ANNA KOZ?OWSKA
•SPOSOBY WYKORZYSTYWANIA POTENCJI SEMANTYCZNEJ
DERYWATÓW S?OWOTWÓRCZYCH
W TEKSTACH LITERACKICH
KAROLA WOJTY?Y
ZABIEGI S?OWOTWÓRCZE W TEKSTACH WOJTY?Y
– WPROWADZENIE
Jedn z podstawowych, a zarazem wci do!" sPabo rozpoznanych cech
utworów literackich Karola WojtyPy jest obecno!" w nich rozmaitych
ekspe-rymentów j#zykowych, szczególnie za! charakterystycznych dla tej twórczo!ci
modyfikacji semantycznych, które metaforycznie okre!lane s przez badaczy
jako „promieniowanie” lub „medytacja znacze$”
1, docieranie do „znacze$
ukry-tych”
2oraz „wyPawianie znacze$”
3. Modyfikacje te wyra aj si# m.in. poprzez
neosemantyzmy, etymologizacje oraz kontekstowe gry sPowne
4, stosunkowo
cz#sto dotyczce leksemów pochodnych sPowotwórczo.
DR ANNA KOZ?OWSKA – adiunkt Katedry WspóPczesnego J#zyka Polskiego w Instytucie
J#-zyka Polskiego Uniwersytetu KardynaPa Stefana Wyszy$skiego w Warszawie; adres do ko-respondencji: WydziaP Nauk Humanistycznych Uniwersytetu KardynaPa Stefana Wyszy$-skiego, ul. Dewajtis 5, Warszawa; e-mail: a.kozlowska@uksw.edu.pl
1 Z. Z a r # b i a n k a, Medytacja znacze". O specyfice dykcji poetyckiej Karola Wojty7y, w:
Karol Wojty7a – poeta, red. J. GPa ewski, W. Sadowski, Warszawa 2006, s. 251-252.
2 A. Z m o r z a n k a, Poezja znacze" ukrytych. Uwagi o poetyce Karola Wojty7y, „Akcent” 4(1988), s. 68 n.
3 Zob. W. P. S z y m a $ s k i, Z mroku korzeni. O poezji Karola Wojty7y, Kraków 2005, s. 18. 4 Zob. A. K o z P o w s k a, J!zyk poetycki Karola Wojty7y (próba charakterystyki), „Col-loquia Litteraria” 4-5(2008), s. 200-202.
WojtyPa wielokrotnie wykorzystywaP w swych utworach ró norodne
me-chanizmy sPowotwórcze. Do tego rodzaju zabiegów pojawiajcych si# w jego
tekstach nale m.in.:
1. nagromadzenie leksemów tworzcych jedn rodzin# sPowotwórcz, np.:
CaPym sob p P a c i s z za wolno!" – wi#c to wolno!ci nazywaj, e mo esz p P a c c cigle na nowo siebie posiada".
T z a p P a t wchodzimy w histori# i dotykamy jej epok:
Któr#dy przebiega dziaP pokole$ mi#dzy tymi, co nie d o p P a c i l i, a tymi, co musieli n a d p P a c a "? (MO 156)5;
W i d z i a P w i d z e n i e m ró nym od naszego, On – pierwszy W i d z c y (TR 511);
ByP taki czPowiek... i cigle tacy s...
Pragn# o p i s a " mój Ko!cióP w czPowieku, któremu dano imi# StanisPaw. I imi# to król BolesPaw mieczem w p i s a P w najstarsze kroniki.
Imi# to mieczem w y p i s a P na posadzce katedry, gdy spPyn#Py po niej strugi krwi. (S 174);
2. zestawianie obok siebie ró nych derywatów realizujcych ten sam model
sPowotwórczy (nale cych do tej samej kategorii i/lub typu), np.:
Wy to nazywacie miPo!ci. A dla mnie jest to tylko ci# ar niezno!ny, o b c i e n i e niezno!ne poznania, z b u r z e n i e poznania, r o z c i e $ c z e n i e poznania, w y -p a c z e n i e -poznania, z w i c h n i # c i e -poznania –
Rozumiesz, to jest p r z e k r e ! l e n i e poznania. [...] I to wy nazywacie miPo!ci – to s k P ó c e n i e obrazu, z m y l e n i e obrazu, z a m g l e n i e, s t a r g a n i e, z n i s z -c z e n i e obrazu. (BNB 359);
5 Utwory literackie WojtyPy s cytowane i przywoPywane wedPug wydania: K. W o j t y P a,
Po-ezje, dramaty, szkice & J a n P a w e P I I, Tryptyk rzymski, wst#p M. Skwarnicki, Kraków 2004.
TytuPy poszczególnych tekstów zostaPy zasygnalizowane skrótami: BNB – Brat naszego Boga; H – Hiob; J – Jeremiasz; Kam – Kamienio7om; MO – My$l%c Ojczyzna...; O – Odkupienie
szuka twego kszta7tu, by wej$& w niepokój wszystkich ludzi; PC – Profile Cyrenejczyka; PBU
– Pie$" o Bogu ukrytym; PBW – Pie$" o blasku wody; PO – Promieniowanie ojcostwa; PSJ – Przed sklepem jubilera; RO – Rozwa#ania o ojcostwie; RP – Renesansowy psa7terz; S –
Sta-nis7aw; TR – Tryptyk rzymski; WMS – W!drówka do miejsc $wi!tych WW – Wigilia Wielka-nocna 1966. Cyfry arabskie przy skrócie tytuPu oznaczaj numer strony we wskazanej edycji.
3. wyzyskiwanie okre!lonego typu derywatów w celach stylizacyjnych
6, np.:
Wyjd% por ponieszporn w karmazynowy szlak.
