ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LVIII, zeszyt 6 – 2010
ANNA CZAPLA AGNIESZKA KUTYĐA
Katedra JĊzyka Polskiego KUL
„NASZ JĉZYK W PRZESZĐOĝCI – NASZA PRZESZĐOĝû W JĉZYKU” GNIEW 21-22 PAħDZIERNIKA 2009 ROKU
W dniach 21-22 paĨdziernika 2009 r. odbyđa siĊ w Gniewie Ogólnopolska Konferencja Naukowa Nasz jĊzyk w przeszđoĞci – nasza przeszđoĞü w jĊzyku. Organizatorem przedsiĊwziĊcia byđ Uniwersytet GdaĔski we wspóđpracy z Fun-dacją Zamek w Gniewie. Obrady odbywađy siĊ zatem w miejscu historycznym, w murach Ğredniowiecznego kasztelu rycerzy-mnichów, którego budowĊ Krzy-Īacy rozpoczĊli w 1282 roku. Ze wzglĊdu nie tylko na miejsce, ale równieĪ na bogactwo problematyki podjĊtych tematów konferencja cieszyđa siĊ duĪym za-interesowaniem przedstawicieli wielu Ğrodowisk naukowych. Spotkanie umoĪ-liwiđo wymianĊ spostrzeĪeĔ, doĞwiadczeĔ oraz refleksji dotyczących nowych obszarów badawczych w zakresie jĊzykoznawstwa wewnĊtrznego i zewnĊtrz-nego. W konferencji wziĊđy udziađ 54 osoby reprezentujące oĞrodki naukowe z Biađegostoku (UB), CzĊstochowy (AJD), GdaĔska (UG), Katowic (Uĝ), Krako-wa (IJP PAN, IS PAN, AP, UP), Lublina (KUL), Đodzi (UĐ), Olsztyna (UWM), Piotrkowa Trybunalskiego (UHP), Poznania (UAM), Sđupska (AP), Szczecina (US), Warszawy (IS PAN, UW), Wrocđawia (UWr.), Zielonej Góry (UZ).
W ĞrodĊ (21paĨdziernika) o godz. 9.30 nastąpiđo uroczyste otwarcie konfe-rencji i powitanie jej uczestników przez burmistrza miasta. Obrady plenarne rozpocząđ Jerzy Treder od zaprezentowania istniejących etymologii toponimu
Gniew. Pierwsza wzmianka o Gniewie w Ĩródđach pisanych pochodzi z 1. pođ. XIII w. (1229 r.). Jeden z dokumentów okreĞla tĊ okolicĊ nazwą terra Gymeu,
inne okreĞlenia Ĩródđowe to Gimiew, Gymew, Gmewa. Pierwotna nazwa miej-scowoĞci Gmiew pochodzi od rdzenia *gɴm- đączonego ze znaczeniem ‘góra, wzniesienie’, z suf. -ew, wtórne Gniew od apelatywu gniü. Kociewskie miesza-nieĔ z m' związane z asynchroniczną wymową spóđgđosek miĊkkich wargowych czyni prawdopodobnymi obie interpretacje. Przytoczone propozycje etymologii omawianego toponimu mają motywacjĊ topograficzną – Gniew leĪy na wznie-sieniu, a zarazem nad ujĞciem Wierzycy do Wisđy, na skraju Pojezierza Staro-gardzkiego oraz Kociewia. Inną jeszcze hipotezĊ zaproponowađ Bogusđaw Kre-ja. Badacz ten zaakcentowađ moĪliwoĞü pruskiego rodowodu nazwy, zestawia-jąc zapis Gimen z roku 1245 z lit. gimus ‘miĊkki, mazisty, Ğliski’. Niemieckie
Gmewe > Mewe ‘mewa’ (widniejąca do dziĞ w herbie miasta) powstađo przez uproszczenie grupy spóđgđoskowej Gm- > M- w substytucyjnych zapisach nie-mieckich. Nazwa oboczna ziemi gniewskiej, funkcjonująca od Ğredniowiecza w postaci *WaĔska lub *WoĔska pochodzi od woĔ ‘zapach’ na oznaczenie rzeki cuchnącej.
