Węzłowe problemy wzrostu gospodarczego Polski

Pełen tekst

(1)ITI:? 589. 2001. w. Michal G.. Woźniak. Węzłowe. problemy wzrostu gospodarczego Polski Ostatnie dziesięc i o l ecie XX w. jest przełomowym okresem w historii gos pod arczej Polski. Rozpoczęty w 1990 r. proces urynk owienia stworzy ł nowe możliwości rozwoju gospodarczego o raz wy korzystani a świulOwych os ią gnięć techno logicznyc h, organizacyjnych, inrormatycznych i ekonomicznych, nowoczesnych. integrujących się i otwartych rynków. Urynkowienie nie jest jedn<.lk pozbawione zagrożcr'i. fi stwarza jedynie moż l iwość modernizacji gospodarki na wzór rozwinię t ych gospodarek rynkowych (UE , OECD) i lik widacji barie r rozwoju. J ednakże wykorzystanie tej moż l iwości wymaga zbiorowego wysiłku władz centralnych j lokalnych, przedsiębiorców i spolecze{lstwa, um oż liwi aj;:jcego sprostanie wyzwani om ko nkurencyjnym. restrukturyzacyjnym. technologicznym. eksportowym. fi ska ln ym i monetarnym. W nujogólnicjszym ujęciu o su kcesach bądź po rażkac h urynkowienia i towarzyszącyc h temu procesowi przedsięwzięciach regulacyjnych pa rlstwa świadczy ustabilizowany, umożliw i aj ~ cy skracani e dystansu rozwojowego wzrost gospodarczy. Dotychczasowy okres tra ns rormacji jawi się z tego punktu wid zenia wieloetapowo. Ze względu na zmiany PKS oraz towarzyszące procesom urynkow ienia dostosowania podmiot ów gos podarczych i procesów makroregulacj i l m oż na zaobserwować n astęp ujące razy wzrostu gospodarczego: ~ fazę szoku tran sformacyj nego, tj . recesję tran s ror ma cyjną obejmującą 1990 r. do I kw. 1992 r. , ~ fazę prze lomu o bej rnuj ~cą 1992 r . (z wyjątkiem I kw.) do 1993 r. zwiast ująC<i powol ny wzrost gospodarczy, ~ fazę rozwoju dostosowan aktywnych przedsiębiorstw obejmuj,],,! 1994 r. do 1998 r. (do sierpniowego kryzysu finan sowego w Rosji ) od znaczającą s i ę impo n ującą w skali e uropejskiej dy n amiką rozwojową. I M.G . Woźniak. Dostosowal1ia. ilościowe. UMCS. Filia w Rzeszowie, Rzeszów 1998.. w procesie IIrYllkowienia. Barier)'. perspektywy..

(2) Michal G. Ważniak - fazę oddziaływania zewnętrznych szoków finansowych obejmującą okres od ostatni ego kw. 1998 r. do 2000 r., c harakteryzującą się spowoln i o ną dynamiką wzrostu PKB . Fazie szoku transformacyjnego towarzyszy! zespól przedsięwzięć ze strony pań s tw a zmie r zających do redukcji nadwyżkowego popytu i stopn iowej dezinflacji za pomocą radykalnego rozszerzenia cen wolnych (z 50% do 90%), dużego wzrostu cen urf.ędowych , niemal pełnego zamrożenia płac. urealnionego kursu walutowego i zrównoważonego budże t u (znaczne ograniczenia inwestycji centralnyc h i dotacji , ograniczenia kredytowania budżetu centralnego). Przejawem tego szok u w s ferze realnej by ł y m.in .: nie mająca precedensu w historii powojennej olbrzymia inflacja, spadek PKB , produkcji przemysło wej. ogromne i nara s tające bezrobocie oraz spadek popytu krajowego. Procesy te były niewątpliwie zasadniczym i barierami utrudniającymi , a nawet blokują cy mi w w ięk szośc i firm aktywne dostosowania podażowe. Stąd recesja okaza ła się procesem nieuchronnym . W ś ród przyczyn tej recesji oprócz wyżej zasygnalizowanyc h skutków transformacji nale ży przede wszystkim wymienić : - zm ni ejszenie popytu inwestycyjnego. gdyż znaczna część dotychczas realizowanych przedsięwzięć inwestycyj nych okaza la się zbędna wobec istniejącego popytu. a na inne zabrakło środków. odtworzenie zaś wadliwej struktury zdekapitalizowanego aparatu wytwórczego utraciło sens wobec wymugan gospoda rk i podlegającej urynkOWieniu. - zmniejszenie wydatków zbrojen iowych w kraju i za granicą. - utratę rynków wsc hodnich i by ł ej NRD w wyniku rozpadu RWPG i rozprzestrzenienia się takich sa mych jak w Polsce procesów recesyjnych i zmian systemowych w krajach postkomunistycznych, - spadek popytu konsum pcyjnego w wyniku spadku dochodów rea lnych. urea lnienia ce n oraz znacznej absorpcji tego popytu przez kon kurencyjne dost awy towarów z import u, - spadek zapasów w wyniku elim inacji gospoda rki niedoborów i pO S lępu j:lcej racjonali zacji kosztów produkcji. Wobec po s tępującej od pol. lal 70. dekapitalizacji majątku narodowego szczególn ie ni ebezp ieczny dla odw rócenia tendencji recesyjnych o k aza ł się malejący udział akumulacji w podziale PKB . W tych warunkach zredukowano znaczen ie wszystk ich popytowych si l napęd owych wzrostu gospodarczego, tj . konsu mpcj i (ponad 24 % spadek plac rea lnych), wydatków rZ<ldowych. inwestycji (-15%) i eks portu. Jednakże g łówną przy czy ną spadku produkcji było znaczne niedopasowanie struktury poda ży dóbr i us ł ug do popytu na otwart ym rynk u , ni e zaś - jak potocznie sądzo no - błędy programu stabili zacyj nego, choć i te miały znaczenie!. Pojawi ł a s ię w i ęc potrzeba restrukturyzacji podaży. 2 M G. Woźniak. Kierowalrie. Rynek. TrallJfUrIIllIcja . Bariery stahilizlIcji. !BR. Kraków 1993. s.233-238..