W bP#kitne wejd% o m g l e n i e, w z i e m i s t o ! " czarnych ! c i e . (RP 31)7.
Wymienione zabiegi wi si# przede wszystkim z podkre!laniem relacji
P-czcych leksemy: czPony rodziny sPowotwórczej (1), elementy budujce kategori#
i/lub typ (2) czy derywaty realizujce wzorce charakterystyczne dla
po-szczególnych tradycji stylistycznych (3). Najcz#!ciej poeta chciaP poprzez ich
wprowadzanie ukaza" zró nicowanie semantyczne zestawianych leksemów, np.:
Ku Tobie id#, i nie mówi# „p r z y b d % ”, ale po prostu „b d %” (WW 145)
bd% te – przeciwnie – ich blisko!":
S P o w a byPy ludzkie, s P o w i a $ s k i e. (WW 148).
Podobne przejawy kreatywno!ci sPowotwórczej zwykle nie prowadz u
Woj-tyPy do zmian znaczenia derywatów – podporzdkowane s charakterystycznej
dla tego poety medytacyjnej powtarzalno!ci, powizanej niekiedy z
6 Na temat upodobania WojtyPy do u ywania i tworzenia wyrazów pochodnych zbudowa-nych wedPug ulubiozbudowa-nych modeli sPowotwórczych SPowackiego (m.in. rzeczowników z sufik-sem -o$&: niewolniczo$&, RP 49; ziemisto$&, RP 31; $piewno$&, RP 29; z sufiksufik-sem -ina:
wy-zwolina, RP 33, 39; rozwalina, RP 35, 38; przymiotników pochodzcych od wyra enia
przy-imkowego nad czym$: nadtajgetowy, RP 36) oraz Norwida (m.in.: zPo e$ z pierwszym czPonem
ca7o-, np. ca7okszta7t, PSJ 434, PSJ 444; z pierwszym czPonem wszech-, np. Wszech-Mi7o$&, RP 59; derywatów rzeczownikowych i czasownikowych z przedrostkiem od-, np.
odpoznawa-nie, RP 58; odgrze$&, RP 35; odsnu&, PBU 91) zob. A. K o z P o w s k a, J!zyk poetycki Karola Wojty7y wobec tradycji romantyków, w: Jan Pawe7 II Odnowiciel Mowy Polskiej, red. S.
Mi-koPajczak, M. Wrze!niewska-Pietrzak, Pozna$ 2009, s. 272, 274-275.
7 W zwizku z mo liwo!ciami kreatywnego wykorzystania derywatów w tek!cie zob. K. W a s z a k o w a, Derywaty s7owotwórcze w tek$cie, „Biuletyn PTJ” 63(2007), s. 125-138; K. K a l l a s, Funkcje zestawie" wyrazów spokrewnionych s7owotwórczo b%d' etymologicznie
we wspó7czesnych polskich tekstach poetyckich, w: S7owotwórstwo i tekst, red. V. Maldjieva
i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007, s. 37-45. Prób# analizy mechanizmów sPowotwór-czych wyzyskiwanych w utworze artystycznym przynosi m.in. artykuP: G. F i l i p, M. K r a u z,
Sennow7adztwo wody i kontrszepty w wielkoszybym oknie, czyli o kreatywno$ci s7owotwórczej Stefana eromskiego, w: J!zyk pisarzy jako problem lingwistyki, red. T. Korpysz, A.
waniem wielokrotnie przywoPywanego obiektu z ró nych perspektyw
8; sPu
te do zintensyfikowania ekspresji, do sygnalizowania powiza$ mi#dzy
po-j#ciami
9bd% stanowi przejaw d enia autora do wpisania tekstu w okre!lon
tradycj# stylistyczn.
Zjawiskiem zasadniczo odmiennym od powy ej wskazanych, dotyczcym
pla-nu j#zyka, a nie tekstu, jest tworzenie neologizmów. Najwi#ksz produktywno!"
w tym zakresie WojtyPa prezentowaP w swej twórczo!ci juwenilnej (np.:
rozhym-ni&
, RP 37; mi7osierni& si!, RP 38; mi7ostrzelny, RP 46), cho" najsPynniejszy
przykPad nowotworu j#zykowego poety-papie a – Prasakrament – pojawiP si#
dopiero w jego ostatnim utworze, Tryptyku rzymskim (zob. TR 515-516).
Niniejszy artykuP przedstawia przejawy wykorzystywania semantycznej
potencji derywatów, czyli zabiegi, które prowadz nie tylko do uwypuklania,
ale tak e do dekompozycji struktury morfologicznej leksemów
motywowa-nych oraz do rozmaitych modyfikacji ich znacze$
10.
W tekstach artystycznych WojtyPy funkcj# sygnalizowania operacji
seman-tycznych na derywatach pePni elementy graficzne (dywizy rozdzielajce),
gra-matyczne (przede wszystkim modyfikacja wymaga$ skPadniowych derywatów)
oraz leksykalne (kontekst). WykPadniki te zostan omówione poni ej.
DYWIZY ROZDZIELAJ&CE
Wyrazistym znakiem autorskiego zamysPu uwypuklenia, a niekiedy zmiany
struktury i/lub znaczenia derywatu jest zastosowanie dywizu
8 W tekstach artystycznych WojtyPy obecna jest silna tendencja do powtórze$ pojedyn-czych wyrazów i ich caPych grup oraz konstrukcji skPadniowych w poszczególnych tekstach (zob. M. K a m i $ s k a, Pi!kno papieskiego s7owa. Wybrane problemy stylu Jana Paw7a II, w:
J!zyk w komunikacji, t. II, red. G. Habrajska, ?ód% 2001, s. 9); utwory te cechuj si# tak e
wysokim stopniem powtarzalno!ci jednostek leksykalnych (tzw. s7ówkluczy, zob. S z y m a $ -s k i, dz. cyt., -s. 23 n.; K o z P o w -s k a , J!zyk poetycki Karola Wojty7y (próba charaktery-styki), s. 196-199).
