 14. podkarpackie. Dane GUS wskazuj¹, ¿e najwy¿sze wydatki na odzie¿ i obuwie ponosi³y gospodarstwa z terenów wysoko zurbanizowanych. Ponadto, co wydaje siê potwierdzaæ brak œcis³ej zale¿noœci pomiêdzy dochodem a wydatkami na dobra i us³ugi s³u¿¹ce zaspokojeniu tej grupy potrzeb, wyjaœnienia nale¿y szukaæ w specyfice tego rodzaju wydatków. Otó¿ dobra te s¹ artyku³ami wielokrotnego u¿ytku, którego czas przekracza jeden rok, st¹d mo¿na domniemywaæ, ¿e wielkoœæ tych wydatków zale¿y w du¿ej mierze od osi¹gniêtego ju¿ stopnia zaspokojenia tego rodzaju potrzeb przez cz³onków gospodarstw domowych. Bardzo wyraŸnie zró¿nicowane by³y wydatki na mieszkanie, które pokrywa³y siê z przestrzennym rozk³adem dochodów. Du¿e kwoty na urz¹dzenie i utrzymanie, a tak¿e wyposa¿enie lokali mieszkalnych przeznaczali cz³onkowie gospodarstw zamieszkuj¹cych tereny po³udniowej Polski. Najwy¿sze kwoty na ten cel wydatkowali cz³onkowie gospodarstw z województwa dolnoœl¹skiego. By³y one wy¿sze a¿ o 65% od najni¿szych zaobserwowanych w województwie podkarpackim. Poza tym znaczne kwoty na ten cel wydatkowali równie¿ cz³onkowie gospodarstw z województw: lubuskiego, opolskiego i œl¹skiego.. 5. Por. Warunki ¿ycia ludnoœci w 1999 r., GUS, Warszawa 2000, s. 30..

(10) 52. Agata Niemczyk. Du¿e ró¿nice pomiêdzy województwami wystêpowa³y równie¿ w wydatkach na zdrowie, które by³y s³abo skorelowane z dochodami gospodarstw, chocia¿ w niektórych wypadkach da³o siê zauwa¿yæ adekwatnoœæ tego zwi¹zku, jak choæby w województwie mazowieckim. Brak opisywanej zale¿noœci t³umaczyæ mo¿na wp³ywem innych czynników (pozadochodowych), jak np. nawyki ludnoœci do utrzymania czystoœci domu, otoczenia, higieny osobistej, co bez w¹tpienia wp³ywa na wielkoœæ tych rozchodów. Najwy¿sze kwoty na ten cel wydatkowali cz³onkowie gospodarstw województwa mazowieckiego i by³y one wy¿sze a¿ o 68% od wydatków gospodarstw województwa warmiñsko-mazurskiego, gdzie na tle pozosta³ych województw wydawano najmniej na ten cel. O wysokim zró¿nicowaniu wydatków na zaspokojenie tej grupy potrzeb œwiadczyæ mog¹ tak¿e ró¿nice w dostêpie do placówek ochrony zdrowia i opieki spo³ecznej, które bez w¹tpienia determinuj¹ wielkoœci kwot przeznaczanych na zaspokajanie tego rodzaju potrzeb. Du¿e ró¿nice da³o siê zaobserwowaæ w poziomie wydatków na rekreacjê, kulturê i edukacjê. Podobnie jak wydatki na mieszkanie, tak¿e i te rozk³ada³y siê zgodnie z osi¹gniêtym przez gospodarstwa poziomem dochodów. W konsekwencji najwy¿szymi kwotami przeznaczanymi na ten cel odznacza³y siê gospodarstwa z województw: mazowieckiego i œl¹skiego, a najni¿szymi gospodarstwa z terenów wschodnich. I tak np. w województwie warmiñsko-mazurskim przeznaczano na ten cel kwoty 2-krotnie mniejsze ni¿ w województwie mazowieckim. Ponadto znaczne zró¿nicowanie przestrzenne obserwuje siê w wypadku wydatków na transport i ³¹cznoœæ, które nie wykazywa³y zwi¹zku korelacyjnego z dochodami gospodarstw. Najwy¿sze – na tle pozosta³ych województw – kwoty na komunikacjê i ³¹cznoœæ ponosi³y gospodarstwa z województw: lubuskiego, dolnoœl¹skiego i mazowieckiego, podczas gdy pod wzglêdem osi¹ganych dochodów zajmowa³y one odpowiednio: dziewi¹te, czwarte i pierwsze miejsce w kraju. W rezultacie mo¿na przyj¹æ, ¿e kszta³towanie siê wielkoœci tych wydatków nie by³o zale¿ne od dochodów, a wydatki te przyjmowa³y charakter wydatków „sztywnych”. W kontekœcie przedstawionych rozwa¿añ mo¿na stwierdziæ, ¿e zró¿nicowanie przestrzenne konsumpcji dóbr i us³ug nie¿ywnoœciowych by³o znacznie wiêksze ni¿ w wypadku konsumpcji dóbr podstawowych, na co wskazuje ok. 2,5-krotnie wiêkszy wskaŸnik rozpiêtoœci tego zjawiska. Jednak tym razem rejony o wysokich wartoœciach miernika tworzy³y cztery województwa (dolnoœl¹skie, ³ódzkie, mazowieckie i œl¹skie), podczas gdy regiony o bardzo niskich wartoœciach miernika konsumpcji dóbr i us³ug nie¿ywnoœciowych stanowi³y trzy województwa (kujawsko-pomorskie, podlaskie i warmiñsko-mazurskie). Istotn¹ rolê w zaspokajaniu potrzeb zarówno poszczególnych cz³onków, jak i ca³ego gospodarstwa domowego odgrywa stan wyposa¿enia tych jednostek w dobra trwa³ego u¿ytku (tabela 5). Do analizy przyjêto 11 cech okreœlaj¹cych to zjawisko, tj.: X1 – telewizor kolorowy, X2 – urz¹dzenie do odbioru telewizji satelitarnej, X3 – wie¿a hi-fi,.