(3) I. Węzlowe problem)' wzrol'1U go,~podarczego Polski. na wi e l ką s k a l ę. W warunk ach inercj i dos t os ow ań pasywnych luk ę wypelnial coraz powszechn iej konkurencyjny import. Tabela I. Zmiany tempa wzrostu gospodarczego Przecif;tnc roczne tempo wzroslU (w %) PKB Produkcja przemysiowa Produkcja rolnicza. w. Polsce. w. poda żo w ą. poszczególnych fazach. 19901991. 19921993. 19941991. 19981999. -9,3 -15.6 -1,9. 3.2 4.6 -3.0. 6J 10.4 0.6. 4.5 4.5 -2.5. Żroolo: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Tabe la 2. Zmiany popytu w Polsce. w. poszczególnych fazach. Wyszczególnienie P rlccięme roczne tempo WZroSlU konsumpcji w % (za 1999 r. brak danych) Prlcciętne roczne tempo wzrostu in westycji w środki trwałe brullo (w %) Import w mld USD (~rednioroczny) Eksport w mld US D (średnioroczny). 19921993. 19941991. 1998-. 1991. -8,1. 2,9. 1.3. 4.6. -1.5. 2.6. 17,6. 11,3. 10.7 11,9. 14,7 13 .8. 27,7 22,9. 28,2. 1990-. Im. 42.3. 1:roolo: opracowanie wlas ne na podstawie danych GUS.. ( 1992- 1993) c harakt e ryzow ał s i ę polaryzacj q z:lc howaJl i stopniowym rozwoje m pł y tki c h dostosowali ekstcnsywnyc hJ • D z i ę k i nim tempo wzroSIU bezroboc ia ul eg ło radykalne mu zahamowaniu oraz ujawnił s i ę wzrost prod ukcji prze m ys ł o w ej i bud ow lan o- m ontażo w ej , a w ś l ad za tym wzrost w yd aj nośc i pracy, In westycje i eksport netto ró wn i eż w tej fazie z naj d o wał y s i ę w stani e stag nacji. J ednak że oprócz wspo mnianyc h tendencji do wzrostu produkcji i stni:l ł y lub w dal szym c i ąg u pojaw ialy s i ę nowe bariery wzrostu gos podarczego . W ś ród nich jako n aj waż ni ejsze n a l eży wy mi e n ić: - brak widoc znych post ę pó w w restrukturyzacji gos podarki narodowej . - utrl.ymujqcy s i ę nadal wysoki poziom bezroboc ia i niekorzystne jego te ndencje struktura lne, - g ro żą c a c ią g le nierównowaga pom i ędzy ek sportem i importe m objawiaj'lca s i ę syste matycznym wzroste m deficytu w o brotac h handl owyc h z zagraEt ap. prze łomu. prl.cd s i ę bi o rs lw. IlI cą,. - utrzymując e s ię trudno śc i w finan sowaniu de fi cytu bud że t ow ego , - pos t ępując a polaryz<lcja sytuacj i materialnej s pol ec zeń s twa , w tym g ł ów nie pauperyzacja rod zin bezrobotnych i wielodzietnych. ) Szcrlcj na tcn tcmat: M.G. Woźnia k. D ostoSDwmria ilo.fciowe ... , s. 82-83..

(4) Michal. G.. Woźniak. 25. 20 15 10. ~t,~TO~vł~;11łIl1(~lrt1 -5 19. - 10. 1993. 19. 1995. J996. 1997. 1998. 1999. 2000. -15 - 20. - 25 - 30 c::::::J Produkcja prlcmyslowa (za trly kw. 2000 r.) c:::::J. _. Produkcja rolna. Konsumpcja ____ Inwestycje w środki trwale (I- IV kw . 2000 r.) ........-.- PKB (2000 r. - prognoi':a). Rys. I. Roczne stopy wzrostu gospodarczego (w %) Źródło:. opracowanie własne na pOlJstawic danych GUS .. Wi ę k szość przedsiębiorstw pań s twowyc h nie p os iadała ani odpowiedniej kadry za rz:}dz aj ącej, ani środ ków finansowych, aby radykalnie pr zezwyc ię żyć odziedziczone bariery rozwoju. Brak rozstrzygnięć co do losów zadłużenia zagranicznego Po lski zamy kał poszczególnym filmom i c ał ej gospodarce dos t ę p do zagranicznych ryn ków kapitałow yc h na ok res negocjacj i redukcji z adlu że nia . Wy s iłki władz pań s tw owyc h na rzecz poparcia przez MFW red ukcji długu zewnętrznego oraz dążeni e do zwiększenia rezerw zagranicznych ograniczaly moż liwo śc i w zakresie polityki makroekonomicznej. Aby osiągn'lć pozytywne efekty, politykę kursową podporLądkow ano potrzebie za pewni enia i utrzy mania równowagi zewnętrznej, restrykcyjna za ś polit yka fi skalna, monetarna i doc hodowa mialy redukować. a potem h amować. nadmi erny popyt krajowy i prowadz i ć do dezinOaeji. Prze ł o m zaz n aczy ł s i ę równi eż w zmia nach pri orytetów polit yki makroe konomi cznej, kt óre objęły głównie politykę budżetow:}, fiskai n:} i monetarn,} . Zgodni e Z programem gospodarczy m przyj ęto. że konieczne są działania pall stwa w dwóc h wzajemnie do pe lniaj:}cych s ię pła szczy zna c h: da lszej przebu dowy gospodarki w kierunku urynkowienia poprzez ro zbudowę sektora prywatnego i in strume nty interwenc yjne umo ż liwiają ce przerwani e recesji za pomoC:} prze d s i ę w z ię ć zgodnych z z ało że niami gospoda rki rynkowej . W po li-.

