Wpływ cła na poziom dobrobytu w gospodarce krajowej. Zarys współczesnego ujęcia

Pełen tekst

(1)[iI? 634 Ekonomlanol w Krakowlo. Piotr Malecki Kat.dra MI."~ .. ar.".wych O••p."arcQ'ch. Sł.aunlce.. dana. • •. ujęcia Wśród. klasycznych form analizy wplywu polityki handlowej na poziom dobrobytu w gospodarce wymienić nałeży metodę opartq na occnie wzrostu (spadku) nadwy żk i producenta i konsumenta oraz metodę opartq na analizie krzywej transformacji i krzywych obojętności (preferencji). Oha te podejścia są znane z większości podręczników ekonomii międ zy narodowej ' . Wnioski plynące z pierwszej z wymienionych mctod analizy można podsumować nastę pująco: wprowadzenie cia importowcgo powoduje bezwzględne straty w zakresie dobrohytu konsumentów, relatywnie mniejsze korzyści producentów (które, poprzez efekt dochodowy, mogq się przenosić na korzyści gospodarstw domowych) oraz korzyści hlldietu palistwa, które sprowadzają się wyh!cznie do dodatkowego opodatkowania obywateli w krajach mniejszych (nie maj,)cyc h wpływu na cenę św iatową) lub też uwzględniają korzyści terIlIs ol trade w odniesieniu do krajów większych (mających wpływ na cenę światową). Druga z wymienionych metod ma tę przewagę, że uwidocznia również bezpośredni zw iązek pomiędzy ograniczeniem importu a spadkiem mo ż liwości eksportowych gospodarki. Metody te odwolują się do klasycznych zalożeń modelowych, czyli tzw. stylised Iacls (okoliczności uproszczonych, tj. podniesionych do odpowiedniego poziomu abstrakcji). Niedoskonalość (czy też róż.norodność) świ ata rzeczywiZob. P.R. Krugman. M. Obsl feld, Międ:.ynarodowe sto.w llki gm'Pod(/ n :;.l' . PW N. Warsza Wił 1997 ; A. Buunikow sk i , Międzynarodowi' stosunki gosJlodfll'c:.(·, rWE. Warsza wa 20n l ; Intemariofl(lJ Trach' : Th('oryalld E\'idellce. J.R. Markuscn. J.R . Mdvin . W.H. Kacmpfer. K.E. Maskus, McGraw Hill. New York--St. Louis·-San Franci.~co 1995: P.B. KCllcn. Tli!' Inrt'/"l/lIt/mwl Economy. Cambridge U ni vcrsily Prcss, Cambridge 1996: G . Gandol 1'0, Imallla/ol/aJ Trat/l.' rh('ory (///(/ Policy . Springcr VcrJag. Balin- HeidcJherg- Ncw York 1998 . I.