9 Zob. K a l l a s, dz. cyt.
10 Nale y tu zaznaczy", e nie wszystkie omawiane w artykule jednostki pochodne s dery-watami w sensie synchronicznym (por. Gramatyka wspó7czesnego j!zyka polskiego.
Morfolo-gia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, t. II, Warszawa 1998, s. 361-362), poniewa niejednokrotnie ich motywacja jest odsPaniana i aktualizowana dopiero wskutek zabiegów tekstowych. W takich wypadkach nale aPoby mówi" raczej o etymologizacjach ni o operacjach dotyczcych derywatów synchronicznych, jednak ze wzgl#du na podobny mecha-nizm tych zjawisk zostaPy tu one potraktowane Pcznie.
cego
11, dzi#ki któremu „wydziela si# [...] cz#!ci wyrazu uznawane za elementy
znaczce, autonomiczne [...] pod wzgl#dem
semantycznym”
12. Dywiz
deli-mitujcy to rodzaj swoistego „k o m e n t a r z a m e t a s P o w n e g o ”
13, jawnie
akcentujcy dwu- lub nawet (jak bywa np. u Norwida) trójdzielno!" leksemu.
Twórczo!" literacka WojtyPy przynosi 14 u y"
14takiego dywizu w 10 ró
-nych derywatach
15.
S to przykPady do!" jednorodne formalnie – niemal we
wszystkich WojtyPowych wypadkach zastosowania dywizu w funkcji
rozdzie-lajcej czPony wyrazu pochodnego wyodr#bniony zostaje prefiks
16, którego
funkcj# najcz#!ciej (w 11 u yciach 7 jednostek leksykalnych) pePni nie-. Jedyny
wyjtek od zasady wyró niania dywizem przedrostka to zPo enie pó7-$wiat7o,
pojawiajce si# w didaskaliach dramatu Promieniowanie ojcostwa (PO 454).
W wi#kszo!ci analizowanych derywatów podstawowym celem
zastoso-wania dywizu jest tylko uwypuklenie dwudzielno!ci jednostki – zwykle dla
uzyskania efektu semantycznego kontrastu lub przynajmniej zró nicowania,
najcz#!ciej wzmacnianego jeszcze dodatkowo przez blisko!" podstawy
sPowo-twórczej. Wprowadzenie jawnego podziaPu wyrazu pochodnego ma uwyra%ni"
przeciwie$stwo zestawionych ze sob obiektów czy sytuacji. Tak dzieje si# na
11 WojtyPa u ywaP równie dywizów Pczcych, zwykle tworzc za ich pomoc konstrukcje wspóPrz#dne (np. „piastowicz-koPodziej”, RP 30; Sonety-Zarysy”, RP 28; „latoro!l- ywicielka”, RP 42; „ziemia-macierz”, RP 40; „ja-li!"”, PBU 79; „Wszechmocy Starzec-CzPowiek”, TR 515). W niniejszym artykule tego typu dywizy zostaPy pomini#te, poniewa – jako element konstytuujcy jedno!" znaczeniow spojonych jednostek – stanowi one jeden ze sposobów tworzenia derywatów.
12 B. S u b k o, O funkcjach 7%cznika w poezji Norwida, w: J!zyk Cypriana Norwida.
Mate-ria7y z konferencji zorganizowanej przez Pracowni! S7ownika J!zyka Cypriana Norwida w dn. 4-6 listopada 1985 roku, red. K. Kopczy$ski, J. Puzynina, Warszawa 1990, s. 40.
13 Tam e.
14 Dane te nie s ostateczne i mog ulec modyfikacji po zbadaniu autografów oraz czystopisów poety, dotychczas nie udost#pnianych ze wzgl#du na jego proces beatyfikacyjny. Analizy elementów grafii w tekstach Karola WojtyPy zostaPy z konieczno!ci oparte na rozstrzygni#ciach wydawców, a tam, gdzie to byPo mo liwe – na pierwodrukach. Problemy wynikajce z niemo no!ci konfrontacji ustale$ badawczych z oryginaPami wida" tak e w niniejszym tek!cie, zob. przypis 18.
15 W artykule pomini#to dywizy oddzielajce czstki fleksyjne, np. „wiosn-!” (RP 28), „tak-! j obraP” (RP 29), „N#dzarz-em teraz, równy tobie” (H 197), „powinien-e!” (PSJ 395) oraz partykuPy wzmacniajce, np.: „ju -ci” (RP 28, RP 29), „ku sklepieniu-ci” (RP 29), „To-" jest przyja%$, co nagradza” (H 188).
16 Dla porównania warto doda", e w twórczo!ci Norwida dywizem bywaj rozdzielone równie zPo enia (np. ca7o-kszta7t, $wiat7o-cie"), wyrazy pisane zwyczajowo Pcznie (np.
wy-mowa, przy-czyna, stan-owczy) oraz, oczywi!cie, formy fleksyjne czasownika z ruchomymi
przykPad w konstatacji bohaterki Pie$ni o blasku wody: „Wi#c n i e o d r ó
-n i o -n y m wa # – i -n i e - o d r ó -n i o -n y m z-nów jestem lekka” (PBW 100).