(11) 51,8 31,1 50,8. 112,4 108,9 105,7 103,2 110,4 199,1 195,7 108,1 106,2 196,5 109,7 110,4 112,4. Lubuskie. Łódzkie. Małopolskie. Mazowieckie. Opolskie. Podkarpackie. Podlaskie. Pomorskie. Śląskie. Świętokrzyskie. Warmińsko-mazurskie. Wielkopolskie. Zachodniopomorskie. Źródło: jak do tabeli 1.. 59,3. 199,5. Lubelskie. 54,3. 49,1. 34,9. 38,8. 58,0. 43,9. 37,2. 44,8. 62,7. 24,1. 50,9. 111,1. 47,5. 113,3. Telewizor kolorowy. Kujawsko-pomorskie. Urządzenie do odbioru tv sat.. Dolnośląskie. Województwo. Wieża hi-fi 38,0. 36,0. 31,3. 22,2. 37,3. 32,6. 22,8. 24,7. 32,1. 33,4. 34,1. 32,0. 37,5. 21,9. 34,0. 37,3. Magnetowid 65,5. 60,4. 53,3. 49,2. 66,7. 56,7. 44,2. 53,5. 52,7. 58,1. 56,8. 56,8. 55,9. 43,3. 56,8. 55,8. Komputer osobisty 13,2. 10,8. 16,8. 18,6. 12,2. 13,7. 19,7. 19,0. 19,5. 14,6. 14,3. 10,7. 10,3. 18,0. 10,1. 14,3. 29,3. 74,5. 57,2. 62,8. 44,1. 35,2. 60,1. 59,4. 56,3. 38,3. 50,8. 56,8. 58,4. 70,4. 60,8. 35,8. Pralka i wirówka elektryczna. Wyszczególnienie. Automat pralniczy 78,6. 69,5. 65,1. 54,0. 84,2. 74,3. 58,3. 58,9. 79,1. 69,7. 73,5. 65,1. 71,2. 48,9. 67,0. 79,3. Chłodziarka 98,4. 98,8. 98,6. 97,0. 99,1. 98,9. 99,1. 98,9. 101,01. 97,8. 99,2. 98,8. 99,7. 98,7. 95,5. 98,7. 44,0. 47,0. 49,2. 35,8. 34,9. 32,2. 56,1. 55,9. 58,0. 35,5. 47,2. 35,9. 49,4. 44,9. 38,9. 39,3. Zamrażarka. Tabela 5. Wyposażenie polskich gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku według województw w 1999 r. (w szt. na 100 gospodarstw). Odkurzacz elektryczny 98,0. 95,2. 96,5. 85,0. 95,1. 95,8. 91,7. 88,8. 96,2. 92,0. 94,9. 92,3. 94,9. 86,3. 96,0. 95,5. Samochód osobowy 39,3. 59,4. 42,9. 45,4. 47,8. 40,1. 49,0. 54,4. 50,5. 44,7. 49,8. 51,0. 46,5. 45,2. 49,4. 44,1. Wykorzystanie procedury unitaryzacji... 53.