(5) wzrostu '. tyce. bud że t o w ej. ostateczni e. Polski przyj ę t o kon ce p cję. kontrol owan ego de fi cytu z MFW oraz sto pniowe w PKS do poziomu wy ni -. b ud że towego umoż liwiaj ąceg o realizacj ę uz go dni e ń o bni ża ni e ws k aż nik a ud z iału. deficytu bud że t o wego kającego z um owy z Maastri chL Dla uakt ywni eni a podaży w zakres ie polityki pie ni ężn ej pr zyj ę to , że wskazana jest kreacja pi e ni ąd za w tempi e przewyższaj ący m te mpo i zmiany wolumenu PKB 4, co w prakt yce mi a ł o uł a tw ić prze d s i ęb i o r s t wo m efekt yw nym ł a tw iejszy d os t ę p p ie ni ąd za oraz ro z wi ą zani e w kolej nych latach proble mu z ł yc h dłu gów na mocy ustawy o restrukturyzacji finan sowej przed s i ę biors t w i banków. Przyję t e zasady polit yki makroekonomicznej w po wią z aniu ze stopni owym rozwojem d ostosowań ekstensywnych przeds i ę bi o rs t w za p oczą tk owa ł y proces wyc hodze nia z recesj i. W ten sposób tworzy się wew n ę t rzn e kon iunkturalne przes ł anki rozwoju d os t osowa ń aktywnych przed s i ę bi o rs tw. W fa zie d os t osow ań akt yw nyc h ( 1994- 1997) przebi eg procesów wzrostu gospoda rczego oraz jego sil n a pędo wyc h ulega zasadniczej zmianie. N a s t ę pują nie tylko z mian y il ości o we, lecz przede wszystkim zmiany o charakterze jakośc i o w y m. Dlatego okres ten stanowi odrę bną fa zę upowszechnienia s ię akt ywnych dostosowall rynkowych podmiotów gospodarczych oraz uaktywni enia s i ę po stronic po pytu naj w a żni ej szyc h czy nników wzrostu , tj. inwestycji , e ksportu i konsumpcji krajowej. S tał o s i ę to m oż liwe d z i ęk i : - sprzyjaj'jcej koniunkturze gospodarczej li g ł ó wn yc h partne rów hll nd lowych Polski z wyj ątki e m by ł yc h repu blik ZS RR , - upowszec hn ianiu s i ę aktyw nyc h dostosowa lI rynkowych pod mi otów gos podarczyc h, - pr zyjęc i u do rca lizacji sześc iol e tni ej wi zji kompl eksowego prog ramu reform systcmowyc h, rozwoj u gospodllrczego i przed s i ęwz ię ć antyinflacyj nych zgodnego z za l oże niami "Strateg ii dla Polski". W "S trategii dl a Pol ski " przyjęt o st a ł e w ys t ę p o wani e w nadchodz<lcych latach nadw yż ki podstawowej b ud że tu pali stwa i wysokie wydatki z t y tułu odsetek od zad łu że ni a krajowego . O bs łu gę z adl uże ni a postan owiono finan sować w cora z w i ę k szy m stopniu z podstawowej n adwyż k i b u dże t owej. Finansowani e nadw yż ki bud że t o w ej poprzez reduk cj ę wydatków socjalnych i wzros t restrykcj i fi skalnych og ran i cza ł oby dochody dys pozycyjne gospodarstw i firm. Taki e pod ejśc i e prowadzi do ograniczenia dynamiki po pytu krajowego i nie gwarantuje przy tym ograni czenia poziomu inflacji. Rów ni eż admini stracyjne podnoszeni e cen dóbr i u s łu g kontrolowanych przez pmi stwo i (lub) ograni czani e swobody wzrostu plac m oże z mni ej s zy ć popy t globa lny i z a g roz i ć planowanej dez infl acj i. Wreszc ie redukowanie absorpcji krajo wej w ce lu uzyskania nadwy żki bilansu handlowego zapewniają cej obce waluty w i l ośc i w ystarczają cej do sp laty odsete k m oż na os i'lg ną ć za pomoc ą opcrowania poziome m stóp proce ntowyc h i kredytu , kurse m walu towym, stawkami ce ln ymi i kwota mi importowymi . 4. Znloi el1 ia polityki spolecvlO-gospodmczej IUI / 992 r .. W arsza wa, luty 1992, s. 17 ..

