ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 7 – 2014
JOLANTA UK-ORYSIAK*
HISTORIA KONSERWACJI MALOWIDE
BIZANTY©SKO-RUSKICH
Z KAPLICY TRÓJCY WITEJ W LUBLINIE
Pamici Boeny
Kaplica Trójcy witej posiada unikatow polichromi wykonan w tech-nice fresku bizantysko-ruskiego. Zgodnie z tekstem umieszczonym na uku tczowym zostaa ona ukoczona 10 sierpnia 1418 roku1. Malowida znajduj si na sklepieniu i cianach drugiej kondygnacji budowli.
W Polsce liczba zabytków z zachowanym malarstwem bizantysko-ruskim jest niewielka. Gównym i zarazem najlepiej zachowanym przykadem jest wystrój malarski kocioa Trójcy witej na wzgórzu zamkowym w Lublinie. Opisujc histori konserwacji naley zwróci uwag na takie gówne aspekty, jak: stan zachowania malowide i stan techniczny caej budowli, kompozycj przedstawie ikonograficznych we wntrzu gotyckim oraz maniery arty-styczne, cile zwizane z technik i technologi opracowywania malowide.
Konserwacja dekoracji malarskiej wymaga od wykonawców przestrzegania trudnych regu technologicznych, ikonograficznych, artystycznych i konser-watorskich. ledzc losy kaplicy wiemy, e brak waciwej opieki konserwa-torskiej i biecych remontów doprowadzi w 1820 roku do pokrycia cian
JOLANTA UK-ORYSIAK – Gówny Konserwator Zbiorów Muzeum Lubelskiego w Lublinie, e-mail: konserwator@muzeumlubelskie.pl
1
G. J a k i m i s k a, Kaplica Trójcy <witej, „Inspiracje” 9(1999) (dokadna interpretacja daty).
kaplicy tynkiem. Niniejszy opis prac konserwatorskich dotyczy dziaa, które trwaj z przerwami do dnia dzisiejszego. Ich celem bya restauracja malowide fundacji króla Wadysawa Jagiey w bryle redniowiecznej budowli.
FUNDACJE MALOWIDE KRÓLA W ADYS AWA JAGIE Y
Oprócz malowide w kociele Trójcy witej w Lublinie wymieniane s jeszcze inne: w kaplicy Mariackiej i witej Trójcy na Wawelu, w kaplicy Benedyktynów w ycu, prezbiterium kolegiaty w Sandomierzu, w kolegiacie w Wilicy, w archikatedrze w Gnienie2. Do naszych czasów przetrway freski w Lublinie (w dwóch kocioach – oprócz omawianego w szcztkowych frag-mentach w kociele powizytkowskim), Sandomierzu i Wilicy oraz póniejsza fundacja Kazimierza Jagielloczyka w kaplicy witokrzyskiej w Katedrze na Wawelu.
Freski z kocioa Trójcy witej przetrway jako najpeniejszy wystrój malarski wityni. Program ikonograficzny malowide zosta oparty na kano-nie bizantyskim, cile okrelajcym tematy przedstawie i ich rozmieszcze-nie. Wntrze lubelskiego kocioa o cechach budowli aciskiej wymagao od twórców sprostania trudnociom narzuconym przez architektur. Hierarchia przedstawie malarskich uoya poszczególne cykle tematyczne w okrelo-nych miejscach. Na cianach prezbiterium znajduje si cykl eucharystyczny, najniej wtki poboczne, zalene od wezwania i funkcji kocioa. Przedsta-wienia np.: dotyczce Kocioa i witych usytuowano w kilku miejscach, wtek doksologiczny na sklepieniu, a w nawie cykl ewangeliczny. Pewien schematyzm mona zaobserwowa w ornamentyce oddzielajcej sceny figu-ralne od dolnej czci cian, gdzie wymalowane zostay kotary o rónej kolo-rystyce; draperia zawieszona jest na kókach w segmentach o rónej szeroko-ci. Na cianie uku tczowego umieszczono sceny i tematy, dla których miej-scem w rycie wschodnim jest ikonostas. Stylistyka bizantysko-ruska zostaa zmodernizowana przez mistrza Andrzeja na sposób zachodni. Artyci jednak pozostawili napisy wykonane tylko cyrylic.
2
A. R ó y c k a – B r y z e k, Bizantyjsko-ruskie malowida w kaplicy Zamku Lubelskiego, Warszawa 1983
TWÓRCY LUBELSKICH MALOWIDE
Malarze dziaajcy w lubelskiej wityni pracowali zgodnie z programami traktatów malarskich, materiaowo-technicznych, znanych w Bizancjum i na Rusi3. W znacznej mierze efekt ich pracy podporzdkowany zosta wymogom technicznym i technologicznym w poczeniu z wasnymi predyspozycjami artystycznymi. Profesor Anna Róycka-Bryzek wyodrbnia w lubelskich malowidach trzy gówne maniery stylistyczne4. Pierwsza to hieratyczno-iko-nowa, ukazujca postaci wzorowane na ikonach ze szkó nowogrodzkich. Po-staci ukazane s frontalnie, maj charakterystyczny, wzniosy wygld, twarz pocig z wydatnym podbródkiem w ujciu ¾ i chodn kolorystyk karnacji, np.: Chrystus w Majestacie, postaci anioów na sklepieniu, scena Zwiastowa-nia, figury proroków i witych. Wymienione wizerunki opracowa malarsko Kury (Cyryl).
Wikszo scen namalowana zostaa przez mistrza Andrzeja w drugiej ma-nierze narracyjno-malarskiej. W opracowanych przez niego scenach nastpio poczenie stylu bakaskiego malarstwa ciennego z eklektycznym sposobem opracowa kompozycji, charakterystycznym dla ruskich naladowców5. Kompozycje, które opracowywa Andrzej, s wielofigurowe o nienagannej technice malarskiej. Malujc cykl <wit mistrz Andrzej korzysta z wzorników przyjtych w Bizancjum, a do cyklu Mki posugiwa si wzornikami serbsko-athoskimi6. Autorstwo scen wykonanych przez gównego mistrza rozpozna-walne jest przez sposób interpretacji malarskiej oblicza Chrystusa; twarz uka-zana 3/4, brwi uniesione lekko cignite, nos cienki u nasady, szeroki na kocu, usta mae, kolorystyka karnacji – cieplejsza ni u Kurya, a sposób malarski uzyskania optycznego koloru przez wmalowywanie obok siebie drobnych rónokolorowych kreseczek wskazuje na wpywy bakaskie. Trze-cia maniera – archaiczna, przypisana zostaa mistrzowi o imieniu Juszko7, zwizanemu najprawdopodobniej ze rodowiskiem halicko-woyskim lub
3
S. S t a w i c k i, Techniczne i technologiczne problemy ciennych malowide
bizantysko-ruskich w kociele zamkowym w Lublinie, w: Kaplica Trójcy <witej na Zamku Lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja. Materiay z sesji zorganizowanej w Muzeum Lubel-skim 24-26. kwietnia 1997; red. B. Paprockam J. Sil, Lublin 1999.
