Czasy Now ożytne tom 11/1997 P eriodyk p o św ię c o n y dziejom p olskim i p o w sz ec h n y m od XV d o XX w ieku
J a n u sz M ałłek (Toruń)
R eform acja w P olsce i w Prusach w XVI w ieku. (P od ob ień stw a i różnice)
W L o n d y n ie w latach I8 3 8 i 1840 u k a z a ło się d ru k ie m d z ie ło h ra b ie g o W a le ria n a K ra s iń s k ie g o tra k tu ją c e o h is to rii re fo rm a c ji w P o ls c e 1. H ra b ia K ra siń sk i, k alw in ista, z n a la z ł się w A n g lii, a p o tem w S z k o c ji j a k o e m ig ra n t p o p o w s ta n iu listo p a d o w y m 1830/31 ro k u . B y ł o n ta k ż e a u to re m k sią ż k i z a w ie ra ją c e j w y k ła d y z h is to rii relig ii n a ro d ó w s ło w ia ń s k ic h 2. „ T h e R e fo rm a tio n in P o la n d ” W a le ria n a K ra siń sk ie g o było p ie r w s z ą n o w o c z e s n ą s y n te z ą h isto rii p o ls k ie j re fo rm a c ji. U jrz a ło o n o św ia tło d z ie n n e p a ra d o k s a ln ie n ie w P o ls c e , le c z w A n g lii, o p u b lik o w a n e n a tu ra ln ie w ję z y k u a n g ie ls k im , p o d c z a s g d y je g o p o ls k i p rz e k ła d w y sz e d ł d ru k ie m d o p ie ro w la ta c h 1903— 1 9 0 5 J . S am a u to r z m a rł w ro k u 1855 w E d y n b u rg u i ta m z o s ta ł p o c h o w a n y .
W 1982 r. n a k o n fe re n c ji h is to ry k ó w re fo rm a c ji w W itte n b e rd z e w y g ło siłe m re fe ra t pt. „ P ru s y K s ią ż ę c e a re fo rm a c ja w P o ls c e ” 4. K o n k lu z ją te g o re fe ra tu b y ła te z a , iż m ię d z y ro z w o je m p o ls k ie j i p ru sk ie j re fo rm a c ji istn ie je śc isły z w ią z e k . S tąd ty tu ł n in ie js z e g o a rty k u łu „ R e fo rm a c ja w P o lsc e i w P ru sach w X V I w . P o d o b ie ń s tw a i ró ż n ic e ” . W y m a g a o n a je d n a k d a ls z e g o o b ja ś n ie n ia . O tó ż w X V I stu le c iu P ru sy nie tw o rz y ły j u ż je d n e g o te ry to riu m , istn iały b o w ie m P ru sy K sią ż ę c e , le n n o P o lsk i, a ta k ż e P ru sy K ró le w sk ie in acz ej zw an e P ru sam i P o lsk im i, k tó re o d roku 1454 a o s ta te c z n ie od ro k u 1466 w c h o d z iły b e z p o ś re d n io w sk ła d p a ń stw a p o ls k ie g o . J e d n a k P ru sy K ró le w sk ie d o 1569 r. z a c h o w a ły a u to n o m ię p o lity c z n ą . M ia ło to sw o je re p e rk u s je w o rg a n iz a c ji k o śc ie ln e j. K o śc ió ł p ro te sta n c k i (lu te ra ń sk i) w P ru sa c h K ró le w sk ic h w z a s a d z ie p o z o s ta w a ł p o z a s tru k tu rą K o śc io ła p ro te sta n c k ie g o w P o lsc e . C o p ra w d a G o ttfrie d S c h ra m m w sw o jej g ru n to w n e j p ra c y o p o lsk iej re fo rm a c ji pt. „ D e r p o ln isc h e A d e l un d d ie R e fo rm a tio n 1 5 4 8 -1 6 0 7 ” 5 o m a w ia P ru sy K ró le w sk ie n a ró w n i z innym i p ro w in c ja m i: M a ło p o ls k ą R u sią, W ie lk o p o ls k ą M a z o w sz e m c z y L itw ą w ra m ach R z e c z y p o s p o lite j P o lsk ie j to je d n a k w ie le p rz e m a w ia z a ty m , a b y j e w y o d rę b n ić . F ak tem s ą b lisk ie w ię z i K o śc io ła lu te ra ń sk ie g o w P ru sach K ró le w sk ic h z K o śc io łe m te g o w y z n a n ia w P ru sach K sią ż ę c y c h , ch o ć nie tw o rz y ły o n e o rg a n iz a c y jn e j c a ło ś c i i w in n iś m y j e o m a w ia ć o so b n o . W k a ż d y m ra z ie tru d n o m ó w ić w X V I w ie k u o „ o g ó ln o p r u s k im ” K o śc ie le p ro te sta n c k im .