(2) Piotr Ma/ecki. stego doprowadzila do powstania teorii secolld hes/, tj. teorii rozwi'lzania optymalnego w warunkach niepewności co do możliwości osiągnięcia teoretyczne· go idealu. W ramach tych teorii jest rzeczą zupełnie dopuszczaln'l, że realizacja środków zasadniczo oddalających gospodarkę od idealu doskonalej konkurencji może wlaśnie siu żyć zwiększeniu globalnej konkurencyjności. Nie należy jednak uważać, że wprowadzenie tego typu analizy zawiesza stosowalność metod klasycznych, w szczególności tam, gdzie prowadzą one do rozsądnych wniosków. Nawet wówczas, gdy dojdziemy do stanowiska analizy fraktalnej (sieci neuronowych), nie ma podstaw, by uważać, że wnioskowanie oparte na klasycznych, racjonalnych podstawach nie obowiązuje. Nie ma bowiem takich okoliczności świata zewnętrznego o praktycznym znaczeniu dla ludzkiej gospodarki, które wybiegałyby poza możliwości poznawcze struktury neuronowej naszego mózgu'. Stosowalność' klasycznych teorii zależy wylącznie od wymaganego poziomu szczegółowości. Zgodnie z rozumowaniem zastosowanym w analizach klasycznych, wprowadzenie cła może teoretycznie prowadzić do podniesienia dobrobytu (weljóre) w kraju importującym, o ile jest on dostatecznie duży, by wpływać na ceny świa towe, a inne gospodarki narodowe nie zastosują środków odwetowych. Jeśli jednak przyjmiemy za podstawę Smithowskie założenie o korzyściach (czyli wzroście ogólnego dobrobytu) wskutek specjalizacji i wymiany, to koniecznym wnioskiem jest, że każde zniekształcenie wymiany w skali globalnej powoduje ograniczenie dobrobytu globalnego w odniesieniu do sytuacji idealnej. Ze względu na koszty transportu, brak doskonałej konkurencji (w wyniku monopolizacji lub też zawłaszczenia informacji) oraz inne czynniki, osi'lgnięcie sytuacji idealnej jest niemożliwe. l znów pojawia się kwestia rozwiąZalI typu second bes/. W odniesieniu do subsydiów eksportowych sytuacja jest bardziej przejrzysta. Mamy do czynienia ze znaną metodologicznie "strategią więźnia" (utrzymywanego incommunicando ze swymi wspólnikami). Korzyść (w zakresie czasowego wzrostu dobrobytu krajowego) można osiągnąć tylko wówczas, gdy uda się prawidłowo przewidzieć działania innych podmiotów wymiany międzyna rodowej. Jest to oczywiście czysty hazard'. Czy z istniejących teorii wymiany międzynarodowej można wyprowadzić wniosek o korzyściach dla dobrobytu gospodarki narodowej, wynikających z wprowadzenia środków jej izolacji od gospodarki globalnej? Zgodnie z zasadą Stolpera-Samuelsona, wprowadzenie ceł powoduje ponad proporcjonalne korzyści i straty dla dysponentów czynników produkcji, powodując bardzo Zob. P. Lula, Jednokierunkowe .~·ieci "eurm/Owe Ił' modelowaniu ::jawisk ekmwmic::'/lych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie. Kraków 1999, nr 140. ] Zob. International Tracie ... ; W. Cel, Prze sionki sto.wwallła subwencji eksportowych Hl polityce gospodarczej. Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu. Poznan 2001. nr 8. 2.

(3) cia. IlU. ~.~:::.:~:.!:!.::!'c,-_._.. _________________. istotną poprawę. sytuacji dysponentów czynników produkcji konkuruj~lcej z importem oraz drastyczne pogorszenie sytuacji dysponentów czynników proeksportowych . Warto zwrócić uwagę na fakt. że ponieważ w malej gospodarce podstawowym efektem wprowadzenia cel jest zmiana struktury cen krajowych. więc ten sam skutek można uzyskać poprzez wprowadzenie podatku od eksportu. Je ś li zaś. w wyniku wprowadzenia środków protekcyjnych . dostęp do handlu zagranic7.llego jest reglamentowany (poprzez rozmaite licencje . kwoty. wylączne uprawnienia itp.). lO podmioty korzystaj~lce z takich uprzywilejowanych moż liwości zyskujl) podstawę do szybkiego bogacenia się . Zjawisko to znane jest z historii gospodarek totalitarnych. w których uprawnienia do handlu zagranicznego przyslugiwaly tylko nielicznym. Przy uwzględnieniu ogromnej zlożoności wspólczesnych strumieni handlu międzynarodowego. obejmujących setki tysięcy rozmaitych produktów. wprowadzanie środków kontroli eksportu i importu przez poszczególne gospodarki narodowe prowadzi niewątpliwie do zaciemnienia globalnej sytuacji konkurencyjnej i wprowadza element przypadkowości lub wręcz chaosu. Dodatkowym elementem .. anarchizującym" gospodarkę światow~l.iest istnienie wielu dziesiątków wzajemnie krzyżujących się obszarów preferencyjnych (stref wolnego handlu , wspólnych rynków itp.). Zgodnie z teorią .,osi i szprych" (hub and sfJuke tI,eoTY). największe korlyści z tego rodzaju umów czerpane są przez gospodarki pozostaj'lce w centrum maksymalnej liczby ukladów preferencyjnych'. Istnieje zatem bodziec do rozpowszechniania umów preferencyjnych. wprowadzającego niewątpliwie zamęt w odniesieniu do globalnej wymiany handlowej. Wszystko to zbliża sytuację podmiotu prowadzącego wymianę w skali globalnej do sytuacji gracza gieldowego. który z definicji nie jest w stanie przewidzieć dokladnie przyszłej struktury rynku (o ile nie dysponuje nielegalnym dostępem do informacji). Można przypuszczać, że w gospodarkach narodowych. w których istotną rolę odgrywają przedsiębiorstwa państwowe. istnieje naluralna pokusa. by odgrywaly one rolę takiego uprzywilejowanego informacyjnie gracza. Stanowi to jeszcze jeden argument przemawiający za ścislym oddzieleniem gospodarki od sfery decyzji państwowych. Najistotniejszymi podmiotami prowadzącymi wymianę międzynarodową są obecnie przedsiębiorstwa transnarodowe . Przedsiębiorstwo takie d"ż.y do wypracow,mia wewnętrznie spójnej strategii produkcji . która przynosi tym większe relatywne korzyści. im bardziej chaotyczna i mniej przewidywalna jest sytuacja handlowa podmiotów o charakterze narodowym . Można więc wnioskować. że przedsiębiorstwa "globalne" (transnarodowe) są zainteresowane .1 Zob. RJ. WOJ1naCOIt,. 1'rade wul blvl'sfment in. li. Huh-alld-SfJoke System. \'('rSIIS (/ Fra Trat/e U"(,,t'tIlisatiol/ ąf East- West. An'Cl, "Thc World Economy" 1996, 19: A. Endcrs, R.J. WonnacolI. TIIt' EUWpClllI Trade: Huhs. Sl'0kt~.\' and Furthcr Compliclltioll.\' . .. Thc World EcoJlomy" 1996. 20,.