4
R ó y c k a - B r y z e k, dz. cyt.
5
T a , O freskach lubelskich ponownie: uzupenienia i dopowiedzenia, w: Kaplica Trójcy
<witej na Zamku Lubelskim. 6
T a , Bizantyjsko-ruskie malowida…
7
kijowskim. Sposób opracowania twarzy, zarówno rysunkowy, jak i malarski, wzorowany na mistrzu Andrzeju. Niektóre postaci maj deformacje anato-miczne: due gowy, krótkie rce czy mae stopy (sceny na cianie tczowej i dolnej strefie nawy). Sceny te s sabsze artystycznie. Czy Juszko moe by przypuszczalnie autorem opracowa malarskich: z Komuni Apostoów, sceny fundacyjnej czy portretu konnego króla Jagiey? Twórcy lubelskich malowi-de byli prawdopodobnie mnichami. W tekcie fundacyjnym wymieniony zo-sta z imienia najwaniejszy z nich – mistrz Andrzej8. Pozostali podpisali si imionami w zakamarkach sklepie.
LUBELSKIE DEKORACJE MALARSKIE
Sklepienie i ciany kaplicy Trójcy witej pokryte zostay malowidami ufundowanymi przez króla Wadysawa Jagie. Lubelski koció Trójcy witej powsta w poowie XIV wieku, jako budowla na planie nawy zblio-nej do kwadratu z centralnie umieszczonym filarem, wspierajcym gwiedzi-ste sklepienie i orientowanym, wyduonym, dwuprzsowym prezbiterium, zamknitym trójbocznie9. Doda naley, e po starszej polichromii z czasów króla Kazimierza Wielkiego pozostay tylko „wiadki”, a póniejsza renesan-sowa wystpuje tylko w kilku niewielkich fragmentach.
Polichromi kazimierzowsk mona sobie tylko wyobrazi , poniewa kry-teria techniczne i technologiczne freskowej dekoracji cian, wykonanej z fun-dacji króla Jagiey, wymagay skucia tynków. Zachoway si ladowe frag-menty czerwono-zielonej polichromii eber sklepienia oraz elementów ka-miennych portali. Dekoracja malarska wystpowaa na cianach. Oprócz krzya konsekracyjnego za „beczk”, przewiecaj na poudniowej cianie prezbiterium szcztki polichromii z motywem rolinnym, w miejscu, gdzie pochopnie na oryginale sprawdzano wosk jako metod wzmacniania malowi-de10.
witynia kazimierzowska nie miaa chóru ani schodów na niego prowa-dzcych. Nie byo bocznych mens otarzowych, portal w pónocnej cianie nawy usytuowany by bardziej na wschód. Posadzka bya najprawdopodobniej
8
T a , Rk mistrza Andrzeja, „Spotkania z Zabytkami”, 5(1996).
9
Ks. J.A. W a d o w s k i, Kocioy Lubelskie – 1907, rozdzia o kaplicy.
10
M. G a w o w s k a, L. B a r t n i k, Sprawozdania z prac konserwatorskich przy
kamienna. Przed pooeniem fresków fundacji Wadysawa Jagiey wykonano nieznaczne zmiany w architekturze, dodano boczne mensy otarzowe, przesu-nito portal w pónocnej cianie nawy, utworzono modrzewiowy chór, a pro-wadzce na niego drewniane schody zabiegowe obudowano po formie, przez co zyskano dodatkow powierzchni malarsk. Wedug konserwatora Jerzego Siennickiego11 schody te mogy równie prowadzi do pomieszcze zamko-wych, nawet z przyziemia kaplicy. Gówne wejcie do kocioa znajdowao si w elewacji zachodniej – wyszej kondygnacji i zapewne obramione byo go-tyckim portalem, a z dziedzica prowadziy galeri schody drewniane. Deko-racja malarska kocioa otrzymaa z kocem XVI wieku nowe otarze, do ciany pónocnej prezbiterium dobudowano zakrysti, przyozdobion malowi-dami z motywami rolinnymi. Ponadto portal w elewacji zachodniej zosta zmniejszony, a nowopowstae ciany pokrya polichromia naladujca rene-sansowe dekoracje kamienne. Na uku tczowym namalowany zosta herb Szreniawa Piotra Kmity12 (zmar 1409), a posadzka wymieniona zostaa na ceglan. Wiek XVII i nastpnie XVIII to zmierzch wietnoci kaplicy zamko-wej, spowodowany postpujc utrat rodków na utrzymanie wityni. Opis pochodzcy z wizytacji biskupiej z 1800 roku stwierdza, e budynki przyko-cielne s zniszczone: dzwonnica kocioa jest rozwalona, schody wejciowe zniszczone, a dom mansjonarzy nie nadaje si do zamieszkania.
W latach 20. XIX wieku13 zaborca austriacki odbudowa zamek z przezna-czeniem na wizienie. Koció na dugie lata sta si kaplic wizienn, a jego ciany zewntrzne i wewntrzne z polichromi pokry nowy tynk wapienny. Niszczco na malowida wpyn ju sam tynk, ale wczeniej ca powierzch-ni cian pokryto gstym i gbokim nasiekiem tynku, aby zwikszy przy-czepno nowego tynku do podoa, co spowodowao utrat na zawsze czci fresków. Usunito ambon i gotyckie obrazy z prezbiterium, rozebrano dom mansjonarzy, w latach siedemdziesitych zdemontowano drzwi wejciowe, pamitajce czasy jagielloskie. W latach dziewi dziesitych XIX wieku dokonano „remontu” zamku i kaplicy14. Rozebrano wówczas galerie ze
scho-11
Koció w. Trójcy w Lublinie, „Poudnie” 1925, z. 1, 2.
12
Sownik biograficzny miasta Lublina, PTH – oddzia w Lublinie, red. T. Radzik, Lublin 1993.