Na początku uczestnicy spotkania naukowego wysđuchali czterech plenar-nych referatów wygđoszoplenar-nych przez: Bogdana Walczaka (UAM), mówiącego o wzajemnym uzaleĪnieniu jĊzyka i kultury Zawarte w jĊzyku dziedzictwo
kultu-rowe a toĪsamoĞü narodowa, EwĊ Siatkowską (Warszawa), która przedstawiđa
uwagi na temat ewolucji jĊzyków sđowiaĔskich: biađoruskiego, macedoĔskiego, boĞniackiego, kaszubskiego, pođabskiego w wystąpieniu Kiedy rodzą siĊ, a
kie-dy umierają jĊzyki? Kilka refleksji na materiale sđowiaĔskim, ReginĊ
Pawđo-wską (UG), Nauczanie jĊzyka polskiego w GdaĔsku, w XVII w., omawiającą
pol-szczyznĊ, jakiej uczono w XVII w., oraz ówczesne podrĊczniki. Obrady plenar-ne zakoĔczyđo wystąpienie Krystyny Kleszczowej, Przewidzieü to, co byđo.
Z warsztatu badawczego historyka jĊzyka, dotyczące doĞwiadczeĔ studiów z
za-kresu semantyki historycznej.
Ze wzglĊdu na wspomnianą powyĪej duĪą liczbĊ osób, które zgđosiđy swój udziađ w konferencji, kolejne referaty wygđoszono podczas obrad w ramach czterech sekcji o zróĪnicowanej tematyce. Problematyka wystąpieĔ oscylowađa wokóđ zagadnieĔ ĞciĞle onomastycznych, kwestii retorycznego uksztađtowania tekstu, ekspresywnoĞci w jĊzyku, stylistyki, genologii, dydaktyki jĊzyka pol-skiego w szkole, leksykologii i leksykografii. Pojawiđy siĊ referaty dotyczące jĊzykowego obrazu Ğwiata w wybranych utworach literackich, polszczyzny re-gionalnej oraz poruszające zagadnienia jĊzykowo-kulturowe.
Kwestii onomastycznych, gđównie antroponimicznych, dotyczyđy nastĊpu-jące wystąpienia: Historyczny antroponomastykon Poznania Magdaleny Graf (UAM); Pomorskie odmiejscowe nazwiska na -ski (i formanty pochodne)
po-chodzące od nazw miejscowoĞci bĊdących w posiadaniu szlachty pomorskiej
Mađgorzaty Klinkosz (UG); Nazwiska pomorskie genetycznie niemieckie
dery-wowane od nazw zawodów Zenona Licy (UG) oraz „Karwala”, „Latađa”,
„Pilch”, czyli jak staropolszczyzna przetrwađa do dnia dzisiejszego. O nazwi-skach mieszkaĔców Sądecczyzny Lidii Pacan-Bonarek (UHP). Problemom z
po-granicza onomastyki i aksjologii poĞwiĊcony byđ gđos Izabeli Matusiak-Kempy (UWM), WartoĞci moralne utrwalone w polskich i niemieckich nazwiskach na
terenie Warmii. O funkcji nazw wđasnych w tekĞcie mówiđa Urszula KĊsikowa
(AP Sđupsk) w referacie Obce nazwy wđasne w powieĞciach Rodziewiczówny.
ProblematykĊ onimów wydobytych z okreĞlonego korpusu tekstów poruszyđa Kinga Banderowicz (UAM), Archiwalne ksiĊgi miejskie Poznania jako Ĩródđo
badaĔ onomastycznych oraz Agnieszka Kutyđa-Joü (KUL), Onimia w doku-mentach Wđadysđawa Đokietka (1275-1333) – zarys problematyki. Anna Czapla
(KUL) w wystąpieniu Zaginione apelatywa ukryte w nazwach miejscowych (na
przykđadzie ziemi lwowskiej) zaprezentowađa archaiczne rzeczowniki i przy-miotniki wyekscerpowane z toponimów.