(4) Piotr Ma!t!Cki. wprowadzaniem rozmaitych instrumentów izolacyjnych (protekcyjnych) przez poszczególne gospodarki narodowe, ponieważ tym większa jest globalna przewaga konkurencyjna podmiotów wielonarodowych, będilcych sieciami o znacznie większej przejrzystości i dysponujących nieporównanie większą wiedzą szczególową niż, podmioty narodowe (z uwzględnieniem rządów), Przede wszystkim zaś przedsiębiorstwa globalne wykazują znacznie większą zdolność do uczenia się niż podmioty narodowe, które często czynią ze swej niezdolności przystosowawczej pseudozaletę o charakterze nacjonalistycznym', Gospodarkę światową można sobie wyobrazić obecnie jako uklad o charakterze fraktalnym (wykazującym cechy samopodobielistwa), Gospodarka narodowa jest odbiciem struktury przedSIębiorstw w powiększonej skali, Gospodarka globalna odzwierciedla gospodarki narodowe w jeszcze większej skali, System taki charakteryzuje się tym, że elementy "odbiegające" są odrzucane luh "karane" w ukladzie przeplywów, Im bardziej odbiegamy od paradygmatu światowego, tym bardziej podlegamy marginalizacji i stajemy się przedmiotem walki systemu z elementami niedostosowanymi, System fraktalny" jest zarazem układem o wysokiej dynamice. Elementy, które pozostały w tyle, nie mają wielkich szans na ponowne wejście w glówny nurt roZWOJlL Niekiedy,jeśli elementów niedostosowanych jest wiele, może się to okazać niszcz,!ce dla całego systemu, Jak w tym kontekście należy rozpatrywać najbardziej rozpowszechnione formy argumentacji za wprowadzeniem protekcji handlowej', tj, argumentacji typu illjilllt industry (cła wychowawczego), ochrony stanowisk pracy w "przemyslach wrażliwych" oraz rctaliacji w odniesieniu do Illl}llir trade practices? Wydaje się, że argumentacja typu injóllt illdllstry opiera się na błędnym zało żeniu odnośnie do funkcjonowania systemu, Twierdzi się mianowicie, że kilkuletnie lub dłuższe odgrodzenie gospodarki narodowej od calości systemu może wpłynąć na upodobnienie się odseparowanej części do systemu ogólnego, Trzeba podkreślić, że system ogólny ma charakter dynamiczny, Każda próba upodobnienia się do statycznego obrazu systemu z danego momentu utrudnia więc włączenie się do glównego nurtu przemian, Argumentacja typu illlólI1 illdus/ry opiera się na założeniu istnienia optymalnej struktury gospodarki narodowej, której osiągnięciu ma służyć protekcja handlowa, Dlatego też metoda secolld best nie ma tu zastosowania, W wypadku teorii o zachowaniu stanowisk pracy mamy do czynienia z argumentacją raczej o charakterze polityczno-społecznym niż ekonomicznym, Zob. R.E. Cavcs, MU/lilla/iona! Enterl'rise and ECO/IOIIlic Analysis, Cambridge University Press. Cambridge 1996. fi Zob. H.-O. Pcitgcll, H. JUrgcns, D. Saupe. Granice chaosu - fraktale, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1997. 7 Zob. P.R. Krugman, M. Obstfcld, op. cif. 5.