13
Dokumentacja konserwatorska obrazu: Widok Lublina – wjazd generaa Zajczka, Ph. Dombck, 1826…Napisy na obrazie 30. odnawianie kocioa w. Trójcy, pod zarzdem Ignacego Lubowieckiego – Prezesa ….i jego staraniem w latach 1822-1829. 30. odnawianie kocioa w. Trójcy,
14
dami, drzwi portalowe i okna w elewacji zachodniej czciowo zamurowano, pozostawiajc w górnych partiach mae okna. Zmieniono wówczas pokrycie na obnionym dachu prezbiterium. Wejcie do kocioa zostao wykute w po-udniowej cianie nawy, co spowodowao zniszczenie gotyckiego, grubego muru z warstw polichromii. Moliwe, e to miejsce wybrano ze wzgldu na wówczas ju istniejce due zniszczenia. Zniszczone modrzewiowe deski chóru wymieniono na nowe, sosnowe.
Stojcy na czele Delegacji Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego ar-cheolog Kazimierz Stronczyski, zajmujcy si opisem staroytnych zabyt-ków w guberni lubelskiej, notowa: „odpadajca warstwa zabielenia pozwala nieco widzie malowide na cianach i sklepieniu, ale próbki s za mae, aby odgadn przedmiot”. Spostrzeenie to nie byo tak zauwaalne, jak odsoni-cie w latach 1897-1899, przez malarza lubelskiego Józefa Smoliskiego, sceny fundacyjnej, opisane w prasie z dat 12 marca 1897 roku. Wzbudzio ono zainteresowanie rosyjskich wadz zaborczych. Do zbadania znaleziska powoano Cesarsk Komisj Archeologiczn w Petersburgu15. W komisji zna-laz si midzy innymi prof. Nikoaj Pokrowski i Piotr Pokryszkin. W 1902 i 1903 roku ta specjalna komisja prowadzia prace na miejscu w Lublinie. Prace byy prowadzone zbyt szybko i niezbyt dokadnie. Odsonito w cigu dwóch tygodni 1903 roku wikszo malowide. Prace prowadzone byy przez Pokryszkina – architekta i malarza. Zachowane reprodukcje fotografii, wyko-nanych na zlecenie Pokryszkina i Czystiakowa w lubelskiej kaplicy podczas odsaniania spod tynku polichromii, zawieraj informacje i uwagi autorów zdj , dotyczce poszczególnych uj oraz numery inwentarzowe archiwów w Petersburgu16. Wród nazwisk fotografów mona odnale lublinian: Siczociska i Stephanoff. Komisja w swoim sprawozdaniu wysuna bdne tezy dotyczce powstania malowide, z którymi rozprawi si w lubelskiej prasie w 1904 roku Hieronim opaciski17. Komisja zaborcy kontynuowaa swoje prace jeszcze w 1914 roku. W ich trakcie bezpowrotnie zniszczone zostay fragmenty tekstu fundacyjnego z pen królewsk tytulatur Jagiey,
15
Dokumenty z Archiwum Pastwowego w Lublinie dotyczce odkrycia malowide, prac Carskiej Komisji Archeologicznej, stanu zabytku w czasie I wojny wiatowej.
16
H. B i l e w i c z, Midzy Krakowem a Petersburgiem. Casus bizantyjsko-ruskich
malowi-de lubelskich w pierwszych dekadach XX wieku, w: Kaplica Trójcy <witej na Zamku Lubel-skim…, s. 175-207.
17
Ilustrowany przewodnik po Lublinie, Lublin 1931, Wyd. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze – oddzia Lubelski.
a uwagi o celowym zniszczeniu tekstu pojawiaj si ju w opracowaniach z lat dwudziestych XX wieku.
TECHNIKA WYKONANIA MALOWIDE
ciany i sklepienie dekorowane byy wedug kanonów bizantysko-ru-skich, obowizujcych w XV wieku. Paszczyzny tynku czono w ukadzie horyzontalnym. Taki ukad funkcjonowa na ziemiach ruskich.
Do zrozumienia zasad techniczno-technologicznych mog by pomocne rozwaania profesora Stanisawa Stawickiego18, oparte na traktatach malar-skich: Ksiga z góry Athos, ruskie oryginay, Tipika Niektarija (najobszerniej-szy) i greckie Hermeneje. Technika malowide lubelskich wykazuje pewne cechy odrbne, podyktowane bry budowli oraz umiejtnociami artystycz-nymi i techniczartystycz-nymi twórców fresków. Opracowanie skadu chemicznego malowide znane jest z bada laboratoryjnych przeprowadzonych w latach sze dziesitych XX wieku. Wyniki tych bada opieray si na analizie che-micznej, która przeprowadzona zostaa w 1965 roku19. Zasady budowania ciennego malowida bizantysko-ruskiego byy wspólne dla rónych orod-ków kulturowych i najczciej realizowane przez malarzy wspópracujcych z ekipami pomocników wyspecjalizowanych w pracach technicznych (przygo-towywaniu ciasta wapiennego, nakadaniu tynków „dniówkami”, od góry ku doowi, niekiedy ich gadzeniu). Rysunek wstpny wykonywano rozwodnio-nym jasrozwodnio-nym ugrem, uzupeniarozwodnio-nym liniami rytymi ostrym narzdziem. Nastp-nie w granicach rysunku nakadano farby. To zazwyczaj stanowi ciemny podkad – rieft, natomiast graficzny modelunek poszczególnych przedstawie uzyskiwano za pomoc kolejnych rozjanie oraz ciemnych konturów zamy-kajcych i podkrelajcych form. W technicznym sposobie malowania domi-nuje technika laserunkowa, ale wystpuj sceny malowane impastowo: np. Chrystus w Ogrójcu , Ostatnia Wieczerza (w prezbiterium) czy niektóre wia-ta kotar. Sposób malowania fresków na cianach prezbiterium pozostaje w stosunku do nawy na znacznie wyszym poziomie artystycznym. Jako ko-cowy etap prac wprowadzano na ciemny podkad „lazur” oraz zocenia:
gów-18
S t a w i c k i, Techniczne i technologiczne problemy..., Kaplica Trójcy <witej na Zamku
Lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja. Materiay z sesji zorganizowanej
w Muzeum Lubelskim 24-26 kwietnia 1997.