Ostre przeciwstawienie uzyskane dzi#ki zastosowaniu dywizu pojawia si#
równie we fragmencie Jeremiasza:
A do$ [mowa o Zakonie – A. K.] dochodz ci tylko, co prawi,
a co n i e - p r a w i – ci maj by" przeze$
oczyszczonymi w Zakonu ustawie. (J 309).
Leksem z dywizem mo na rozumie" jako oznaczajcy zjawisko, które stanowi
zaprzeczenie desygnatu podstawy. Nie-Prawda, wyst#pujca w tekstach WojtyPy
a trzy razy (RP 29; J 280)
17, to nie tylko stan charakteryzujcy si# brakiem
prawdy – to jej odwrotno!". Podobnie nale y chyba interpretowa" nie-egoizm
u yty przez Ann#, bohaterk# dramatu Przed sklepem jubilera (PSJ 413).
PrzywoPywany ju derywat pó7-$wiat7o z Promieniowania ojcostwa to
z kolei przykPad nieco innego wykorzystania opisywanego mechanizmu –
ta-kiego, w którym brak efektu przeciwstawienia, na pierwszy plan wysuwa si#
natomiast zró nicowanie zestawionych ze sob zjawisk: „Ogarnia ich jakie!
wspólne !wiatPo – mo e nie !wiatPo pePne, raczej p ó P - ! w i a t P o” (PO 454).
Ostatni z fragmentów, w których WojtyPa zastosowaP omawiany znak
w celu uwypuklenia struktury sPowotwórczej wyrazu motywowanego,
pocho-dzi z Tryptyku rzymskiego. W pytaniu:
Kim jest Ten B e z - I m i e n n y,
który zechciaP objawi" si# w gPosie? (TR 520)
dzi#ki rozbiciu przymiotnika poeta zaakcentowaP wa no!" problematyki
imie-nia, a tym samym – caPkowit inno!" bezimiennego Boga w stosunku do ludzi,
w tym do partnera tego przedziwnego Bosko-ludzkiego dialogu, Abrahama,
o którego imieniu kilkakrotnie mowa w poemacie.
Bywaj jednak w utworach WojtyPy i takie przykPady u ycia dywizu,
w których dochodzi do ró norodnych modyfikacji znacze$ podzielonych
de-rywatów. Niekiedy wystpienie omawianego znaku staje si# sygnaPem tego, e
zmianie ulegPo znaczenie bazy sPowotwórczej, a wraz z ni – wszystkich
mo-tywowanych przez ni jednostek (czasem równie obecnych w kontek!cie).
W poemacie W!drówka do miejsc $wi!tych rozdzielenie elementów
nika nie-narodzony wi e si# z rozumieniem narodzenia jako aktu
zapoczt-kowujcego trwaP, a nawet w ogóle nie ko$czc si# relacj#:
Nie ma rozstania po urodzeniu – „rozsta" si#”, które mo e by" kresem ka dego „spotka" si#”, nigdy nie jest kresem narodzin. Narodzenie nie zna ju kresu, nie zna rozstania. Ziemio, ziemio n i e - n a r o d z o n a! (WMS 138)18.
Z kolei w poni szych fragmentach Promieniowania ojcostwa jawne
pod-kre!lenie struktury derywatów z rodziny rodzenia ma zwróci" uwag# na to, e
rodzi&
oznacza tu ‘ustanawia" blisk relacj#’, e odnosi si# do ojcowskiego
„rodzenia przez wybór” (PO 469):
Cho" urodzona kiedy!,
wielokrotnie n i e - u r o d z o n a, wielokrotnie pragn# si# urodzi". (PO 469); rado!ci jest ból rodzenia, lecz straszny musi by" ból
z n i e - u r o d z e n i a dziecka! (PO 473).
Interesujcy przykPad modyfikacji znaczenia derywatu rozdzielonego
dywi-zem przynosi fragment poematu Odkupienie szuka twego kszta7tu.... Podmiot
mówicy zwraca si# w nim do Weroniki:
Nie pragniesz ani przez chwil#,
by twój uczynek nazwano n i e - c o d z i e n n y m (O 168).
U ycie dywizu sprawia, e niecodzienny traci swoje leksykalne znaczenie
‘nadzwyczajny, niezwykPy, niepospolity’, a w tek!cie zaktualizowany zostaje
sens wynikajcy ze struktury sPowotwórczej derywatu: ‘nie spotykany/nie
wykonywany co dzie$’. Warto!ciowanie czynu Weroniki dokonywane przez
ni sam nie rozgrywa si# zatem w kategoriach: zwyczajny – niezwyk7y.
Bo-haterka poematu chciaPaby, aby jej uczynek rozumiano jako niejednorazowy,
spePniany i zadany do spePniania ka dego dnia.
Innego typu przeksztaPcenie przynosi metaforyczna definicja z Tryptyku
rzymskiego
, w której dywizem zostaPo rozdzielone zapisane po Pacinie
defi-niendum: „«C o n - c l a v e »: wspólna troska o dziedzictwo kluczy, kluczy
Królestwa” (TR 518). Zastosowanie oryginalnej Paci$skiej grafii pozwala na
18 W pierwodruku brak tu dywizu: „nie narodzona”, zob. A. J [a w i e $] [wPa!c. K. W o j -t y P a], W!drówka do miejsc $wi!-tych, „Znak” 6(1965), s. 774. WPa!ciw pos-ta" -teks-tu -trudno ustali" bez dost#pu do autorskiego czystopisu, przechowywanego w Archiwum Kurii Metro-politalnej w Krakowie, por. przypis 14.
przywoPanie semantyki przedrostka com- ‘z’, co nie byPoby mo liwe przy
u yciu polskiego odpowiednika konklawe. Wydobyte w ten sposób znaczenie
prefiksu poeta przywoPaP raz jeszcze w definiensie caPej frazy, wysuwajc na
plan pierwszy wspólnotowy wymiar „troski o dziedzictwo kluczy”.