(6) Michal G. Woiniak. Kredyty zredukowane odpowiednio wysokimi stopami procentowymi wyhapopyt inwestycyjny. Odpowiednio podwyższony kurs walutowy i ewentualne restrykcje protekcjon istyczne ograniczaj.) import oraz mogą zw i ększyć eksport. Uzyskana w ten sposób nadwyżka bil ansu hand lowego tworzy możl iwosć spła t y należnych od setek i ewentualnego zmniejszenia zad łu że nia. Uboczny m efektem tych przedsięwzięć regulacyjnych jest spadek dynamiki popytu inwestycyjnego ewentualnie wzrost importu czy nnik ów wytwórczyc h ni ezbędnych do usuwania "wąsk i c h ga rdeł ", podnoszenia jakości produkowanych wyrobów w celu sprostania konkurencji na rynkach zagranicznych. Kontynuacja przyspieszonego wzrostu gospodarczego w latach 1995- 1997 doprowadziła do znacznego wykorzystan ia wolnych mocy produkcyjnych, spadku inOacji, bezrobocia, wzrostu poziom u rcntownosci produkcji i udziału (odsetka) firm rentownych. Proces dynamicznego wzrostu inwestycji i popytu krajowego zrodził li czne napięc i a i bariery ko ntynuacji zak ł adanych w śred niookresowej strategii wskaźników stabili zacji i wzrostu gospodarczego. Do najważniejszych z nich nałeżały i w dalszym c ią gu należą: - szy bko rosnący deficyt bilansu handlowego, - zbyt powolna restruktu ryzacja przedsiębiorstw pań stwowyc h , - nie rozpoczety proces restrukt uryzacj i rol ni ctwa, - wysoki poziom bezrobocia i oczekiwań inOacyj nych, - zbyt szybki wzrost plac real nyc h w sek to rze publicznym w stosunku do zmian wydajności pracy, - trudności z równowazeniem budzetu pań s twa. - niedoinwestowanie oświaty, s łu żby zdrowia i bezpieczeństwa publi cznego. pomimo kral'lcowo wysokiej łącznej stopy podatkowej nie obserwowanej w krajac h notujących wysoką dynamikę produkcji. Te oko li czności sprawify, że rząd u t racił w sferze poli tyki budżetowej moż liwoSci el imin owania krótkookresowych barier rozwojowych. Niekorzystne efekty zewnętrzne szoków finan sowych z lat 1997- ł99 8. a zw ł aszcza kryzys rosyjski oraz zapow i edź chłodzenia koniunk tury gospodarczej przez rząd ujawn ił y s łabe strony po ł skiej gospodarki . W rezultacie doszło do os łabi eni a tempa wzrostu PKB i ufo rm owania s ię kolejnej fazy wzrostu gospodark i. Ze względu na specyfi kę źróde ł spadku dynami ki PKB można ją okreś li ć jako fazę oddzia ływania szoków zew nę trz ny c h . J ed n akże zagroże n ia dynamiki rozwojowej gospoda rki w okresie os ł ab i enia koniunkt ury świa t owej tkw i ą przede wszystk im w uwarun kowaniac h wewnętrznych. Na ł eży je upatr ywać g ł ównie w zbyt ni skiej skłonności do oszczędzania, niewystarczaj,jcej w stosu nku do wyzwalI rozwojowych , niedostatecznej zdoln ości do absorpcji kapita łu zagran icz nego oraz s tałej barierze handlu zagrani cznego majqcej głównie pod ł oie strukturalne. Gospodarka Polsk i mimo obn i żenia tempa wzrostu PK B nie uleg ł a recesji. J ed nak że wiełe ga ł ęzi p rzemyslu ,ja k np .: spożywczy, farmaceutyczny, chemiczny dośw i adczyło ogromnych trudnośc i ze zbytem produkcj i. Kryzys rosyjmowują.

(7) wzrostu. Polski. ski ujawnił z ca łą ostrością ni s ką zdolność konkurencyjną większości eksporterów i ca lej gospodarki Pol ski. Świadczą o tym trudności z utrzymaniem poziomu mie s i ęcznego eksportu w kwocie powyżej 2,1 mld USD przy równoczes nym wysokim imporcie najczęściej w grani cacb 3,5-4,5 mld USD w skali miesiąca w okresie kryzysu rosyjskiego. Wspomniany układ warunków : niskie oszczędności, niedostateczna zdolność absorpcji kapitału zagranicznego, niedostateczny w stosunku do potrzeb rozwojowych gospodarki eksport doprowadziły do grożącego kryzysem finan sowym deficytu obrotów bieżących . Na koniec 1999 L deficyt ten osiągną ł poziom 7,6% PKB i będzie według opinii ekspertów w dalszym ciągu wz ra s t ał. Takie zagrożenie brane było pod uwagę przy formułowaniu polityki c hłod ze nia koniunktury gos podarczej na 1998 r. Jak dotychczas skutki tej polityki są dalece niezadowalające . W sferze realnej w syntetycznym ujęc iu ilustrują je: - spadek tempa wzrostu PKB do 4-4.1 %. - wzrost bezrobocia do 13% na koniec 1999 L, - wzrost infiacji na koniec 1999 L do 10%. - powiększający się deficyt na rachunku obrotów bieżących, - wzrost deficytu budżetowego paTlstwa do 3,47% PKB, - spadaj ,}ce tempo wzrostu popytu wewnętrznego, - tendencja do stab ilizacji poziomu eksportu i wielko śc i bezpo ś rednich inwestycji zagran icznych. Procesy te wskazują na radykalmJ z mian ę oceny perspektywy skraca ni a dystansu rozwojowego do pr zecię tnej w UE. Stało s ię tak z powodu wyczerpania się si l napędowyc h gospod arki po stron ie jej zdo lno ~ki eksportowych i zdo ln ości do absorbowania kapitału zagranicznego oraz braku niezbędnej dyna miki krajowych oszczędności. J eś li przyją ć za ud owodn i oną t ezę. że inwestycje zagraniczne podą żaj:} w ś lad za wzrostem gospodarczy m, a nie odwrotnie, przerwanie niedorozwoju mu si być inicjowane przede wszystkim za pomocą mobilizacji czy nników wewnętrznych .. Pobudzanie popytu za po m ocą wzrostu deficytu budżetowego utrudnia moż redukcji stóp procentowych. Wysokie stopy procentowe sprzyjajq napły wowi kapitału spekulacyj nego i zwiększajq popyt na pieniądz krajowy łokowany w inwestycje portfelowe. Wzrost popyt u na wa l utę krajową wynikający z dzia lal1 spekulacyjnych prowadzi do jej aprecjacji w krótkich okresach oraz spek ulacyj nych wahait kursu walutowego. Dlatego defi cyt budżetowy wywiera negatywny wpływ na podstawy trwałego wzrostu gospodarczego. Przed sięwzięc ia regulacyjne pallstwa mu szą zatem dotyczyć aktywizowania sk ł o nn ości do oszczędzania i inwestycji . Statystyki międzynarod owe wskazują. że szybko rozwijające s ię kraje Azji i Ameryk i Łaciitskiej charakteryzują się wyraźnie wyższą sto pą inwestycji brutto i oszczęd n ości gospodarstw domowych. Niestety doświadcze nia zagrani czne dowodzą , że nie ma łatwyc h i szybkich sposobów podniesienia sk ł o nno śc i gospodarstw domowych do oszczędzania . Równi eż liwości.