19
T e n e, Uwagi do prac konserwatorskich prowadzonych w kociele zamkowym w latach 1954-60 oraz 1972-78, w: Kaplica Trójcy <witej na Zamku Lubelskim.
nie nimbów postaci witych, anioów i gwiazd na sklepieniu). Efekty bkitu nieba (ta) i mienicych si gwiazd wystpuj w malarstwie bizantyskim czy w malarstwie woskiego trecenta, take w malarstwie Europy zachodniej i rodkowej. Podkad ugrowy pod zocenia na fresku nanoszony by okoo czterech tygodni po naoeniu tynku i opracowaniu warstwy malarskiej20.
Zarzucony na pocztku XIX wieku tynk i w konsekwencji prace konser-watorskie prowadzone przez Cesarsk Komisj Archeologiczn oraz zespoy Juliusza Makarewicza, Edwarda Trojanowskiego, Bohdana Marconiego przy-czyniy si do utraty zoce. Zocenia na wytraw olejn wykonywano, spo-rzdzajc rodzaj mixtionu ze schncego oleju. Nimby wykrelone zostay przed zoceniem, podkrelone ciemnym paskiem wewntrz, a jasnym po ze-wntrznej stronie. Czy rytmicznie powtarzajce si formy barwne na niektó-rych kotarach mog by prawdopodobnie pozostaoci nie zachowanej deko-racji?
Tynk we freskach lubelskich ma ciepe zabarwienie21 powstae na skutek mieszania ciasta wapiennego z wypenieniem organicznym, glin z dou wa-piennego.
Wypalane wapno sporzdzano z wydobywanego na Lubelszczynie wapie-nia kredowego lub marglistego22. Barwa tynku miaa wpyw na tonacj kolo-rystyczn malowide i powodowaa trudnoci zwizane z rekonstruk-cj i punktowaniami podczas prac konserwatorskich. Podczas konserwacji prowadzonej na przeomie lat pi dziesitych i sze dziesitych XX wieku ubytki tynku i uzupenienia wykonano zwyk zapraw piaskowo-wapienn jasn23, obc pod wzgldem faktury i znacznie odbiegajc od tynków oryginalnych.
W latach 70.24 w prezbiterium, a 80. w nawie wszystkie poprzednie kity i aty usunito, a nowe wykonano z zaprawy przyrzdzonej na bazie
wypenia-20
T e n e, Techniczne i technologiczne problemy…
21
Tame.
22
P. R u d n i e w s k i, Technika malowide bizantyjsko-ruskich na przykadzie polichromii
ciennej w Lublinie i Supralu, w: Biblioteka muzealnictwa i ochrony zabytków, seria B, t. XI,
1965.
23
Dokumentacje konserwatorskie malowide ciennych: S. S t a w i c k i, Lublin, Kaplica
Trójcy <witej, Prezbiterium, 1980; P. R u d n i e w s k i, M. S a m b o r s k i, Problemy zwizane z pracami konserwatorskimi przy kaplicy <w. Trójcy na zamku w Lublinie, „Ochrona
Zabyt-ków” 1968, nr 3.
24
S. S t a w i c k i, Problemy techniczne zwizane z konserwacj malowide ciennych
cza o zabarwieniu ótawym (wapie marglisty lub kreda zawierajce mate-riay ilaste i tlenki elaza).
Wypeniacz tynków lubelskich.25 Podstawowy wypeniacz to dobrze zmie-lone i krótko przycite wókna lnu, rozmieszczone w tynku w rónym zagsz-czeniu. O wypeniaczu z wókien lnu pisz traktaty ruskie, o wóknach konopi traktaty greckie. Inne, zapewne przypadkowe, to wókna sosny zwyczajnej, szcztki tkanek rolin, drobne fragmenty somy lnianej oraz zdrewniae czci odyg traw, które jako chwasty przedostay si z wóknami midlonego lnu.
Ilo warstw tynków lubelskich jest trudna do jednoznacznego ustalenia. Profesor S. Stawicki26 w 1970 r. podzieli je na czciowo jednowarstwowe, a czciowo dwuwarstwowe, co potwierdzi badaniami w latach 1972-1978. Dwuwarstwowy tynk wystpuje w glifach okiennych prezbiterium, partiach sklepienia, gównie w prezbiterium i w rónych czciach nawy. Na wikszoci kilkusetmetrowej powierzchni wntrza wystpuje tynk jednowar-stwowy, którego grubo wynosi od paru mikrometrów do 2 cm, a w przypadkach skrajnych do 3 cm. W badaniach próbek tynku27 stwierdzono wystpowanie siarczanu wapnia, prawdopodobnie wskutek zaniedba budow-lanych z rónych lat. W tynkach lubelskich wystpuj stosunkowo due iloci spoiwa organicznego. Proces tynkowania pod cienn dekoracj malarsk w kociele Trójcy witej przebiega wedug regu obowizujcych w malar-stwie bizantysko-ruskim, czyli od góry ku doowi (od sklepienia, przez górne i rodkowe partie cian do poziomu ówczesnej podogi). Na wieym nieskar-bonatyzowanym tynku musia by w miar szybko (podajc za znawcami techniki maksymalnie do okoo 60 godzin) pooony fresk w zalenoci od warunków klimatycznych.
W malowidach lubelskich znajdowano rysunek kompozycji najczciej w stanie szcztkowym28. Rozrysowywanie rozpoczynano od wykrelenia nim-bów, które stanowiy centralne miejsca kompozycji, a do nich dorysowywano postaci, architektur, elementy pejzau lub wntrza. Znaczna cz punktów wykrelania ulega zatarciu podczas samego sporzdzania malowide, lecz
25
Badania próbek tynków, zapraw i cegy pochodzcych z kaplicy zamkowej, PPPKZ od-dzia Warszawa, oprac. S. Jdrzejowska, P. Rudniewski, A. Wawrzeczak, Warszawa 1973.
26
Uwagi do prac konserwatorskich prowadzonych w kociele zamkowym…
27
Badania próbek tynków, zapraw i cegy pochodzcych kaplicy zamkowej, PPPKZ od-dzia Warszawa, Laboratorium Naukowo-Badawcze. M. Jaboska-Szyszko, K. Boczko, B. winiarska, Warszawa 1981.
28
Dokumentacje konserwatorskie malowide ciennych: S. S t a w i c k i, Lublin, Kaplica
najczciej w wyniku prowadzonych licznych prac konserwatorsko-budowla-nych. Podstawow technik w wykonaniu dekoracji malarskiej kocioa witej Trójcy w Lublinie jest technika czystego fresku (al fresco, buon fre-sco). Technika narzucaa due tempo prac, biorc pod uwag, e pracowao tylko trzech mistrzów z pomocnikami. Sceny i figury zostay zakomponowane w pola, w znacznej czci dostosowane do zastaej gotyckiej architektury ka-plicy. Wikszo scen ujta zostaa w czerwone pasy ramujce.