Zagadnienia dawnej obyczajowoĞci i jej odbicie w jĊzyku byđy tematem refe-ratów Ewy Mđynarczyk (UP Kraków), Dawne zwyczaje rzemieĞlników w Ğwietle krakowskich statutów cechowych z XVI i XVII wieku; Ewy HoryĔ (UP Kraków),
ObyczajowoĞü wiejska w XVI-XVIII w. na materiale Ksiąg sądowych (gromadz-kich) wiejskich Jadownik, Maszkienic, Iwkowej i Uszwi; Anity Pawđowskiej (UĐ), Formuđy etykietalne początku doby nowopolskiej w aspekcie socjolingwistycz-nym, oraz Danuty Ostaszewskiej (Uĝ), Staropolska „wydwornoĞü” polityka i dzisiejsze przeobraĪenia ideađu. Wizualizacje utrwalone w dawnych i wspóđ-czesnych tekstach dyskursu politycznego. JĊzykowym wizerunkiem Polaków i cudzoziemców zajĊđy siĊ Krystyna Zalewska (UB) w wystąpieniu PowieĞü
po-lityczna dwudziestolecia miĊdzywojennego jako Ĩródđo do badaĔ jĊzykowych nad autostereotypami Polaków; Magdalena Pietrzak (UĐ), „Dziurdziulewicze”, „Cymbađkiewicze”, „Nadymalscy”…, czyli obraz polskich wad na przykđadzie felietonów II pođowy XIX wieku oraz Weronika Girys-Czagowiec (IS PAN,
War-szawa), Obraz cudzoziemców w staropolskich pamiĊtnikach i relacjach z
pod-róĪy. Omówiona zostađa równieĪ leksyka związana z kulinariami w referacie
Eweliny KwapieĔ (UW), Nowa leksyka dziewiĊtnastowieczna wobec kulinariów, oraz z zabawami dzieciĊcymi w wystąpieniu Anety LewiĔskiej (UG), W co
ba-wiđy siĊ dzieci sto lat temu.
JĊzykowego obrazu Ğwiata dotyczyđy wystąpienia Jana Kamienieckiego (UWr.), JĊzykowy obraz Ğwiata w „PieĞniach chrzeĞcijaĔskich dawniejszych
Kraków), JĊzykowy obraz kobiety w Ğwietle XIX-wiecznych inskrypcji
nagrob-nych; Agnieszki Ryzzy-WoĨniak (UZ), JĊzykowy obraz roĞlin w XVI i XVII-
-wiecznych zielnikach polskich, i Doroty Kozaryn (US), JĊzykowy obraz doby
w „Wizerunku wđasnym Īywota czđowieka poczciwego” Mikođaja Reja.
ProblematykĊ polszczyzny regionalnej analizowanej na podstawie dzieđ lek-sykograficznych poruszyđy referaty: Mađgorzaty Milewskiej-Stawiany (UG),
GórnođuĪyckie deminutiva w „Vocabularium latino-serbicum” (1721) Jana Hawstyna Swetlika oraz Jolanty Migdađ i Agnieszki Piotrowskiej-Wojaczyk
(UAM), Struktura genetyczna wspóđczesnej polszczyzny regionalnej (na
pod-stawie danych leksykograficznych). Archaizmy leksykalne pochodzenia
prasđo-wiaĔskiego w gwarach polskich omówiđa Maria TrawiĔska (IS PAN Warszawa) w wystąpieniu O „szestroku”, „chąsie” i „pieniądzach” w rĊkopisie
XIV-wiecz-nej poznaĔskiej ksiĊgi ziemskiej. Dawną leksyką zajĊli siĊ równieĪ: BoĪena
Sie-radzka-Baziur (IJP PAN Kraków), Charakterystyka iloĞciowa i struktura
se-mantyczna sđownictwa staropolskiego; Ewa WoĨniak (UĐ), W poszukiwaniu
metod badawczych semantyki – na przykđadzie wyrazów z rodziny rozpaczy w XVI w.; Sylwia Đukaszkiewicz-Dudek (IJP PAN Kraków), Struktura najstar-szego polskiego sđownictwa z pola semantycznego pđodnoĞü i okres prenatalny;
Agnieszka Sđoboda (UAM), Semantyka i skđadnia liczebników zbiorowych
wĞredniowiecznej polszczyĨnie; oraz Magdalena Pastuchowa (Uĝ), Dobrze i Ĩle o MądroĞci – rozwaĪania diachroniczne. Obce interferencje i ich wpđyw na
pol-ski system morfologiczny zaprezentowađ Rafađ ZarĊbpol-ski (UĐ), Historia
zewnĊtrz-na a formanty obcego pochodzenia w dziejach polskiego sđowotwórstwa.
Materiađ leksykograficzny wykorzystali równieĪ Jerzy Obara (UWr.), do analizy leksyki w ujĊciu socjolingwistycznym, w referacie Sđownictwo o
ogra-niczonym zasiĊgu socjalnym w Sđowniku warszawskim oraz Lucyna
Warda-Ra-dys (UG), Interiekcje w sđowniku S. B. Lindego.