(8) Michal G.. WOŹlliak. doświadczenia. Polski dowodzą, że wysokie i rosll'lce stopy procentowe nie gwawyhamowania dynamiki kredytów. Trudno zatem oczekiwać, że przezwyciężenie bariery niskich oszczędności i niskiej stopy inwestycji krajowych jest możliwe w średnich, a tym bardziej krótkich okresach. Większe nadzieje należy wiązać z dynamicznym napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) po przystąpieniu do UE. Wskazują na lo doświadczenia Hi szpanii i Portugalii. Natomiasl przykład Węgier i S ł owenii wskazuje. że nawet w okresie przedakcesyjnym Polska mogłaby liczyć na znac znie intensywniejszy napływ kapita ł u zagranicznego w poslaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Słabsza w porównaniu z niektórymi kraja mi Europy Środkowowschodniej skała napływu BIZ per capita, a w ostatnich latach stabilizacja ich dynamiki wynika z f"ktu. że odziedz iczony po gos podarce centralnie planowanej niesprawny. po części skorumpowany i w dalszym ciągu rozbudowywany aparat biurokracj i (np. reforma powiatowa) ob n iża w i arygodność kraju jako partnera dla światowego kapitału. Należy przypomnieć. ze korupcja oraz powiązania kapitału z władz., s t ały się najważniejszymi przyczynami kryzys u w Rosji i wielu krajach Azji Południowo-Wsc h odniej. Stqd dla właścicieli kapitału, w tym zwłaszcza obcego. niezwykle ważne są postępy w redukcji koncepcjonowania, protekcjonizmu hand lowego, uproszczen ie systemu podatkowego , usprawnienie obiegu informacji oraz biurokratycznych procedur decyzyjnych. Wewnątrzkoalicyjne spory oraz systematycznie spadające zauranie spo ł c czellstwa polskiego do rządu nie sprzyja ły wiarygodności polityki gospodarczej. Z n alazło to wyraz w zahamowaniu wzrostu w 1998 r. oraz spadku napływu BIZ do Polski . Spory wokól reformy podatkowej opóznily co najmni ej o rok reduk cję podatków dla przeds i ębiors t w. Nie uda ł o się równiez uchwa li ć nowej ustawy o podatku od osób fizycznych zmierzającej do aktywizacji wyzszych dochodów pracowniczych w mały biznes. Nie zaktyw izowano również polityki regionalnej i jej instrumentarium. W tych warunkach nie można było liczyć na realokację kapi t ału zag rani cznego do Polski z rejonów objętych kryzysem. ł ~lotnym warunkiem napływ u BIZjest również stab ilna polityka gospodarcza pmlstwa umoż l iw i ająca długofalowy, szybki wzrost gospodarczy zapewniający postępy w konkurencyjności krajowych przedsiębiorstw. Dzięki temu mog" powstawać dodatkowe źródła korzyśc i . policzalne w rachunku kosztów eksploatacji i nakładów inwestycyjnych. Zin tensyfikowaniu procesu nap ł ywu inwestycji bezpośrednich służyć moze prywatyzacja z udziałem kapitału zagran icznego. Taki kierunek prywatyzacji zapewnia napływ nowoczesnych technologii, metod zarządza nia , ułatwia dostęp do światowyc h kanałów dystrybucji oraz światowej sieci serwisowej . Prywatyzacja umozliwia równi ez ściś lej sze wiązanie wzrostu płac i wydajności pracy5. Największym hamulcem dynamicznego wzrostu gospodarki Pol ski była i pozostaje ba rie ra handlu zagran icznego. Bariera ta n ieza l eżnie od s ł abych rantują. 5 M ,G. Wożniak. Zagrożenia wzroS1II gosllOllarczego . .. Rynek Kapilatowy" 1998. nr 10..