Opracowywanie malarskie lubelskich scen rozpoczynano od pokrycia ta riefti (przede wszystkim czer z biel witojask). Zadaniem podkadu bya izolacja przed rcym dziaaniem wodorotlenku wapnia wraliwej war-stwy malarskiej przy nanoszeniu pigmentu, np. azurytu czy malachitu. Cytujc prof. Stawickiego: identyfikacja spoiwa29 uytego do sporzdzenia lazuru jest prawie niemoliwa ze wzgldu na brak zachowanego materiau badawczego, dziaania Cesarskiej Komisji Archeologicznej i nieznane kompletne z jej ba-da oraz nie zawsze waciwe metody prowadzonych konserwacji. Zespó konserwatorski pracujcy z Juliuszem Makarewiczem bdnie rozpozna tech-nik wykonania malowide w kaplicy i prowadzi silne nasycanie rodkami wzmacniajcymi kolor i walor (prawdopodobnie temper jajow).
Paleta malowide lubelskich zawiera30: biel witojask, czer rolinn i czer kostn, ócienie (ochry) naturalne pigmenty elazowe, ochr greck – sien naturaln, czerwienie elazowe, bkit – gruboziarnisty, azuryt i ziele, gruboziarnisty malachit z domieszk azurytu, ziemi zielon (staroruska na-zwa praziele). Pigmenty byy najczciej materiaem sprowadzanym z miejsc pochodzenia twórców polichromii. Wród badanych pigmentów stwierdzono wystpowanie: bieli oowianej, ultramaryny sztucznej i bkitu pruskiego, które pochodziy z prac konserwatorskich z lat 1917-1923, prowa-dzonych przez Makarewicza, a nastpnie Trojanowskiego. Uywano wówczas bieli cynkowej. Nie stwierdzono wystpowania minii ani cynobru, ale nie wy-kluczono ich stosowania. Osignicia wspóczesnej nauki w zakresie bada bezinwazyjnych i atomowych daj coraz wiksze moliwoci, a ich opracowa-nie wpyopracowa-nie na pogbieopracowa-nie wiedzy o technice fresków w kaplicy Trójcy witej.
29
T e n e, Techniczne i technologiczne problemy…
30
HISTORIA KONSERWACJI
Prace konserwatorskie prowadzone s z przerwami od roku 1902 do dnia dzisiejszego. Korespondencja z 1914 roku pomidzy czonkiem carskiej komi-sji Piotrem Pokryszkinem a malarzami Grigorijem i Michaiem Czirkowym opisuje planowane prace konserwatorskie. Ostatni rachunek wystawiony przez nich za oczyszczenie z tynku malowide, pochodzi z 13 stycznia 1914 roku. Prace przerwa wybuch I wojny wiatowej. Kolejne byy planowane przez okupacyjne wadze austriackie przy wspóudziale Lubelskiego Koa Towarzy-stwa Opieki nad Zabytkami Przeszoci. W pierwszej kolejnoci konserwo-wane byo prezbiterium31 przez prof. Juliusza Makarewicza (w latach 1917-1918) przy wspóudziale malarzy krakowskich: Stanisawa Matejki i Wady-sawa Rupy. Na rachunkach widnieje równie podpis Jana wieego. Profesor Makarewicz by rzeczoznawc i wykonawc wielu prac konserwatorskich przy najcenniejszych malowidach ciennych, np.: na Wawelu czy w kolegiacie sandomierskiej. Opracowane przez niego metody budz dzi kontrowersje. By zwolennikiem stosowania profilaktyki konserwatorskiej. W trakcie pro-wadzonych wówczas prac usunito resztki dziewitnastowiecznych tynków, doczyszczono powierzchni, zakitowano ubytki i wykonano punktowania war-stwy malarskiej. Podczas niespena dwu lat wykonano konserwacj gównego otarza i malowide prezbiterium. W prasie lubelskiej pojawiy si krytyczne uwagi o zbyt duych retuszach, majcych cechy przemalowa. Potwierdze-niem tego jest zachowana czciowo fotograficzna dokumentacja tych prac. Uzupenienia barwne pokrywaj zachowany orygina, a na wikszych kitach zakadany by kolor lokalny. Konserwatorzy pracujcy wówczas w kaplicy napisali 8 sierpnia 1917 roku list, który wraz z egzemplarzem „Kuriera Co-dziennego” woono do butelki i zamurowano w cianie uku tczowego. Od-naleziony zosta przez ekip konserwatorów pracujcych w drugiej poowie lat osiemdziesitych.
W 1918 roku prace byy kontynuowane przez lubelskiego malarza-konser-watora Jerzego Siennickiego32, a po utworzeniu Ministerstwa Kultury i Sztuki prowadzenie prac w nawie w latach 1919-1923 przej prof. Edward Troja-nowski z Warszawy. Prace obejmoway usunicie pokrywajcych polichromi
31
K. D u r a k i e w i c z, Pierwsza konserwacja odkrytych malowide. Juliusz Makarewicz
i Edward Trojanowski, w: Kaplica Trójcy <witej na Zamku Lubelskim.. 32
J. S i e n n i c k i, Restauracja fresków w kociele <w. Trójcy w Lublinie, w: „Sztuka i Artysta” 1924, rocznik 1.
pozostaoci tynków i pobia, kitowanie i punktowanie zniszczonych frag-mentów33. Wykluczono krytykowane uprzednio metody pracy. Tym razem konserwacja zostaa oceniono wysoko. Wntrze kaplicy pozostao puste, boczne otarze usunito, liturgia sprawowana bya sporadycznie.
Czasy okupacji niemieckiej i lata powojenne pozbawiy kaplic opieki na wiele lat. Przypadkowe wykorzystywanie pomieszcze kaplicznych i brak wentylacji przyczyniy si do ponownej destrukcji malowide i murów.