H isto ry c y re fo rm a c ji nie s ą w sta n ie p o d z iś d z ie ń o d p o w ie d z ie ć d o k o ń c a n a k ilk a p o d s ta w o w y c h p y ta ń d o ty c z ą c y c h c h a ra k te ru , a z w ła s z c z a p rz y c z y n u p a d k u te g o ru ch u re lig ijn e g o w P o lsc e . M y ślę, że w d o ty c h c z a so w y c h b a d a n ia c h sp o ra d y c z n ie u c ie k a n o się d o m e to d y p o ró w n a w c z e j, k tó ra m o ż e (c h o ć n ie m u s i) by ć p rz y d a tn a .
N in ie js z y re fe ra t j e s t p r ó b ą c h o ć w sk ro m n y m z a k re s ie z a s to s o w a n ia tej m eto d y . O g ra n ic z a ją c się d o p o ró w n a n ia ro z w o ju p ro te sta n ty z m u w K o ro n ie P o lsk iej i n a L itw ie o ra z w P ru s a c h K ró le w sk ic h i P ru sa c h K sią ż ę c y c h w X V I w. p ra g n ie m y sk o n c e n tro w a ć się n a k ilk u k w e stia c h ta k ic h ja k : s to su n e k sp o łe c z e ń s tw a d o re fo rm a c ji, e ta p y je j ro z w o ju , stru k tu ra o rg a n iz a c y jn a n o w e g o K o śc io ła o ra z s to su n e k d o inn y ch w y zn ań .
Z a c z n ijm y od p a ń stw a , k tó re n a jp ie rw o b ję ła re fo rm a c ja tj. o d P ru s K sią ż ę c y c h . O tó ż , K się s tw o P ru sk ie sta ło się p ie rw s z y m p ań stw em lu te ra ń sk im w E u ro p ie . J u ż 6 lip ca 1525 r. ks. A lb re c h t H o h e n z o lle rn n a k a z a ł tu taj g ło s z e n ie „ c z y s te g o ” S ło w a B o ż e g o 6. W p ro w a d z e n ie re fo rm a c ji „ o d g ó ry ” s p o tk a ło się ró w n ie ż z e n tu z ja sty c z n y m p rz y ję c ie m „o d d o łu ” , z w ła s z c z a w K ró le w c u g d z ie k o śc io ły b y ły p rz e p e łn io n e w iern y m i słu c h a ją c y m i n o w ej n a u k i7. P rz y jm o w a n iu nauki L u tra s p rz y ja ło p o słu g iw a n ie się ję z y k ie m n ie m ie c k im p rz e z p o k a ź n ą c z ę ść m ie sz k a ń c ó w m ia st p ru s k ic h . W y p ad k i o p o ru b y ły s p o ra d y c z n e z re s z tą in s p iro w a n e p rz e z b y ły ch K rz y ż a k ó w . N a jo stro ż n ie j p o s tę p o w a n o na w si g d z ie z m ia n y w litu rg ii p rz e p ro w a d z a n o s to p n io w o , a b y n ie d rażn ić w ie rn y c h . J u ż w ro k u 1530 p rz y ję to z a o b o w ią z u ją c ą K o n fe sję A u g sb u rsk ą . Z n a k o m ity b a d a c z re fo rm a c ji w P ru s a c h K sią ż ę c y c h P. T s c h a c k e rt8 b y ł z d a n ia , iż p o p rz e p ro w a d z e n iu w iz y ta c ji k o śc ie ln y c h i w p ro w a d z e n iu o rd y n a c ji k o śc ie ln e j w 1544 r. K się s tw o P ru sk ie sta ło się c a łk o w ic ie lu terań sk im . K o le jn y e ta p d z ie jó w p ro te sta n ty z m u w P ru sa c h K sią ż ę c y c h w ią z a ł się ze sp o re m w latach 1 5 4 9 -1 5 5 2 o rto d o k sji lu terań sk iej z o sia n d ry z m e m . k tó ry p o p ie ra ! ks. A lb rech t. Z te g o sp o ru o b ro n n ą r ę k ą w y sz e d ł lu te ra n iz m , k tó ry w 1567 r. u sa n k c jo n o w a ł sw o je w y z n a n ie a k te m Repelitio corporis doctrinae. P o ja w ie n ie się w K się stw ie P ru sk im w ra z z e le k to re m b ra n d e n b u rsk im (ch o ć i n ie c o w c z e ś n ie j) k o n k u ru ją c e g o k a lw in iz m u nie z a c h w ia ło p o z y c ji lu teran izm u . D o p ie ro w 1817 r. u tw o rz e n ie K o śc io ła u n ijn e g o (lu te ra n i k a lw in ó w ) w p ro w