O ekspresywnoĞci w jĊzyku mówili Marceli Olma (UP, Kraków), JĊzykowe
Ğrodki okazywania uczuü w listach mađĪeĔskich z XIX wieku, Katarzyna
Zawil-ska (UWM Olsztyn), Biađogđowska mowa afektowna. Listy Teresy do
Kazimie-rza WiĞnickiego z 1. pođowy XVIII wieku oraz RóĪa Modrzejewska (US), Sta-nisđaw Wokulski a Izabela ĐĊcka – jĊzykowe konceptualizacje uczuü.
Problematyka genologiczna widoczna byđa w wystąpieniach Agnieszki Szczaus (US), Kwestia jako gatunek naukowy (na przykđadzie „Informacyi
ma-tematycznej” W. Bystrzonowskiego z 1749 r.) oraz Mađgorzaty
Dawidziak-Kđa-docznej (UWr), Uwarunkowania pragmatyczne zagajeĔ z doby Sejmu Wielkiego. JĊzykiem religijnym zajĊli siĊ: Tomasz Ratajczak (UZ), Obraz MĊki
(UAM), Nowe wobec dawnego. Sđownictwo Nowego Testamentu „Biblii
gdaĔ-skiej” a zasób leksykalny „Sđownika polszczyzny XVI wieku”; Izabela KĊpka (UG), Aksjologiczny aspekt wiary w kazaniach ks. Hieronima Kajsiewicza
(1812-1873) oraz Danuta Kowalska (UĐ), Mikođaj Rej – kontynuator czy nowator stylu psađterzowego? (na podstawie Psađterza Dawidowego).
Stylistyką zainteresowađa siĊ Mirosđawa Siuciak (US), O potrzebie stylistyki
historycznej jĊzyka polskiego. Nawiązaniem do tego wystąpienia byđ referat
do-tyczący retorycznego uksztađtowania tekstu Miejsce okresu retorycznego w
róĪ-nych odmianach stylistyczróĪ-nych polszczyzny ElĪbiety Sztankóné-Stryjniak (UHP).
Dydaktyki jĊzyka polskiego w szkole dotyczyđ tekst Mađgorzaty Chmiel (UG), Miejsce nauki o jĊzyku w szkole w dwudziestoleciu miĊdzywojennym.
KonferencjĊ zakoĔczyđy obrady plenarne, podczas których gđos zabrali Ewa Rogowska-Cybulska i Marek Cybulski, Kreowanie obrazu przeszđoĞci w
pro-cesie podnoszenia statusu jĊzykowego kaszubszczyzny (na przykđadzie „Kaszëbs-czégò sđowôrza normatiwnégò” Eugeniusza Gođąbka) oraz Mađgorzata Misiak
(UWr.), Rola wiedzy o historii jĊzyka w okreĞleniu i zachowaniu toĪsamoĞci
etnicznej na przykđadzie mniejszoĞci etnolingwistycznych w Polsce.
Konferencja naukowa w Gniewie oprócz niewątpliwych walorów edukacyj-nych, na które wpđynąđ wysoki poziom merytoryczny wygđoszonych referatów i konstruktywnych dyskusji, byđa równieĪ spotkaniem sđuĪącym promocji mia-sta, jego malowniczych zabytków oraz Fundacji Zamek w Gniewie. Obrady uĞwietnione zostađy wizytą kasztelana gniewskiego Jarosđawa StruczyĔskiego, stworzyđy okazjĊ do wspólnego zwiedzania miasta i zamku pokrzyĪackiego oraz indywidualnego zapoznania siĊ z zabytkami Starego Miasta: gotyckim ratuszem i najwiĊkszym na Pomorzu zespođem kamienic podcieniowych z XV w., jak równieĪ XIV-wiecznym koĞciođem pw. Ğw. Mikođaja. Warto dodaü, Īe organi-zacja „Zamek w Gniewie” skupia ludzi zafascynowanych historią i kulturą ma-terialną Ğredniowiecza i czasów nowoĪytnych, którzy naleĪą do grona wspóđor-ganizatorów corocznej inscenizacji historycznej Bitwa pod Grunwaldem. Do dorobku osób odtwarzających historiĊ na zamku zaliczyü naleĪy równieĪ uczestnictwo w licznych scenach historyczno-batalistycznych w programach telewizyjnych oraz filmach polskich i zagranicznych. Organizowane tu od 1992 roku spektakle, inscenizacje historyczne oraz turnieje rycerskie sprawiđy,Īe za-mek w Gniewie uznawany jest za jeden z gđównych oĞrodków krzewienia hi-storii w Polsce. DziĊki konferencji Gniew stađ siĊ takĪe miejscem upowszech-niania historii jĊzyka ojczystego.