Od 1954 r. w pomieszczeniach zamku ma swoj siedzib Muzeum Lubel-skie, które jako instytucja pastwowa objo opiek kaplic Trójcy witej. W ramach szeroko planowanych prac restauratorsko-budowlanych w latach 1954-1959 prowadzona bya kolejna konserwacja malowide przez Pastwowe Przedsibiorstwo Pracownia Konserwacji Zabytków w Warszawie pod kierun-kiem rzeczoznawcy prof. Bohdana Marconiego. Niestety, prace zostay wyko-nane za wczenie, poniewa nie zabezpieczono naleycie caej bryy gotyckiej budowli. Zy stan techniczny budowli i narzucony przez wadze szybki termin ukoczenia prac konserwatorskich le wpyny na ich jako . Od konserwato-rów wymagano precyzji i fachowoci w przemarznitym i zawilgoconym wntrzu, spkanych murach i przy przeciekajcym dachu. Wntrze pozba-wione byo okien. Ubytki tynku i uzupenienia wykonano zwyk zapraw piaskowo-wapienn jasn, obc pod wzgldem faktury i znacznie odbiegajc od tynków oryginalnych.
Po kilku latach efekt konserwacji uleg zniszczeniu w wyniku niekorzyst-nego i niestabilniekorzyst-nego mikroklimatu, powodujcego rekrystalizacj soli roz-puszczalnych w wodzie na powierzchni malowide, które powikszay sw objto 34. Doprowadzio to do rozkruszania tynków i osypywania si polichromii. Malowidom zagraao nadmierne zawilgocenie budynku. Woda pochodzca z opadów, przed którymi nie chroni zniszczony dach i woda pod-sikajca z terenu pozbawionego waciwego odprowadzenia kondensowaa si na powierzchni cian, posadzki, okien nieogrzewanego budynku. ciany szybko pokry wzrost pleni.
Zakres realizowanych prac konserwatorsko-budowlanych w latach 1954-1967 obejmowa: czciow wymian i wzmocnienie wiby dachowej, zmian pokrycia z blachy na dachówk „holenderk”, uzupenienie zniszczo-nych wtków murów, wzmocnienia konstrukcyjne obiektu w cianie pónocnej
33
D u r a k i e w i c z, Pierwsza konserwacja odkrytych malowide.
34
Raport o stanie i potrzebach Kaplicy dla Ministerstwa Kultury i Sztuki, oprac. K. Durakiewicz, P. Rudniewski, S. Stawicki, M. Samborski, 1977.
przez usztywnienie z trzpienia elbetonowego i cigów stalowych nad ziemiem i sklepieniem pitra, odbicie tynków zewntrznych, uoenie w przy-ziemiu posadzki z regularnych pyt piaskowca, w krypcie z kamienia nieregu-larnego, a w czci z polichromi z rcznie robionych ceramicznych pyt gla-zurowanych, odbudow schodów w murach zewntrznych, konserwacj rene-sansowego portalu, wymian okien, zaoenie nowej instalacji elektrycznej. W przyziemiu zamontowano podwójne drzwi wejciowe.
Inwentaryzacja malowide35 pochodzca z lat szecdziesitych XX wieku okrelia: kubatur kaplicy – 4430 m3, powierzchni posadzki w czci z ma-lowidami – 105 m2, powierzchnie malowide – 753,85 m2.Brak formy cyfro-wej stwarza pewne niedogodnoci.
Dopiero po waciwym zabezpieczeniu budynku i stabilizacji mikroklimatu przystpiono do „ostatniej” konserwacji polichromii. Profilaktyka i koordyna-cja prac konserwatorskich oraz nadzór nad monitoringiem warunków tam wy-stpujcych prowadzony by przez muzealne konserwatorki: Hann Grzesik i Krystyn Durakiewicz. Stabilizujce si warunki mikroklimatyczne pozwo-liy przystpi do kolejnej fazy prac konserwatorskich przy freskach. W latach 1976-1980 realizowano konserwacj malowide w prezbiterium36, a od 1986 do 1995 w nawie37. Wczeniej przemurowano i wzmocniono stare pknicia cian.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych wszystkie kity i aty usu-nito, a nowe wykonano z zaprawy przyrzdzonej na bazie wypeniacza o za-barwieniu ótawym. Program prac obejmowa pen konserwacj malowide, poczynajc od wzmocnienia strukturalnego tynków i polichromii. Kity daw-nych reperacji byy niewaciwie pooone i wykonane z niewaciwych mate-riaów (gips, cement). Oczyszczono powierzchni z nalotów soli, zdjto zmie-nione kolorystycznie retusze i punktowania. W miejscach duych ubytków stosowano rekonstrukcj scalajc bez odtwarzania niezachowanych szcze-góów. Prace wymagay od konserwatorów malarstwa ciennego przestrzega-nia trudnych regu wynikajcych z techniki i technologii. Zakadano nowe kity
35
Inwentaryzacja konserwatorska, Kaplica Zamkowa, oprac. Z. Woko, 1968-1969.
36
Dokumentacje konserwatorskie malowide ciennych: a.) S. S t a w i c k i, Lublin, Kaplica
Trójcy witej, Prezbiterium, 1980
37
Dokumentacje konserwatorskie malowide ciennych: b.) M. G a w o w s k a, Lublin,
Ka-plica Trójcy <witej, <ciana poudniowa nawy, 1993; c.) L. B a r t n i k, Lublin, KaKa-plica Trójcy <witej, <ciana zachodnia nawy, filara, obudowa schodów na chór, 1995; d.) M. M i l e w s k a, Kaplica Trójcy <witej, Sklepienie nawy, ciana pónocna nawy, ciana i uk tczowy, 2002.
wapienne, dwuwarstwowe, w dolnej warstwie z dodatkiem mczki marmuro-wej do wapna38.
Punktowania wykonano sab temper jajow z dodatkiem mleka wapien-nego, stosujc drobn ciemniejsz kropk na janiejszym podkadzie39. Rekon-strukcje traktowano w dwojaki sposób, mniejsze aty malowano gadko, wik-sze rozbijano na paszczyzny barwne, wynikajce z ksztatu i wielkoci kom-pozycji, ale pozbawione szczegóów naladujcych orygina. Kierowano si zasad, e zawsze dominuje orygina, nawet jeli zachoway si tylko jego szcztki. Z zespou konserwatorów, którzy pracowali przy tej realizacji, wy-mieni naley Stanisawa Stawickiego, Mari Milewsk, Magdalen Gawow-sk i Leonarda Bartnika. Wymienione osoby s dyplomowanymi konserwato-rami dzie sztuki. Prace wykonane przez nich zasuguj na uznanie ze wzgldu na wysok fachowo i podporzdkowanie wartoci odtworzonych orygina-owi. Uznanie dla konserwatorów i inwestora potwierdzia take nagroda gówna Generalnego Konserwatora Zabytków za wzorow realizacj konser-wacji fresków, przyznana w 1997 roku Muzeum Lubelskiemu.