(12) Agata Niemczyk. 54. X4 – magnetowid, X5 – komputer osobisty, X6 – pralka i wirówka elektryczna, X7 – automat pralniczy, X8 – ch³odziarka, X 9 – zamra¿arka, X10 – odkurzacz, X11 – samochód osobowy. Zmienna X6 okaza³a siê destymulant¹, a pozosta³e zmienne – stymulantami. Na podstawie danych tabeli 5 okreœlono stan wyposa¿enia polskich gospodarstw domowych zamieszkuj¹cych 16 województw w 1999 r., mierzony cz¹stkowymi syntetycznymi miernikami rozwoju (tabela 6). Ich wartoœci wskazuj¹ na istotne zró¿nicowanie tego zjawiska. Tabela 6. Wartoœci cz¹stkowych miar syntetycznych charakteryzuj¹cych poziom rozwoju wyposa¿enia w dobra trwa³e w polskich gospodarstwach domowych wed³ug województw w 1999 r. Województwo. Miary syntetyczne. Lokata. Klasyfikacja. Dolnośląskie. 0,6981237. 3. 2. Kujawsko-pomorskie. 0,5222754. 10. 3. Lubelskie. 0,1752783. 15. 4. Lubuskie. 0,6766328. 5. 2. Łódzkie. 0,5207343. 11. 3. Małopolskie. 0,6330050. 7. 2. Mazowieckie. 0,5481074. 9. 2. Opolskie. 0,7065273. 2. 2. Podkarpackie. 0,4239607. 13. 3. Podlaskie. 0,3554270. 14. 4. Pomorskie. 0,6196447. 8. 2. Śląskie. 0,6904190. 4. 2. Świętokrzyskie. 0,1679465. 16. 4. Warmińsko-mazurskie. 0,5114821. 12. 3. Wielkopolskie. 0,6494627. 6. 2. Zachodniopomorskie. 0,7569522. 1. 1. Źród³o: opracowanie w³asne.. Najwy¿sz¹ wartoœci¹ cz¹stkowej miary syntetycznej w 1999 r. odznacza³o siê województwo zachodniopomorskie. Z kolei zdecydowanie najni¿szymi wartoœciami odznacza³y siê gospodarstwa z terenów wschodniej Polski (województwa: podlaskie, lubelskie i œwiêtokrzyskie). Rozpiêtoœæ miêdzy wartoœciami cz¹stkowych miar syntetycznych dla prezentuj¹cego siê najkorzystniej województwa zachodniopomorskiego i regionu najs³abszego w tym czasie (województwa œwiêtokrzyskiego).