(9) lVę;;/owe. problemy WzrOl'IU gospodarc;;ego Polski. I. stron polityki hand lowej ma ważne uwarunkowania struktura lne. Świadczą o tym m.in. : - niskie zaangażowanie Polski w międzynarodowy podzial pracy, mierzone wart ośc i ą eksportu na l mieszkańca, - nienowoczesna struktura towarowa ekspollU wyrażająca s i ę niskim udz ialem dóbr techno log iczn ie zaanwansowanyc h i O wysokic h przewagach kOIllparatyw nych, - wysoka dynamika imporl u przy jednoczesnej względnej stabil no ści jego struk tury. - wysoki slopieli dekap itali zacji aparatu wy twórczego, w tym maszyn i urzqdzell w przemyś l e zw ła szcz a maszynowy m . precyzyj nym i o ptycznym. ap;lratury elektrycznej, sprzę tu RTV, komputerów6, - asymetria rodzajowa struk tury majątk u trwa ł ego ze zn acząc,! przewagą biernych jego sk ładnik ów (budynki i budowle). - utrzymuj'lca się nada l kierunkowa asymetria procesów rozwojowych utrwalająca dominację dziedzin produkcji o niskim stopniu przetwórstwa przy oscy luj'lcej zaledwie wokół 22- 20% sto pie inwestycji. - niski udzia l us ł ug w strukturze eksporlu. Występujące w s fe rze real nej czynniki limitujące dy namiczny wzrost ekspOrl U sprawiają, że urynkowienie. reg ionalizacja i globalizacja gos podarki światowej muszą przejściowo prowadzić do wzrostu napięcia w bilansie handlowym. a nawellllogą doprowadzić do szoków na rynkach flnansowych. Doświadczenia lat 90. pokazują. że gospodarka Polski by la zdolna do zahamowania deficytu obrotów bieżących w bezpiecznyc h gran icach z punktu widzenia pożądanej dynamiki rozwojowej tylko w ok resie ożywionej koniunk tu ry gospod:lrczej u glównych parlnerów handlowych. Nie oznacza to. że zdol n ości te muszą ujawnić się w przyszłości. Potwierdzeniem możl iwych trudności eks ponowych w fazie ożyw i onej koniunktu ry gospodarki jest widoczna we wskaż nikach miesięcz n ych stagnacja pozionul ekspon u pod koniec 1999 r. i na POCzlltku 2000 r., pomimo symptomów poprawy światowej koniunktury gospodarczej. Czynnikiem wpływaj1}cym na s ił ~ oddziaływan i a szoków zew n ętrznych na gospoda rk ~ jest niedostatcczny stopieli dywersyfikacji wymia ny handl owej. Zasadnicze zmia ny w obrotach handl owych Polski na k o r zyść krajów rozwini ętyc h dokonały się w 1990 r. Póżniej szy ewolucyjny charakter zmiany doprowadzi ł do dal szego wzrostu udziału w imporcie ogó lem krajów rozwiniętych, w tym zw ł aszcza UE, przy równoczesnym spadku udz.ia ł u eksponu do krajów rozwilli~tyc h i rozwijających się. Te niekorzystne tendencje były rekompensowane. wzrostem eksportu do krajów Europy Srodkowowschodniej. szczególnie w fa zie rozwoju dostosowań aktyw nych. 6 w 1997 r. w całej gospodarce funkcjonowało Jedynie 18.2% Srodków trwałych przekazanych do użytku w łalach 1991 - 1996 . Zob .: J. KOIowicz- Jawor. Delermil1ullly welVllę/rwe dynamiki i slruklllry handlu wgrl/llic:.nego l w:1Bi/tIllS plall1iczy Polski - lVy:.wall;a. zagrożenia. materiały z konferencji . PTE . warszawa. 1 I grudnia 1998 ..