(5) Wpływ. cia na [Jo:iom dobrobytu .... Wedlug wszelkich teorii wymiany międzynarodowej ,.przemysly wrażJiwe" (czyli na ogól pracochlonne przemysly tradycyjne o niskim poziomie wymaganej wiedzy) powinny po prostu zniknąć ze struktury wytwarzania krajów najbardziej zaawansowanych gospodarczo. Próby ich sztucznego podtrzymywania wplywają niekorzystnie na rozwój gospodarczy zarówno krajów bogatych, jak i mniej rozwiniętych, które w naturalny sposób powinny przejąć te dziedziny wytwarzania (tekstylia, przemysi obuwniczy, tradycyjny przcmysl metalurgiczny, przemy si stoczniowy, górnictwo, a zwlaszcza wiele form rolnictwa). Problem spoleczny polega na tym, ż.e struktura socjalna krajów bogatych przypomina strukturę gospodarki globalnej. Podobnie jak w strukturze gospodarki globalnej występu]'lliczne podmioty narodowe dysponujące wicdzą na niskim poziomie, również w krajach najwyżej rozwiniętych dość liczne są grupy spoleczne, które mogą znaleźć zatrudnienie wylącznie w najprostszych formach dzialalności gospodarczej. Niemniej jednak rozwiązania tego problemu nalcży sZllkać raczej w usprawnieniu edukacji narodowej niż w sztucznym podtrzymywaniu przemyslów "tradycyjnych". Tak dlugo jednak, jak liczną grupę wyborców w krajach bogatych stanowić będą pracownicy o niskim poziomie kwalifikacji, protekcja przemyslów "wrażliwych" jest pewna. Paradoksem jest, że znaczną część tego elektoratu stanowią niedawni imigranci z krajów biednych. W rezultacie to oni skutecznie blokuj,! rozwój swych macierzystych gospodarek narodowych. Szczególny charakter ma zagadnicnie protekcji rolnictwa. Ze względu na problem wlasności, imigracyjna sila robocza jest w tym sektorze stosunkowo mniej istotna. Są to na ogól pracownicy sezonowi, często pracujący nielegalnie. Istota problemu polega na pewnym stereotypie myślenia spolecznego, wedlug którego rolnictwo jest najbardziej strategiczną formą gospodarowania. Wedlug tego stereotypu należy chronić nawet najbardziej nieudolnych krajowych rolników, ponieważ żywność jest najważ niejszym produktem, decydującym o przeżyciu narodu w sytuacji kryzysowej. Zgodnie z takimi odwiecznymi obawami, np. gospodarka japońska wytwarza żywność po kosztach wielokrotnie przekraczających przeciętne światowe naklady w rolnictwie. Podobnie też Unia Europejska doplaca ogromne sumy do produkcji (lub zaniechania produkcji) rolniczej. Od fobii takich nic są również wolne Stany Zjednoczone. Dlaczego rolnictwo mialoby obecnie stanowiL' bardziej strategiczną formę gospodarowania niż telekomunikacja lub elektronika, naprawdę trudno zgadnąć, Pozostaje jeszcze zagadnienie retaliacji. czyli odwetu za "wrogie" postępo wanie zagranicznych podmiotów. Postępowanie takie może polegać na nakladaniu nieusprawiedliwionych cel na nasz eksport lub subsydiowaniu producentów zagranicznych eksportujących na nasz rynek, W pierwszym przypadku istnieje oczywiście możliwość odwolania się do arbitrażu Światowej Organizacji Handlu, która niestety nie zostala wyposażona w dostatecznie efektywne środki dzialania. Grożba odwetu (w wypadku dużej gospodarki) może więc.