MODYFIKACJE
WYMAGA' SK?ADNIOWYCH DERYWATÓW
Modyfikacje wymaga$ skPadniowych derywatów s niezwykle wyrazistym,
cho" niezbyt cz#sto wykorzystywanym w tekstach WojtyPy
19sygnaPem zmian
semantycznych dokonywanych w leksemach pochodnych
20.
Jeden z przykPadów takiego zabiegu pojawia si# w Pie$ni o Bogu ukrytym:
– Nie my!l, e chodzisz sam. Towarzyszy Ci cigle takich jak ja – odmienionych twoim z a m y ! l e n i e m w nas... tak, twoim z a m y ! l e n i e m w nas (PBW 98).
Zamy$lenie
, które w polszczy%nie ogólnej nie Pczy si# z przyimkiem
w
, dzi#ki wprowadzonej tu innowacji skPadniowej upodabnia si# do
derywa-tów typu: zapatrzenie, zas7uchanie czy zaanga#owanie, otwierajcych miejsce
dla w. Dzi#ki tej paradygmatycznej relacji mi#dzy derywatami przeksztaPcona
19 Trudno!" z ustaleniem liczby takich zabiegów wynika z tego, e nie wszystkim wypad-kom odst#pstwa od obowizujcej normy skPadniowej mo na przypisa" status !wiadomej in-nowacji. Wtpliwo!ci tego rodzaju budzi np. u ycie czasownika zale#e& we fragmencie po-ematu W!drówka do miejsc $wi!tych: „Spotka" si# – [...] / – to znaczy nie tylko z a l e e " (ach, i jeszcze jak! z a l e e " pomi#dzy zaistnieniem a nico!ci, pomi#dzy zaistnieniem a uni-cestwieniem). / Tak wPa!nie z a l e a P a ! Ty, Ziemio, Ty jedna z wielu ziem – razem z caP ziemi i ze wszystkim, cokolwiek jest. Tak wPa!nie z a l e a P a ! i tak z a l e y s z” (WMS 138). SkPadnia zale#e& pomi!dzy czym$ a czym$ zamiast zale#e& od czego$ zdaje si# – zwPasz-cza w kontek!cie dotyczcym ziemi – sugerowa" uruchomienie znaczenia lokatywnego. Ozna-czaPoby to, e poeta u yP hipotetycznego derywatu *za-le#e& o znaczeniu inchoatywnym ‘zna-le%" si#, zacz" przebywa"’, homonimicznego wobec (równie obecnego w cytowanym tek-!cie) czasownika zale#e& od. Taka interpretacja nie jest jednak pewna ani przekonujca – by" mo e nale y przyj", e WojtyPa popePniP tu bPd skPadniowy.
20 Inspiracj dla wykorzystania tego mechanizmu byPa prawdopodobnie dla WojtyPy prak-tyka j#zykowa Norwida, zob. K o z P o w s k a, J!zyk poetycki Karola Wojty7y wobec tradycji
romantyków, s. 273-274. Co charakterystyczne, Norwid poddawaP modyfikacjom
semantycz-nym leksemy z tych samych rodzin sPowotwórczych, które poetycko wyzyskaP WojtyPa (np.
zostaje rola obiektu zamy$lenia – przestaje on by" jedynie przedmiotem,
o którym si# z pewnego dystansu my!li, a staje si# czym! lub kim! wa nym,
skupiajcym na sobie uwag# podmiotu i caPkowicie j pochPaniajcym
21.
Dokonana w tym samym poemacie zmiana Pczliwo!ci przymiotnika
za-chwycony
, cho" zewn#trznie podobna do zabiegu omówionego powy ej,
pro-wadzi do nieco innych rezultatów:
Te biedne moje oczy, gdy stwarzaPe!, czerpic z toni w otwart dPo$, o tym wiecznym spojrzeniu my!laPe!,
z a c h w y c o n y m w niezmiern to$ (PBU 88)
Wskutek u ycia przyimka w z biernikiem zamiast standardowej
syntetycz-nej konstrukcji narz#dnikowej (zachwycony kim$/czym$) uruchamia si#
zwi-zek etymologiczny zachwycenia z chwytaniem: zachwycony to ‘taki, który
zostaP chwycony’. W rezultacie zaakcentowana zostaje bierno!" elementu
okre!lanego jako zachwycony – on sam staje si# obiektem niezwykle
dyna-micznie ujmowanej czynno!ci, a jego stan okazuje si# rezultatem cudzego
dziaPania.
PrzykPad podobnej strategii opartej na deleksykalizacji przynosi jeszcze
inny fragment Pie$ni o Bogu ukrytym:
Za te sPowa: Czemu! mnie opu!ciP, Ojcze, Ojcze – za mej Matki pPacz – Ja na wargach Twoich o d k u p i P e m
dwa najprostsze sPowa: Ojcze nasz. (PBU 90-91)
W powy szym monologu odkupi& nie znaczy ‘wynagrodzi" krzywd#, zPo’
czy ‘zbawi"’. SkPadnia odkupi7em co$ za co$ sugeruje, e odkupi& jest tu
jed-nostk podzieln sPowotwórczo, motywowan przez kupi&, a zatem oznacza
‘naby" ponownie co!, co kiedy! ju byPo czyj! wPasno!ci’. W poemacie
WojtyPy tym niegdy! przysPugujcym czPowiekowi, potem utraconym, a przez
misj# Chrystusa zyskiwanym na nowo dobrem jest prawo do nazywania Boga
Ojcem
, przywrócone ludziom za cen# m#ki Jezusa i bólu Jego Matki.