(13) Wykorzystanie procedury unitaryzacji.... 55. wynosi³a 0,589006. Najwiêcej dóbr trwa³ego u¿ytku na 100 gospodarstw przypada³o w rejonach pó³nocnych i po³udniowych Polski, gdzie zaobserwowano równie¿ najwy¿szy stopieñ nowoczesnoœci tych przedmiotów. Stosunkowo du¿o tego rodzaju dóbr na 100 gospodarstw odnotowano tak¿e na terenach zachodnich naszego kraju. Z kolei najni¿szym poziomem wyposa¿enia (w szt. na 100 gospodarstw) i to zarówno pod wzglêdem iloœciowym, jak i jakoœciowym charakteryzowa³y siê gospodarstwa z terenów wschodnich. W zakresie dóbr u³atwiaj¹cych i usprawniaj¹cych pracê w gospodarstwie domowym najwy¿szym wskaŸnikiem nasycenia (na 100 gospodarstw) odznacza³y siê gospodarstwa z województw: œl¹skiego, dolnoœl¹skiego i opolskiego – jeœli chodzi o stan posiadania automatów pralniczych (79–84 szt. przy 49 szt. w lubelskim), gospodarstwa z województw: podkarpackiego, podlaskiego i opolskiego – jeœli chodzi o stan posiadania zamra¿arek (56–58 szt. przy 32 szt. w pomorskim) oraz gospodarstwa z terenów pó³nocno-zachodniej Polski – jeœli chodzi o stan posiadania odkurzaczy (ok. 98 szt. przy 85 szt. w œwiêtokrzyskim). Du¿o ni¿sze wskaŸniki pod tym wzglêdem zaobserwowano we wschodniej czêœci naszego kraju. W regionach tych z regu³y gospodarstwa wyposa¿one by³y w sprzêty i urz¹dzenia przestarza³e, jak choæby pralka czy wirówka elektryczna. Dysproporcje w wyposa¿eniu w dobra u³atwiaj¹ce i usprawniaj¹ce pracê w gospodarstwie pomiêdzy wy¿ej wymienionymi terenami by³y znaczne i stanowi³y ok. 2-krotne zró¿nicowanie w zakresie posiadania automatów pralniczych czy zamra¿arek i 1,2-krotne zró¿nicowanie w zakresie wyposa¿enia w odkurzacze. Du¿e zró¿nicowanie w wyposa¿eniu regionalnym odnotowano ponadto w zakresie posiadania sprzêtu audiowizualnego. Dobra te s¹ z regu³y dobrami o wzglêdnie wysokiej cenie jednostkowej, st¹d te¿ stan ich posiadania raczej pokrywa³ siê z przestrzennym rozk³adem dochodów gospodarstw domowych. Otó¿ najwiêcej tego rodzaju przedmiotów mia³y gospodarstwa, których dochody, jak podkreœlano wczeœniej, by³y zdecydowanie wy¿sze od przeciêtnych w kraju. Mowa tu o gospodarstwach z województw: zachodniopomorskiego, dolnoœl¹skiego i mazowieckiego, które ze wzglêdu na wysokoœæ przychodu zajmowa³y odpowiednio trzecie, czwarte i pierwsze miejsce w porównaniu z pozosta³ymi województwami. Najmniej urz¹dzeñ rejestruj¹cych i odtwarzaj¹cych obraz i dŸwiêk (na 100 gospodarstw) posiada³y natomiast gospodarstwa z terenów wschodniej Polski (województwa: lubelskie, œwiêtokrzyskie i podlaskie). W gospodarstwach tych, w porównaniu z gospodarstwami zamieszkuj¹cymi tereny o wy¿szym wskaŸniku nasycenia tego typu sprzêtem informacyjno-rozrywkowym, dysproporcje by³y znaczne i stanowi³y ok. 3-krotne zró¿nicowanie iloœciowe w zakresie posiadania telewizji satelitarnej i ok. 2-krotne zró¿nicowanie w zakresie posiadania komputera, wie¿y i magnetowidu. Bardzo wyraŸnie zró¿nicowany by³ poziom wyposa¿enia gospodarstw domowych w indywidualne œrodki transportu, reprezentowane przez samochody osobowe. Najwiêcej tego rodzaju dóbr posiada³y gospodarstwa z terenów po³udniowej i po³udniowo-zachodniej Polski. W znacznym stopniu ustêpowa³y im gospodar-.