M. Gawowska i L. Bartnik pracowali take przy drobnych retuszach poli-chromii, wynikajcych z uytkowania kaplicy w latach 2004-2005 oraz w roku 2008 przy retuszach polichromii po przeprowadzonych pracach remontowych przy stabilizacji fundamentów kaplicy i wymianie okien. Najwiksze spkania wystpiy w obrbie prezbiterium40.
Podczas prac remontowych prowadzonych w latach 2007-2008 w kaplicy wymieniono zniszczone drewniane framugi okien, co wizao si z renowacj polichromowanych kamiennych obramowa.
PODSUMOWANIE
Problemy techniczno-technologiczne malowide lubelskich przedstawi w licznych publikacjach prof. Stanisaw Stawicki. Energiczne usuwanie wod rozlegych retuszy z czasów pierwszych konserwacji wpyno na przemiesz-czenie spoiw organicznych41. Podczas kolejnych konserwacji w 1976 i 1986
38
Tame.
39
Tame.
40
G a w o w s k a, B a r t n i k, Sprawozdania z prac konserwatorskie przy malowidach
ciennych w Kaplicy Trójcy <witej prowadzonych w latach 2005 i 2008. 41
S t a w i c k i, Uwagi do prac konserwatorskich prowadzonych w kociele zamkowym
roku znaleziono lady zoce niektórych nimbów i gwiazd na sklepieniu pre-zbiterium. Istnieje ograniczona moliwo pobrania próbek ze wzgldów etycznych i konserwatorskich. Fotogrametria w technice cyfrowej to koniecz-no w uzupenieniu bada.
W ramach programu unijnego 2007-2013 w Kaplicy Trójcy witej prze-prowadzono: konserwacj murów ceglanych elewacji oraz przyziemia i krypty, konserwacj obramie kamiennych i portalu renesansowego, modernizacj owietlenia, wymian obróbek blacharskich, remont konstrukcji dachu oraz wymian sprztu klimatyzujcego.
Nie mona zamkn dziaa konserwatorskich w adnym obiekcie zabyt-kowym. Kaplica nie moe by pozbawiona staej opieki konserwatorskiej. Zachowanie penej odpowiedzialnoci za prace remontowo-budowlane to pod-stawowy wymóg. Podejmowane dziaania musz by konsultowane i prowa-dzone pod nadzorem konserwatorskim rzeczoznawcy Ministra Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego, oparte na opinii konstruktora i pomiarach geologicz-nych. Kaplica Trójcy witej znajduje si w Rejestrze Zabytków i wpisana zostaa na list Europejskiego Dziedzictwa Kultury w 1995 roku, a wraz z lubelskim Starym Miastem w 2006 roku uznana zostaa przez Prezydenta RP za Pomnik Historii.
1.Fragment widoku Lublina na wzgórze zamkowe wg A. Hogenberga, 161842
2. Andrzej Grabowski, Widok Kaplicy w. Trójcy, olej/pótno, przed 1886
42
3. Adam Lerue, Kaplica zamkowa w Lublinie, litografia 1857
5. Lublin. Kaplica Jagielloska na zamku, Bronisaw Kopczyski, akwarela, 1918, odkrycie fresków
7. Tablica inskrypcyjna – stan obecny
9. Wntrze kaplicy – przegld konserwatorski, 2008
11. Kaplica Trójcy witej w Lublinie, elewacja zachodnia, 2012
THE HISTORY OF THE CONSERVATION OF THE BYZANTINE-RUTHENIAN FRESCOES IN THE HOLY TRINITY CHAPEL IN LUBLIN
S u m m a r y
The Holy Trinity Chapel in Lublin has a unique polychromy painted in the technique of Byzan-tine-Ruthenian frescoes, completed on 10 August 1418. It is the main and at the same time best preserved example of Byzantine-Ruthenian painting. Painters active in the Lublin church worked in accordance with the programs of treatises on painting dealing with materials and techniques, known in Byzantium and Ruthenia. Professor Anna Róycka-Bryzek has distinguished three main stylistic manners in the Lublin paintings. The first is the hieratic-iconic one, showing the figures on the basis of the features of the Novgorod schools icons; in the second narrative-painting manner in the shown scenes the Balkan wall painting was combined with the eclectic way of composing the subject-mat-ter, characteristic of Ruthenian followers of the style. The third manner – an archaic one, has been ascribed to a master, most probably connected with the Galician-Volhynian or Kiev circles. Profes-sor Stanisaw Stawicki’s deliberations based on treatises on painting: “Ksiga z Góry Athos”, Rus-sian handbooks, Tipika Niektarija (the most extensive one) and Greek Hermeneia are helpful in understanding the technical-technological principles.
Studying the history of the chapel we learn that a lack of proper supervision and of current re-pairs led to covering the walls of the chapel with plaster in 1820. In 1897-1899 the foundation scene
was uncovered by the Lublin painter Józef Smoliski, which was described in the press on 12 March 1897. This raised the interest of the Russian authorities. A Tsar’s Archeological Board in St Peters-burg was established to study the discovered polychromy.
The history of the conservation starts in 1897; the work was continued by teams led by Juliusz Makarewicz, Edward Trojanowski, Bohdan Marconi, and was concluded by the recent works.
In the team of conservators who worked on the polychromy in the recent years Stanisaw Stawicki, Maria Milewska, Magdalene Gawowska and Leonard Bartnik should be mentioned. These people are qualified conservators of works of art. Their work should be appreciated because of its high professional level as well as of subordinating the restored values to the original.
Key words: Holy Trinity Chapel, conservators’ work, treatises on painting, Byzantine-Ruthenian frescoes, icons.