21 Zob. R. P r z y b y l s k a, Polisemia przyimków polskich w $wietle semantyki kognitywnej, Kraków 2002, s. 540 n.
W?&CZANIE DERYWATÓW
W OKRE(LONY KONTEKST LEKSYKALNY
Najprostszym zabiegiem polegajcym na wPczaniu derywatów w
odwiedni kontekst jest zestawianie w bezpo!rednim ssiedztwie leksemu
po-chodnego i jego bazy sPowotwórczej. Poniewa jednak tego typu dziaPania nie
prowadz u WojtyPy do przeksztaPce$ semantycznych (skutkuj jedynie
u!wiadomieniem czytelnikowi podzielno!ci formalnej i semantycznej
lek-semu), stanowi one margines zjawisk omawianych w niniejszym artykule
22.
Podobny efekt poeta uzyskiwaP tak e bez u ywania w tek!cie podstawy
sPo-wotwórczej, jedynie dzi#ki umiejscowieniu w bliskim ssiedztwie leksemów
z odpowiedniego pola semantycznego. Na przykPad w nast#pujcych
wypo-wiedziach ony Hioba oraz samego Uzyjczyka:
BPogosPaw Jemu i umieraj,
by! za! nie zaszedP w z d r o n e sPowa (H 225); Ja w z d r o n e sPowa nie zachodz# (H 225)
sam kontekst sytuacyjny aktualizuje zwizek przymiotnika zdro#ny ‘naganny,
przekraczajcy jak! norm# i/lub zakaz’ z drog%.
Modyfikacje znaczeniowe dokonywane poprzez wPczenie derywatu w
od-powiedni kontekst zwykle wykorzystuj dwoisto!" struktury semantycznej
leksemu motywowanego, w którym mo na aktualizowa" zarówno znaczenie
sPowotwórcze, jak i leksykalne. Zabiegi oparte na wyzyskaniu tej dwoisto!ci
prowadz u WojtyPy bd% do sygnalizowania obecno!ci znaczenia, które
wy-nika ze struktury wyrazu, bd% te do efektu swoistej homonimii derywatów.
PrzykPad deleksykalizacji przynosi nast#pujcy fragment Kamienio7omu:
– jaka miPo!" dojrzewa w mPotach! Grupki dzieci ponios j w przyszPo!",
(piewajc: „w sercach ojców b e z g r a n i c z n a spePniaPa si# praca”. (Kam 114)
PrzywoPanie w tek!cie perspektywy przyszPo!ci powoduje, e w
przymiot-niku bezgraniczny, który w polszczy%nie znaczy tyle co ‘rozlegPy,
niezmie-rzony’ lub ‘majcy du e nasilenie’, uruchomiony zostaje tak e sens b#dcy
pochodn jego budowy sPowotwórczej: ‘bez granic, przekraczajcy granice’
(tu mowa przede wszystkim o granicach czasu). W rezultacie praca okazuje
si# warto!ci ponadczasow, nie tylko wa n dla samych pracujcych, ale
tak e przynoszc owoce w yciu ich potomków
23.
Podobny zabieg pojawia si# równie w poemacie Odkupienie szuka twego
kszta7tu, by wej$& w niepokój wszystkich ludzi
:
kraina znacze$ rozpo!ciera si# w poprzek n i e d o c i e c z o n e j miPo!ci,stanowi stopie$ do niej i wst#p. (O 168).
Opisywana w tym tek!cie miPo!" Weroniki i w ogóle miPo!" ludzka jest
oczywi!cie ‘tajemnicza, niezgP#biona’, bo przede wszystkim takie znaczenie
ma przymiotnik niedocieczony, ale mo na j rozumie" równie jako ‘tak,
która nie dociekPa, nie zako$czyPa si#’, wci „pPync” i nieustannie
doma-gajc si# nowych „codziennych poczyna$” (O 168). Znaczenie
etymolo-giczne to co prawda drugi i wyra%nie sPabszy z aktualizowanych w tek!cie
sensów, ale szerszy kontekst poematu WojtyPy dostarcza argumentów na rzecz
takiego wPa!nie, niejednoznacznego odczytania omawianego przymiotnika
24.
S nimi: konsekwentnie stosowane w opisach duchowo!ci Weroniki
obrazo-wanie akwatyczne
25oraz wielokrotne akcentowanie potrzeby twórczego
powta-rzania czynu Weroniki, z której postaci bije „ yciodajne %ródPo” (O 172).
WPczenie derywatu w odpowiedni kontekst czasem otwiera mo liwo!"
dwojakiej interpretacji ju na poziomie znaczenia sPowotwórczego leksemu.
Tak dzieje si# np. we fragmencie Wigilii Wielkanocnej 1966:
MówiPem [do Drzewa – A. K.]: dobrze, p r z e r o ! n i j mnie, gdy masz moc tak, p r z e r o ! n i j wszystkich ludzi albo ich wchPo$
(nie wchPania si# ludzi, mo na ich p r z e r o s n ":
23 O uniwersalnym wymiarze pracy, która „sPu y pomna aniu dorobku caPej rodziny ludzkiej, wszystkich ludzi yjcych na !wiecie”, pisaP Jan PaweP II w encyklice Laborem exercens (zob. J a n P a w e P I I, Encyklika „Laborem exercens” – „O pracy ludzkiej”, London 1981, II. 10).