a d z iło n o w ą ja k o ś ć k o n fe s y jn ą w P ru sa c h . K o śc ió ł lu terań sk i w P ru sach K sią ż ę c y c h d o 1587 r. m ia ł z p ew n y m i p rz e rw a m i u stró j e p is k o p a ln y , p ó ź n ie j w p ro w a d z o n o w je g o m ie jsc e u stró j k o n sy s to ria ln y . K się s tw o P ru sk ie b y ło azy le m d la p ro te s ta n tó w z c a łe j E u ro p y z w ła s z c z a z P o lsk i. O sie d la li się tu taj i sz w e n k fe ld ia n ie i m e n n o n ic i i b ra c ia czescy . N ie c h ę tn ie n a to m ia s t to le ro w a n o tu taj k a to lik ó w , n ie d o p u s z c z a ją c ich ani d o u rz ę d ó w , an i n a u n iw e rsy te t. J u ż w in s tru k c ji w iz y ta c y jn e j ks. A lb re c h ta z 31 m a rc a 1526 r. w art. 7 p rz e w id y w a n o u su w a n ie ty c h w sz y stk ic h k sięży , k tó rz y n ie z a a k c e p tu ją n o w y ch zasad w ia ry 9. W K się stw ie P ru s k im w p ro w a d z o n o w całe j ro z c ią g ło ś c i z a sa d ę cuius regio, eius religio. N ig d z ie , c h y b a w E u ro p ie n ie w p ro w a d z o n o ta k w cześn ie „ k o n fe s jo n a liz a c ji lu te ra ń s k ie j” .
Z k o lei re fo rm a c ja w P ru sa c h K ró lew sk ich n ie m ia ła ta k k o rz y s tn y c h w aru n k ó w ro z w o ju . P o c z ą tk o w o re fo rm a c ja w T o ru n iu , E lb lą g u c z y G d a ń sk u b y ła ró w n ie g o rą c o p rz y jm o w a n a j a k w K ró le w c u . Je d n a k ż e k rw aw e ro z p ra w ie n ie się k ró la Z y g m u n ta S ta re g o z re w o ltą sp o łe c z n a j a k i re lig ijn ą w G d a ń sk u w 1526 r. z a h a m o w a ło ro zw ó j re fo rm a c ji, te j o fic ja ln e j, n a ć w ie rć w iek u . R o z w ija ła się o n a n a d a l n u rtem p o d sk ó rn y m , w u k ry c iu . D o p ie ro w latach 4 0 ., p o d k o n ie c p a n o w a n ia Z y g m u n ta S ta re g o , o śm ie la n o się na p o w ró t d o n iej p rz y z n a w a ć . O b ję c ie rz ą d ó w w P o ls c e p rz e z Z y g m u n ta A u g u sta w 1548 r. z m ie n iło d ia m e tra ln ie s y tu a c ję p ro te sta n tó w w P ru s a c h K ró le w sk ic h , j a k z re s z tą w ca ły m p a ń stw ie p o ls k o -lite w s k im . Z a ry so w a ły się w ó w c z a s w y ra ź n ie w s p o łe c z e ń s tw ie P ru s K ró le w sk ic h d w a o b o z y : p ro te sta n c k i i k a to lic k i. W m aju 1556 r. na se jm ik u P ru s K ró le w sk ic h (s z la c h ta , w ie lk ie i m ałe m ia sta ) p ro te sta n c i stw ie rd z a li, iż nie c h c ą „ n o w e j” re lig ii, o c o się ich o sk a rż a , a le g ło s z e n ia „ c z y s te g o ” S ło w a B o ż e g o „ g ło s z o n e g o p rz e z P ro ro k ó w , p rz e z J e z u s a C h ry stu sa P an a N a s z e g o , A p o s to łó w i ich p ra w n y c h n a stę p c ó w ” , a le b e z lu d z k ic h b łę d n y c h d o d a tk ó w - d o ty c z y to sa k ra m e n tó w , a z w ła sz c z a W ie c z e rz y P a ń sk ie j. U w ażali o n i, że ani p a p ie ż , ani so b ó r, ani k a n o n iśc i n ie m a ją p ra w a w p ro w a d z a ć z m ian d o p ra w d z iw e g o , o rto d o k s y jn e g o K o śc io ła k a to lic k ie g o , k tó ry tr w a w K o n fesji A u g s b u rs k ie j10. O b ó z k ato lick i o d p o w ie d z ia ł na to o św ia d c z e n ie u sta m i b is k u p a w a rm iń sk ie g o S ta n isła w a H o z ju sz a , iż b łę d n a to n au k a. R ip o sto w a li