(10) Micha! G. Woiniak. Fakl, i ż w powstawaniu deficytu w n ajwiększym stopniu partycypowały kraje UE oraz to , że podobne te ndencje obserwowano w Irlandii , Hiszpani i, G recji i Portugalii? po wstąpieniu do UE, s kła n ia do przypu szczeń, że strukturalne uwarunkowania niedostatecznej konkurencyjnośc i oraz potneby modern izacj i struktury produkcj i i aparatu wytwórczego są i pozo sta ną żródłem najwi ę k szyc h napięć w bilan sie handlowym i trudnośc i w utrzy maniu zrównoważonego i wysokiego wzrostu gospodarczego. Rosm]cy s t o pi e ń otwarcia gospodarki krajowej ora z jej int egracji z gospoda r ką świa tową wskazują na ros nącą rolę ewentualnych szoków zew nętrlll yc h w k sz tałt owa niu koniunktury gospodarczej. Kryzys rosyjsk i zaś dowodzi . że wzrost gospodarczy w Pol sce jest bezpośrednio i poś rednio istotnie skorelowany z koniunkt ur ą gospodarczą i sy t uacją na rynkach fina nsowych Rosji i jej g ł ów n yc h partnerów handlowyc h,j ak równi eż w krajach s ąs iedzki c h . Kryzys rosyj ski ujawnił nie tylko brak z dolno śc i eksporte rów pol skich do wykorzystywania różn i c w przeb iegu wa h ań ko niunkturalnych na poszczegó lnyc h rynkach . Po kazał równi eż, że spadek popytu w regionac h objętych kryzysem oraz o bniżenie się dynamiki wzrostu \V rozwin i ętych krajach kapitali stycznyc h s kłania konkuren tów zagranicznych do działali rekompe n sującyc h wynikające s tąd starty za pomo cą bardziej agresywnej konkurencj i na rynkach przez nich opanowanych oraz dzia ł ali z mierzającyc h do opanowania nowych seg mentów rynku . Wobec braku zdolno ści eksporterów polskic h do wykorzystywania ró żnic w przebi egu wahaJi koniunkturaln ych na poszczególnych rynkach oraz braku potrzebnego im wsparcia ze strony instrumentów polityki handlowej i makroekonomicznej spada! popyt na rynkach zagranicznyc h na produkty wytwarzane w Pol sce. Wielu producentów krajowych napotyka ł o r ów nie ż na du że trudnosci na rynku krajowy m z powodu rosmlcej konkuren cyj no śc i towarów importowanych. W ten sposób uruchomiony zosta l mechanizm ssania popytu krajowego przez import . Powy ższe procesy p rowadzą do spadku roli e ksportu jako g ł ównej si ł y napędow ej wy sokiej dy namiki rozwojowej gospodarki . W taki ch okolicz n o śc ia c h na l eży s ię li czyć ze wzroste m dynamiki i tak już n arastaj~cego deficytu w bilansie handlowy m oraz spad kiem tempa wzrostu PKB . Oddziaływani e tendencji wzrostowych b'ldi recesyjnych może być tonowane tylko wowczas, gdy możliwa staje s ię dywersy fikacja międ zy narodowej w s półpracy gospodarczej . Ta za ś za l eży od konkurencyjno śc i produkcji krajowej i stopn ia otwa rt ości gospodarki. G loba lizacja i integracja z gos poda rk'l ś wiatową prowadz i do wzrostu eksportu i import u. J ednakże do stęp do nowych rynków, ka p ita ł ów zagranicznych, nowoczesnych technologii i me tod zarz:}dzania jest r ównież funkcjq przyjętej wizji rozwoju gospodarczego kraju i zgodn ości polityki gospodarczej ze standardam i określony m i przez MFW. 7 A . Inolai. A Foreigll Trade Dejieir oj COllntr;es oj El/Sl~Celllral EI/ rope . .. Acta Occonomica'· 1997-1998. nr 1-2..

(11) IVzrOSlll gospodarczego Po/ski. i BŚ, w sferze polityki handl owej zaś przez WTO i regionalne ugrupowan ia gospodarcze - w wypadku Polski - UE. Ogranicze ni e presji na deficyt handl owy wymaga wiel u prz ed s ięw z i ęć w zakresie bie ż ącej , jak równi eż ś rednio- i dłu goo kres owej polit yki gospodarczej na rzecz podniesienia konkuren cyj no ści produkcji . Zobowiązania wynikają ce z cz łonko s twa w mi ę dz y narodowy c h organizacjach gos podarczych , transferowanie ś rodków z tytułu zadłużen ia zagranicznego , stan budże tu parlstwa oraz wymagania stawiane pretendentom do UE s prawiają , że i s totną ro lę może od egrać glównic ś rcd ni o- i dłu gookre sowa polityka gospodarcza. Ograniczenie presji na de fi cyt handlowy wymaga nie tyle redukcji wydatków państwa , ile zmiany ic h struktury prowadzą cej do zw i ększenia n akładów, które pr zy c zyniłyby s i ę do szybkiego wzrostu i skuteczniejszego funk cjonowania zasady ró wno śc i szans . Istota problemu tkwi wi ęc w ograni czeniu nieproduktywnyc h wydatk ów publi cznyc h i zw i ę k sze niu tyc h grup wyda tków publicznych, które s przyjają s tabiln ośc i wzrostu gospodarczego bądż go dyskrymin ują. Natomiast bardziej równomiern y podział może s łu żyć stabili zacji, gdyż ogranicza ryzyko s poł ecz n yc h niepokojów . Stąd reforma syste mu fin ansów publicznych nie może się ograniczy ć do zmniejszenia zakresu sfery budże towej w ce lu obniżenia wydatków publicz nych . Nie mniej piln ym zadaniem jest alokacja wydatków bud że to wych z punktu widzenia efe kty w n ości ekonomicznej i tworzenia rów n ości szans . Sukcesy w odrabianiu dystansu rozwojowego Irlandii, gdzie funkcjo n owa ł y w latach 9O.jasno okreś l o ne priorytety polityki przemy s łowej skoncentrowane na n o ś nikac h nowoczes nych technologii oraz ni ski e podatki bezpo ś red ni e wskazują równi eż na pożądane kierunki reform y fiskal nej z mi erz ają ce do redukcji podatków bezpośrednich w celu o bni żen ia kosztów prod uk cji i wyzwolenia nowych bodiców inwestowania i wzrostu konkure ncyj n ości produkcji. Z tego punktu widzen ia iSlotne znaczenie ma likwidacja nieuza sadnionych względami efektywności gospodarowania kominów placowych w sektorze publ icznym oraz wzrost poziomu progów dochodów wolnych od podatków czy t eż prorod zinne reformy podatkowe. Wydatki publi cz ne mogą ułatwi ć , a nawet prz yspieszyć tem po wzrostu gospodarczego. jeśli s ą przeznaczone na bud owę instytucji rynkowyc h i poprawę infrastruktury oraz inwestycje w kapi tał ludzki , główn i e zaś w sektor nauki, oś wiaty i ochrony zdrowia . Źród e ł redukcji ro li pań s twa nal eży natom iast szukać w ograniczeniu wydatków na fina nsowanie aparatu biurokratycznego, subwencji dla produkcji niekonkurencyj nych, sc h yłkowych ga łę zi i o bronno śc i. Spadek wzrost u PKS lowarzysz ący szokom zewnę lr znym utrudnial przeprowad zeni e reform struktura lnych i sfery bud że towej . Zmniejszy ł bowi e m m oż l iwości skuteczniej szego interwencjoni zmu ekonomicznego pallstwa . Forsowanie komercjali zacji sfery bud żetowej i reform strukturalnych prowadzi do dalszego pogłębi e n ia spadku stopy życ iowej , a w konsekwencji protestów społec z ny c h o póżniających reformy fi skalne i procesy restrukturyzacji ..