24 Omówiony przykPad modyfikacji znaczenia przymiotnika niedocieczony jest swoistym okazjonalizmem – w innych WojtyPowych u yciach analizowanego leksemu brak tego typu przesuni#"; por. np. didaskalium z dramatu Brat naszego Boga: „Oddzielmy si# dPugim szere-giem lat od tamtych dni, narosPych niedocieczonym przebieszere-giem. Sama dogP#bna sprawa sta-wania si# pozostaje w nich zawsze ukryta poza ukPadem zdarze$” (BNB 376).
25 Por. np. nast#pujcy fragment: „Wci we mnie si# przeobra a zawarto!" powszednich dni, / wci szuka uj!cia jak rzeka / [...] t#dy wci upPywa ziemia, powszednie dni zostaj: / pomi#-dzy mn a ziemi jest cigPo!" zarazem i hiatus, / najciekawsze p#kni#cie wszech!wiata, / który mo e nie szuka spePnienia, / lecz ja, czPowiek, musz# go szuka", / jak rzeka uj!cia” (O 167).
wtedy powstaje przestrze$, w której mie!ci si# ka dy – ka dy zostaje sob, cho" zaczyna na nowo y"). (WW 147).
W pierwszym wersie tego cytatu czasownikowi przerosn%& mo na
przypi-sa" znaczenie ‘rosn", przewy szy" wzrostem’, jednak w kolejnych dwóch
u yciach wPa!ciwsza wydaje si# parafraza ‘rosn", przenikn" przez co!’,
ko-respondujca z obecnym w ssiedztwie czasownikiem wch7on%&, a tak e
z wyra anym kilka wersów wcze!niej pragnieniem, by Drzewo „rosPo przeze
mnie, przez moich wnuków, prawnuków” (WW 146). WojtyPa wykorzystaP tu
wielofunkcyjno!" formantu prze-, który w poPczeniu z t sam podstaw
two-rzy i czasownikowe formacje komparatywne (1. u ycie), i formacje
perla-tywne (u ycia 2. i 3.). W efekcie pojawiaj si# obok siebie dwa homonimiczne
derywaty, zbudowane identycznie, ale nale ce do ró nych kategorii
sPowo-twórczych.
Inny typ homonimii sPowotwórczej
26mo na zaobserwowa" w Kamienio7omie:
DPonie s krajobrazem. Gdy p#kn, to wtedy w ranach
wzbiera fizyczny ból, r w c y swobodnie jak strumie$. (Kam 113).
Przymiotnik rw%cy to w powy szym fragmencie zarówno ‘sprawiajcy
ostry, silny ból’, jak i ‘szybko posuwajcy si# naprzód’. Ka de z tych
odczy-ta$ jest wspierane przez jaki! element kontekstu: zwizek z rzeczownikiem
ból
!wiadczy o obecno!ci pierwszego z mo liwych znacze$, natomiast
porów-nanie „jak strumie$” uruchamia sensy zwizane z ruchem. Dwa wskazane
powy ej przymiotniki (sygnalizowane w tek!cie przez jeden ksztaPt) równie
s homonimami sPowotwórczymi, ale mechanizm ich powstawania ró ni si#
od tego, który rzdziP par obecn w poprzednim przykPadzie. Maj one
cha-rakter heterogeniczny – ka dy z nich pochodzi od innej jednostki: rw%cy I od
czasownika z obligatoryjnie wyra onym obiektem: rwa& kogo$, natomiast
rw%cy
II od czasownika ruchu, otwierajcego miejsce dla przyimka o
znacze-niu kierunkowym (do, ku).
26 Na temat homonimii sPowotwórczej i jej odmian zob. m.in.: D. B u t t l e r, Odmiany
pol-skiej homonimii. II. Homonimy s7owotwórcze, „Poradnik J#zykowy” 2(1971), s. 74-82; t a ,
Polska homonimia s7owotwórcza, „Prace Filologiczne” 22(1972), s. 121-157; M. M a j e w s k a, O tak zwanych prawdziwych homonimach s7owotwórczych, „Prace Filologiczne” 46(2001),
s. 417-424; t a , Rzeczownikowe homonimy heterogeniczne. Analiza synchroniczna i
PODSUMOWANIE
Karol WojtyPa wprowadzaP ró norodne innowacje sPowotwórcze do
wszyst-kich swoich tekstów, powstajcych w ró nych okresach twórczo!ci. Je!li idzie
o przejawy dziaPa$, które prowadz do wykorzystania znaczeniowej potencji
derywatów, to szczególne ich zag#szczenie mo na zaobserwowa" w
dojrza-Pych utworach poety-papie a, zwPaszcza w jego poematach. Obecno!" takich
zabiegów w dramatach zaznacza si# nieco sPabiej, co wydaje si# zrozumiaPe ze
wzgl#du na ograniczone mo liwo!ci ich percypowania w tekstach
przeznaczo-nych do wystawienia na scenie
27. Tak e wiersze mPodzie$cze prezentuj si#
pod tym wzgl#dem do!" skromnie – nie brak w nich wprawdzie kunsztownych
eksperymentów sPowotwórczych, ale s to próby, które nie maj raczej
kon-sekwencji semantycznych – najcz#!ciej skutkuj jedynie zwróceniem uwagi
odbiorcy na dwudzielno!" derywatu. Jest to zreszt najcz#stszy rezultat
wyko-rzystywania przez poet# mechanizmów sPowotwórczych. Poza samym
uwypu-klaniem struktury formalnej i znaczeniowej leksemu WojtyPa uzyskiwaP tak e
nast#pujce semantyczne efekty innowacji sPowotwórczych:
1. aktualizacj# znaczenia sPowotwórczego (i etymologicznego) derywatów
zleksykalizowanych;
2. modyfikacj# semantyki caPego derywatu poprzez zmian# znaczenia jego
elementów;
3. nawizanie paradygmatycznej relacji semantycznej mi#dzy derywatami
podobnymi formalnie;
4. dwuznaczno!" tekstu wynikajc z wprowadzania do niego homonimów
sPowotwórczych.