Translated by: Tadeusz Karowicz
HISTORIA KONSERWACJI MALOWIDE BIZANTY©SKO-RUSKICH Z KAPLICY TRÓJCY WITEJ W LUBLINIE
S t r e s z c z e n i e
Kaplica Trójcy witej w Lublinie posiada unikatow polichromi wykonan w technice fresku bizantysko-ruskiego ukoczon 10 sierpnia 1418 roku. To gówny i zarazem najlepiej zachowany przykad malarstwa bizantysko-ruskiego. Malarze dziaajcy w lubelskiej wityni pracowali zgodnie z programami traktatów malarskich, materiaowo-technicznych znanych w Bizancjum i na Rusi. Profesor Anna Róycka-Bryzek wyodrbnia w lubelskich malowidach trzy gówne maniery stylistyczne. Pierwsza to hieratyczno-ikonowa, ukazujca postaci w oparciu o cechy ikon ze szkó nowogrodzkich, w drugiej manierze narracyjno-malarskiej, gdzie w opracowanych scenach nast-pio poczenie stylu bakaskiego malarstwa ciennego z eklektycznym sposobem opracowa kompozycji charakterystycznym dla ruskich naladowców. Trzecia maniera – archaiczna, przypi-sana zostaa mistrzowi zwizanemu najprawdopodobniej ze rodowiskiem halicko-woyskim lub kijowskim. Do zrozumienia zasad techniczno-technologicznych s pomocne rozwaania profesora Stanisawa Stawickiegoprzeprowadzone w oparciu o traktaty malarskie: „Ksiega z góry Athos”, ruskie podlinniki, Tipika Niektarija (najobszerniejszy) i greckie Hermeneje.
ledzc losy kaplicy wiemy, e brak waciwej opieki konserwatorskiej i biecych remontów doprowadziy w 1820 roku do pokrycia cian kaplicy tynkiem. Odsonicie w latach 1897 – 99, przez malarza lubelskiego Józefa Smoliskiego sceny fundacyjnej, opisane w prasie z dat 12 marca 1897 roku, wzbudzio zainteresowanie wadz zaborczych rosyjskich. Do zbadania znaleziska po-woano Cesarsk Komisj Archeologiczn w Petersburgu.
Historia konserwacji prac rozpoczyna si od 1897roku i prowadzi przez dziaalno zespoów Juliusza Makarewicza, Edwarda Trojanowskiego, Bohdana Marconiego i ostatni konserwacj.
Z zespou konserwatorów, którzy pracowali ostatnio, wymieni naley Stanisawa Stawickiego, Mari Milewsk, Magdalen Gawowsk i Leonarda Bartnika. Wymienione osoby s
dyplomowa-nymi konserwatorami dzie sztuki. Prace wykonane przez nich zasuguj na uznanie ze wzgldu na wysok fachowo i podporzdkowanie wartoci odtworzonych oryginaowi.
Sowa kluczowe: Kaplica w. Trójcy, prace konserwatorskie, traktaty malarskie, freski bizantysko-ruskie, ikony < # * -' % . #$ \^|[v] ^[. @|`Q [ `v `= _v`>\v_ {|`q@|`, ^}\vv_ =qv`>| [`\v=`^>|-}@[v@_^^>|x| @^>\, \[@vv_ 10 \[x_^=\ 1418 x|}\. =| x\[vQ ` |}v|[@vv| ^|q@\v`[`^] _ }@_x`q {@`@ [`\v=`^>|-}@[v@_^^>| `[|{`^`. %_}|v`>`, }^=[_~` [ `v^>| q@\, @\|=\` ^|x\^v| {@|x@\ `[|{`^vQq =@\>=\=|[, \=@`\v|-=qv`^>`q, `[^=vQq [ `\v=`` ` v\ _^`. @|^^|@ vv\ _`>\-@Q> [Q}`\ [ `v^>`q @|^{`^]q =@` x\[vQ ^=``^=`^>` \v@Q. @[\] – =| `@\=`^>`-`>|v|{`^v\], _>\Q[\~\] {@^|v\ ^||=[=^=[vv| =@\}``` `>|v|{`^\v`] v|[x|@|}^>`q >|. | [=|@|, v\@@\=`[v|-`[|{`^v| \v@, [ @\@\|=\v-vQq `|@\v`]q {@|`|| ^|}`vv` \>\v^>|x| ^=v|{`^v|x| ^=`] ` >>=`^>|x| ^{|^|\ @\@\|=>` >|{|```, q\@\>=@v| }] }@[v@_^^>`q {|}@\\=. @=] \v@\ – \@q\`^>\], Q\ {@`{`^\v\ \^=@_, [@|]=v| ^[]\vv|_ ^ x\`>|-[|Qv^>| `` >`[^>| ^@}|. '] {|v`\v`] =qv`^>`q ` =qv||x`^>`q {@\[`, |v {|vQ` ][]=^] @\^^_}v`] {@|^^|@\ =\v`^\[\ =\[`>|x|, {@|[}vvQ v\ |^v|[\v`` q_}|^=[vvQq =@\>=\=|[: " "# 0!, }@[v@_^^>`q {|}`vv`>|[, >=\@`] (^\Q {@|^=@\vvQ) ` x@^>`q # . \^^\=@`[\] `^=|@` \^|[v`, |v| _v\=, =| |=^_=^=[` ^||=[=^=[_~x| @^=\[-@\`|vv|x| _q|}\ ` =>_~`q @|v=|[ {@`[` [ 1820 x|}_ > {|>@Q=` ^=v \^|[v` =_>\-=_@>|. =>@Q=` [ 1897-1899 xx. `v^>` `[|{`^ | |`v^>` |v}|[| ^vQ, |{`^\vv| [ {@^^ 12 \@=\ 1897 x|}\, [Q[\| `v=@^ @|^^`^>`q \q[\=v`^>`q [\^=. `^^}|[\v` v\q|}>` Q\ v\v\v\ {@\=|@^>\] \@q||x`^>\] >|`^^`] [ =@_@x. ^=|@`] @^=\[@\`` @\|= v\`v\=^] ^ 1897 x|}\ ` {@|}|\=^] }]=v|-^= @^=\[@\=|@^>`q x@_{{ `_\ &\>\@[`\, }[\@}\ @|]v|[^>|x|, |x}\v\ &\@>|v`, [{|= }| {|^}v @^=\[@\``. @^=\[@\=|@|[, @\|=\~`q [ {|^}v [@], ^=|`= v\[\= =\v`^\[\ =\[`>|x|, &\@` &`[^>_, &\x}\v_ \[|[^>_ ` |v\@}\ \@=v`>\. ^ |v` – }`{|`@|[\vvQ @^=\[@\=|@Q q_}|^=[vvQq {@|`[}v`. }-\vvQ `` @\|=Q \^_`[\= {@`v\v`], \x|}\@] [Q^|>|_ {@|^^`|v\`_ ` [@-v|^=` [|^^|}\vvQq {@|`[}v` |@`x`v\_.
: \^|[v] ^[. @|`Q, @^=\[@\`|vvQ @\|=Q, {@|x@\v\ `[|{`^vQq =@\>=\=|[, [`\v=`^>|-}@[v@_^^>` @^>`, `>|vQ