(6) PiOlr Ma/ceki stanowić rzeczywiście. bardziej skuteczne rozwi'lzanie w krótkiej perspektywie. Subsydiowanie eksportu to inny problem. Należy rozważyć. czy korzyści wynikające z subsydiowania krajowych konsumentów są mniej istotne niż potencjalne trudności producentów krajowych. Jeśli obiektywna analiza wykaże. że zagraniczne subsydiowanie nie grozi calkowitym długoterminowym załamaniem sektora krajowego. to lepszym rozwi'lzanicm może się okazać zaniechanie retaliacji. przy równoczesnym inwestowaniu w wiedzę sektora • zagrozonego. W podsumowaniu należy stwierdzić. że ekonomiczny dobrobyt gospodarek narodowych (zdefiniowany jako długoterminowy wzrost produkcji i konsumpcji) może być i często Jest sprzeczny z krótkoterminowymi interesami grup rządzących. staraj'lcych się o zapewnienie sobie maksymalnego poparcia społecznego w najbliższym czasie. Krótkoterminowe korzyści. zwłaszcza dla wybranych wplywowych grup społecznych. mogą istotnie wynikać z izolacji od gospodarki światowej. Korzyści takie realizowane S'l jcdnak kosztem strat w następnych okresach oraz ogólnego wyhamowania wzrostu gospodarki świa towej. Literatura Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001. Caves R.E., Mullinationa! EI1fl'rpri.\·l' and Economic Af/{/!ysIs, Cambridge University Press, Cambridge 1996. Cel W., Przestanki stosowania subwencji eksportowych IV polityce gospodarc:.t:j, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań 2001, nr 8. Enders A., Wonnacolt R.J., The Uhera!isatioll oj East- West EIIropetln Tradt': l1ubs. Spokes (ind Further Complicatiolls, "The World Economy" 1996,20. Gandolfo G., Imernal;onal Trade Theory and Po/ic.v. Springer Verlag, Berlin-Heidelberg-New York 1998. International Trade; Theory and Evidence, J.R. Markusen, J.R. Melvin, W.H. Kaempfer. K.E. Maskus, McGraw Hill, New York-St. Louis-San Francisco 1995. Kenen P.B., The Illter1!lItiof/al Ecoflomy. Cambridge University Press, Cambridge 1996. Krugman P., Obstfeld M., MiędZYflarodowe stosunki gospodarcz'l'. PWN, Warszawa 1997. Lula P., Jedf/okiaunkowe sieci neuroflOWt' IV modelowaniu ::jwvisk ekonomicz.nych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Spct'jalna: Monografie, Kraków 1999, nr 140. Peitgen H .-0" Juuuuurgens H., Saupc D., Granice chaosu -frak taJe , Wydawnictwo Nauk()wc PWN. Warszawa 1997. Wonnacot! RJ., Tradl' and Invcstf//t'fll IfI {/ /fuh-and-Spah' System l'USUS a Frcc Tr(/(/c Area. "The World Economy" 1996,19..

(7) Wp/y\\' cia /la :.:..:~::..::.:...:....:..:. :.:.:.:.:.:.'' :.:. ' _ _ _ _ _ __ __ _ _ __ __ _. The Impact of Cusloms Dulies on Ihe Prosperity in Ihe Nalional Economy. Oulline of a Conlemporary Approach This articlc presents sek~c t ed areas or contemporary <l l1al ysis on the effects on prosperity of efforl s lo isolate Ihe nalional economy from the global cconolllic system. or parlicular interes! is the fractal analysis (ol' dynamie systems) Ihat is Ihe currcnll y used. Thc art iclc's findings se rve to strengthen fundamcmally the cOllclusiollS from da ss i c~tI an:llysis . lsolating (he Ilat ional cconomy from the dynamie glob,,1 cC'onomic system may Icad to essenlially irrcvc rsi blc negali ve consequences in the level of naliona! prosperity..

(8)