-w ó -w c z a s d -w aj lu te ra n ie --w o je -w o d o -w ie : m a lb o rsk i A c h a c y C e m a i p o m o rsk i F abian C e m a , że p rz e c ie ż ta „ b łę d n a n a u k a " w c ią g u m in io n y ch 30 lat na d o b re z a k o rz e n iła się w P ru sa c h K ró le w sk ic h i w cią g u trz e c h m ie się c y - ja k by p ra g n ę li b is k u p i - nie d a się je j w y p le n ić " . W tym m o m e n c ie tru d n o b y ło p rz e w id z ie ć , k tó ra o p c ja k o n fe sy jn a : p ro te s ta n ty z m c z y k a to lic y z m z w y c ię ż y w P ru sach K ró lew sk ich .. N a razie in icjaty w a n a le ż a ła d o p ro te sta n tó w , k tó rz y d ą ż y li d o p ra w n e g o u z n a n ia ich k o n fe sji. J u ż w latach 1557, 1558 w ie lk ie m ia sta p ru sk ie: T o ru ń , E lb lą g i G d a ń sk u z y sk a ły p rz y w ile je re lig ijn e p o z w a la ją c e na p rz y jm o w a n ie k o m u n ii p o d d w o m a p o sta c ia m i c o p ra w d a na o k re s ty lk o je d n e g o ro k u , tj. d o z e b ra n ia się n a stę p n e g o se jm u lub te ż ro z p o c z ę c ia się so b o ru n a ro d o w e g o . W n a d a n y c h p rz y w ile ja c h nie b y ło w ięc u z n a n ia p ełn ej w o ln o śc i re lig ijn e j. K o n fe s ja A u g sb u rsk a nie b y ła w nich ani razu w sp o m n ia n a , a le p rz e c ie ż z g o d a k ró le w s k a na k o m u n ię po d d w o m a p o sta c ia m i, sta n o w ią c a z a s a d n ic z ą c z ę ść n au k i L utra, o tw ie r a ła d ro g ę d o d a ls z y c h d e c y z ji. P rz y z n a n e ra z p ra w o tru d n o b y ło o d e b ra ć . Z a p rz y k ła d e m w ie lk ic h m ia st z a c z ę ły się d o b ija ć o p rz y w ile je re lig ijn e , z re s z tą z p o z y ty w n y m sk u tk ie m , m ałe m ia sta . Z k o le i s z la c h ta z P rus K ró le w sk ic h m o g ła p o w o ła ć się n a in ic ja ty w ę w ię k sz o ś c i izb y p o se lsk ie j z sejm u p io trk o w sk ie g o 1555 r„ k tó ra w y s u n ę ła p ro je k t w y z n a n ia z b liż o n y do K o n fesji A u g sb u rsk ie j. K o le jn e 2 0 - ł e c ie by ło n ie z w y k le k o rz y s tn e d la ro z w o ju p ro te sta n ty z m u w P ru sa c h K ró le w sk ic h . W 1580 r. w g o b lic z e ń H. N e u m e y e r a 12 b y ło tu taj 162 p a ra fie e w a n g e lic k ie , z te g o 114 n a w si. Ich lic z b a o d p o w ia d a ła m n iej w ię c e j lic z b ie p a ra fii k a to lick ich . K o ś c ió ł k a to lic k i m ial p rz e w a g ę n a w si, a K o ś c ió ł lu terań sk i w m ia sta c h . K o ś c ió ł lu te ra ń sk i nie w y tw o rz y ł w P ru s a c h K ró le w sk ic h z c e n tra liz o w a n e j o rg a n iz a c ji k o śc ie ln e j, p o d c z a s g d y ta k ą p o sia d a ł K o ś c ió ł k a to lic k i. N ie b y ło tu taj an i b is k u p ó w p ro te sta n c k ic h , an i sy n o d ó w d la całej p ro w in c ji. Ż y c iu re lig ijn e m u n a d a w a ły to n w ie lk ie m iasta. T a ró w n o w a g a sił m ięd zy p ro te sta n ta m i a k a to lik a m i g w a ra n to w a ła w g ru n c ie rz e c z y w z a je m n ą to le ra n c je . N a w e t z m n ie js z e n ie się liczb y p arafii p ro te sta n c k ic h w o k re s ie k o n trre fo rm a c ji o 70 nie z m ie n iło te g o stan u rz e c z y 1’. D o c h o d z iło w ó w c z a s d o sp o ra d y c z n y c h s p o ró w , ale g e n e ra ln ie d o ro k u 1724 k a to lic y i p ro te sta n c i ży li o b o k sie b ie d o ść z g o d n ie .