(14) 56. Agata Niemczyk. stwa zamieszkuj¹ce pó³nocn¹ czêœæ naszego kraju, czyli województwa: zachodniopomorskie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie (39–43 szt. na 100 gospodarstw przy 59,4 szt. w wielkopolskim). Z przeprowadzonej analizy wynika, ¿e zró¿nicowanie wyposa¿enia gospodarstw domowych w dobra trwa³ego u¿ytku w nowym uk³adzie przestrzennym by³o znacznie mniejsze ni¿ w wypadku konsumpcji dóbr i us³ug nie¿ywnoœciowych, ale wiêksze ni¿ to mia³o miejsce w odniesieniu do konsumpcji dóbr podstawowych. Tylko jedno województwo (zachodniopomorskie) tworzy³o rejon o wysokiej wartoœci miernika w zakresie wyposa¿enia w dobra trwa³ego u¿ytku, podczas gdy strefê o bardzo niskich wartoœciach miernika stanowi³y trzy województwa (lubelskie, podlaskie i œwiêtokrzyskie). Reasumuj¹c przedstawione rozwa¿ania, sformu³owaæ mo¿na ogólny wniosek, ¿e przyjêta procedura unitaryzacji pozwoli³a okreœliæ przestrzenne zró¿nicowanie konsumpcji polskich gospodarstw domowych wyodrêbnionych wed³ug 16 województw. Zauwa¿a siê, ¿e dyspersja przybiera³a wiêksze rozmiary w zakresie zaspokajania potrzeb nie¿ywnoœciowych. Znacznie mniejsze zró¿nicowanie przestrzenne da³o siê zauwa¿yæ w wypadku konsumpcji dóbr podstawowych, choæ i tak by³o ono istotne. Literatura Malina A., Zeliaœ A., Taksonomiczna analiza przestrzennego zró¿nicowania jakoœci ¿ycia ludnoœci w Polsce w 1994 r., „Przegl¹d Statystyczny” 1997, z. 1. Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, pod red. D. Strahl, AE we Wroc³awiu, Wroc³aw 1998. Taksonomiczna analiza przestrzennego zró¿nicowania poziomu ¿ycia w Polsce w ujêciu dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, AE w Krakowie, Kraków 2000. Warunki ¿ycia ludnoœci w 1999 r., GUS, Warszawa 2000.. Application of Unitarization Procedures in the Assessment of Spatial Differences in Household Consumptions Space clearly differentiates the consumption of households. This being the result of differences existing between various factors that characterize the level of development of each region. The aim of this paper is to show the usefulness of taxonometry analysis to display the spatial differentiations in Polish household consumptions. In order to achieve this set goal taxonomic growth standards constructed on the basis of one of normalization procedures i.e., unitarization were applied. The normalization procedure was separate for stimulants and destimulants among 10 variables describing levels of food consumption in households grouped according to provinces. Six variables describe the level of their expenditures on non-food goods and services while eleven describe how fitted are their homes with appliances. The conclusion reached at the end was that the unitarization procedure adopted made the identification of spatial differentiation in consumption of Polish households classified according to provinces possible. The results point to the fact that the disparity has taken on a wider scale in the area of meeting non-food needs while the spatial differentiation in the consumption of primary goods is much less..

(15)

Cytaty

Powiązane dokumenty

Projekt Polskiego Towarzystwa Prawniczego we Lwowie silnie akcentował znaczenie zespolenia administracyjnego jako naczelnej zasady organizacji apara- tu administracyjnego. W

Mimo, Ŝe w kombinacjach łączonych (pole magnetyczne + MNU) redukcja wartości badanych cech jest wyraźnie widoczna, to dla większości cech i kombinacji obniŜenie

Mean monthly air temperature (∘C) based on land stations (dots) and marine expeditions (grid boxes) in Svalbard and its surrounding seas, from May to September in the entire

Deze stellingen worden opponeerbaar en verdedigbaar geacht en zijn als zodanig goedgekeurd door de

Wpisać je także można w paradygmat, dla którego punktem odniesienia jest podróż Winckelmanna; odbywają się one w obliczu śmierci, bezbłędnie wykorzystując jej

Vattimo zadaje jednak niezwykle istotne pytanie: w jaki sposób możliwe jest podtrzymanie idei przejrzystej i nieograniczonej komunikacji w zgodności z ideą subiektywności

Jest próbą spojrzenia na te relacje międzyludzkie, którymi powinna interesować się ekonomia, przez pryzmat tego, kim jest człowiek jako osoba, a nie przez pryzmat metody

Biograficzne elogia polskich pisarzy czy dow ódców m uszą się wydać dzisiej­ szemu czytelnikow i nie mniej przecież artystyczne od N agrobków podnoszących przede