BIBLIOGRAFIA
B u t t l e r D.: Odmiany polskiej homonimii. II. Homonimy sPowotwórcze, „Poradnik J#zy-kowy” 2(1971), s. 74-82.
B u t t l e r D.: Polska homonimia sPowotwórcza, „Prace Filologiczne” 22(1972), s. 121-157. F i l i p G., K r a u z M.: SennowPadztwo wody i kontrszepty w wielkoszybym oknie, czyli
o kreatywno!ci sPowotwórczej Stefana )eromskiego, w: J!zyk pisarzy jako problem
lingwi-styki, red. T. Korpysz, A. KozPowska, Warszawa 2009, s. 353-373.
27 Subko (dz. cyt., s. 41) przypuszcza wprawdzie, e dywiz delimitujcy to tak e „graficzny zapis elementu prozodycznego – oznacza pauz# i/lub przycisk, których nie mo na pomin" przy wymawianiu danego sPowa”, ale nie ma adnych dowodów na to, e WojtyPa przewidywaP jakikolwiek sposób gPosowej realizacji dywizów.
Gramatyka wspóPczesnego j#zyka polskiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskow-ski, H. Wróbel, t. II, Warszawa 1998.
J a n P a w e P I I: Encyklika „Laborem exercens” – „O pracy ludzkiej”, London 1981.
J [a w i e $] A. [wPa!c. W o j t y P a K.]: W#drówka do miejsc !wi#tych, „Znak” 6(1965), s. 773-777.
K a l l a s K.: Funkcje zestawie$ wyrazów spokrewnionych sPowotwórczo bd% etymologicznie we wspóPczesnych polskich tekstach poetyckich, w: S7owotwórstwo i tekst, red. V. Mald-jieva i Z. Rudnik-Karwatowa, Warszawa 2007, s. 37-45.
K a m i $ s k a M.: Pi#kno papieskiego sPowa. Wybrane problemy stylu Jana PawPa II, w: J!zyk
w komunikacji, t. II, red. G. Habrajska, ?ód%, s. 5-10.
K o z P o w s k a A.: J#zyk poetycki Karola WojtyPy (próba charakterystyki), „Colloquia Litte-raria” 4-5(2008), s. 193-214.
K o z P o w s k a A.: J#zyk poetycki Karola WojtyPy wobec tradycji romantyków, w: Jan Pawe7 II
Odnowiciel Mowy Polskiej, red. S. MikoPajczak i M. Wrze!niewska-Pietrzak, Pozna$ 2009,
s. 271-278.
M a j e w s k a M.: O tak zwanych prawdziwych homonimach sPowotwórczych, „Prace Filolo-giczne” 46(2001), s. 417-424.
M a j e w s k a M.: Rzeczownikowe homonimy heterogeniczne. Analiza synchroniczna i dia-chroniczna, Kraków 2006.
P r z y b y l s k a R.: Polisemia przyimków polskich w !wietle semantyki kognitywnej, Kraków 2002.
S u b k o B.: O funkcjach Pcznika w poezji Norwida, w: J!zyk Cypriana Norwida. Materia7y
z konferencji zorganizowanej przez Pracowni! S7ownika J!zyka Cypriana Norwida w dn. 4-6 listopada 1985 roku, red. K. Kopczy$ski, J. Puzynina, Warszawa 1990, s. 39-53.
S z y m a $ s k i W . P.: Z mroku korzeni. O poezji Karola WojtyPy, Kraków 2005.
W a s z a k o w a K.: Derywaty sPowotwórcze w tek!cie, „Biuletyn PTJ” 63(2007), s. 125-138. W o j t y P a K.: Poezje, dramaty, szkice & J a n P a w e P I I, Tryptyk rzymski, wst#p M.
Skwar-nicki, Kraków 2004.
Z a r # b i a n k a Z.: Medytacja znacze$. O specyfice dykcji poetyckiej Karola WojtyPy, w:
Ka-rol Wojty7a – poeta, red. J. GPa ewski, W. Sadowski, Warszawa 2006, s. 251-256.
Z m o r z a n k a A.: Poezja znacze$ ukrytych. Uwagi o poetyce Karola WojtyPy, „Akcent” 4(1988), s. 66-72.
WAYS OF USING THE SEMANTIC POTENTIAL OF COMLPEX LEXICAL ITEMS
IN THE LITERARY WORKS BY KAROL WOJTY?A S u m m a r y
This paper discusses how the semantic potential of derived lexical items is employed by Karol Wojtyla in his artistic writings. In most cases, the poet experimented with word forma-tion patterns in order to emphasize the formal and semantic dichotomies in the derivates he introduced. However, his works also contain a considerable number of modifications in the
semantics of the existing, motivated lexemes. To signal semantic operations on complex words, WojtyPa uses dashes as well as changes in the semantic requirements of the derived lexical items and their lexical context. Used in WojtyPa’s works, these methods result in:
1. bringing up-to-date the lexical (and etymological) meaning of lexicalized items;
2. modification of the whole complex word through semantic alterations concerning its constituent parts;
3. introducing a paradigmatic semantic relationship between complex words that display formal resemblance;
4. textual ambiguity caused by introducing derived homonyms.
S!owa kluczowe: Karol WojtyPa, sPowotwórstwo, j#zyk artystyczny, tekst poetycki, derywaty,
semantyka, dywizy, wymagania skPadniowe, kontekst
Key words: Karol WojtyPa, word formation, artistic language, poetic text, complex (derived) words, semantics, dashes, syntactic requirements, context.