(12) Micha! G.. lVoźniak. Przebieg procesów wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 90. wskazuje , skracanie dystansu rozwojowego do najw yżej rozwiniętych krajów mial miej sce wówczas, gdy silami napędowymi produkcji s Iał y się ró wnoc ze ś nie eksport, inwestycje i krajowa konsumpcja . Tymczasem układ warunków w sferze realnej gospodarki krajowej oraz w otoczeniu zewnętrznym ni e stwarza nadzi ei na równoczesne współdziałanie tych trzec h czynników wysokiej dynamiki rozwojowej . Dys ponujemy jednakże kapitałem ludzk im porównywalnym z dynamicznie rozw ijającymi s ię gos podarkami i podobnym poziomem PKB na jednego mieszkaTlca. Do ś wiad c zenia porównywalnych pod tym wzg l ęde m krajów wskazują, że w li beralnym i konkurencyjnym ś rodowisku mikroekonomicznym oraz przy stabilnej - nie bur zącej logiki rynku - polityce makroekonomicznej mo ż liwe jest wysoki e te mpo wzrostu gospodarczego. Do jego realizacji niezbędna jest polit yka gospodarcza s przyjająca wysokiemu poziomowi oszczęd n ości krajowych i bezpo ś rednich inwestycji zagranicznych, wolnemu handlowi międzynarodowemu oraz ni skiej inflacji . Tylko taka polityka stwarza szan sę międ zy narodowe go transferu technologii do krajów transformujq cych się. Bez redukcj i poziomu stóp podatków bezpoś red ni c h, a w konsekwencj i ni eproduktywnych wydatków z bud że tu centralnego, nie mo ż na li czyć na wzrost stopy inwestycji rządowy c h i konkuren cyjno ści przed s iębiors tw . Redukcją wydatków rządowyc h nie m ogą by ć obciążone inwestycje w kapitał lud zki. Oznacz ałoby lo bowiem ogranicze ni e szans przygotowania kadr zdo ln yc h do rozwoju wysoko o pła ca lnej produkcji eksportowej, podejmowania fac howyc h prze d s ięw z ięć marketingowyc h i poszukiwan ia okazji rynkowych. Ograni czenie ujemnych następstw ni skiej s kłonnośc i do oszczędzania wymaga sprawniej szej polityki tworzen ia in stytucjonalnyc h i monetarnyc h warunków kontrolowanego napływu długookresowyc h bez pośred n ich inwestycj i zagranicznych, zni ec h ęcającyc h rów nocześnie do nadmiemego naplywu kapi tału spekulacyjnego. Natomia sl rynkowe mechanizmy restrukturyzacji aparatu wylwórczego powinny być wspomagane i korygowane za pomocq jcdnoznacznie okreś l onej długookresowej wizji rozwoj u ukierunkowanej proinnowacyj nie. że. Lite ratura Inolai A ., A Foreig /l Trade Deficit ofCOlmrrie:-; of East-Centrai Europe, .. Acta OecQIlOmiea" 1997- 1998, nr 1-2 .. Kotowicz-Jawor J ., DeterminallI)' wewnętrme dy/wm iki i struktury handlu zagranicznego Iw: l Bii(lns p/amiclY Po/ski - wyzwania. zagrożenia. materialy "l. konferencj i. PTE. Warszawa. [I grudnia 1998. W oźniak M .G., Kierowanie . Rynek . Tran.iformacja. Bariery stabiliwcji. IBR , Kraków 1993. Wożniak M .G ., Dostosowania i/ruciowe w procesie urynkowienia . Bariery. perspektywy, UMCS , Filia w Rzeszowie, Rzeszów 1998. Woź niak M .G., Zagroienia wzrOStli gospodarczego. "Rynek Kapitałowy" 1998, nr łO . Za/oi enia polityki społecz no -gospodarczej na /992 r., Warszawa. luty 1992..

(13) I. Key Problems. wzro~'(1I. ot. Polski. Poland's Economic Growth. In Ihis arIic le, Ihe aUlhor identifies and discusses fOUT phases of economic growth in Poland during the 1990-99 period . He emphasises the main catalysts of change in development dynamics as well as the internal threalS 10 growth in the contexl of global economic changes, such as: insufficient domestic savings in relation lO the development goals of the economy. a low capacity 10 absorb foreign capitaJ. and struclUrally conditioncd barriers to foreign trade. To overcome thcse threats, lhe author poslu lalcs: strengthening rnarkel-bascd rcstruclUrillg rnechanisms with the help of a specific. long-term and innation-oriented developrnem Slrategy. reducing taxes and unproductive govemmenl expenditure. diversifying Ihe geographical strucHlre of foreign trade, and strearnlining the institut ional and monetary conditions goveming the controlled innux of FDI..

(14)