K o ro n ę i L itw ę o b ję ła re fo rm a c ja z p ew n y m o p ó ź n ie n ie m . Jej ro z w ó j był b lo k o w a n y o d s a m e g o p o c z ą tk u e d y k tam i lu terań sk im i Z y g m u n ta I już od ro k u 1520. P o z a tym re c e p c ja p ism L u tra i innych re fo rm a to ró w , p u b lik o w a n y c h g łó w n ie w ję z y k u n ie m ie c k im z n a jd y w a ła z d a n ie m G . S c h ra m m a 14 p o c z ą tk o w o p o d a tn y g ru n t je d y n ie w m ia sta c h : K ra k o w ie , P o z n a n iu c z y W iln ie, w śró d tej czę śc i m ie sz c z a n k tó ra z n a ła ten ję z y k . W y ra ź n y w z ro st re fo rm a c ji w P o lsce n a stą p ił j u ż w latach 4 0 ., k ie d y to o b aw y p rz e d re p re sja m i ze stro n y s c h o ro w a n e g o i z e s ta rz a łe g o k ró la sta ły się m n ie jsz e . W 1542 r. m ie sz c z a n in k rak o w sk i J. L. D e c ju sz in fo rm o w a ł w listach ks. A lb re c h ta P ru s k ie g o , iż c o d z ie n n ie w K ra k o w ie na k az a n ia c h w y g ła sz a n y c h w d uchu re fo rm a c y jn y m z b ie ra się ty sią c e o s ó b 13 o ra z , że g ło s z e n ie w s p o s ó b „ c z y sty ” E w an g elii o d b y w a się w w ielu m ie js c a c h , n a w e t w o b e c n o ś c i a rc y b isk u p a P io tra G a m r a ta 16. N o w y im p u ls p o ls k ie j re fo rm a c ji d ali a b so lw e n c i u n iw e rs y te tu w W itte n b e rd z e . O tó ż , w latach 1 5 2 3 -1 5 4 6 , k ie d y na u n iw e rs y te c ie ty m w y k ła d a ł M arcin L u ter, p rz e z sale „ L e u c o re i” p rz e w in ę ło się o k o ło 100 P o la k ó w 17. M im o o stry c h e d y k tó w k ró le w s k ic h z a k a z u ją c y c h w y ja z d ó w n a u c z e ln ie lu te ra ń sk ie , m o ż n a m ó w ić o sw eg o ro d z a ju m o d z ie w P o ls c e na stu d ia w W itte n b e rd z e . A b so lw e n ta m i W itte n b e rg i byli p ó ź n ie jsi s z e rm ie rz e p o lsk iej re fo rm a c ji, ta c y ja k : A b ra h a m K u lw ieć, S ta n isła w R a fa jlo w ic z , S ta n isła w L u to m irsk i, S ta n isła w M u rz y n o w sk i, E u sta c h y T re p k a , M a rc in K ro w ick i i w ielu innych. W latach 1 5 3 3 -1 5 3 5 m ie s z k a ł u F ilip a M e la n c h to n a A n d rz e j F ry c z M o d rz e w sk i, w ielk i iren ista,
a u to r „ D e re p u b lik a e m e n d a n d a ” . P o śm ie rc i L u tra w 1546 r. o ra z z a ję c iu W itte n b e rg i p rz e z w o js k a c e s a rs k ie w 1547 r., ta m te jsz y u n iw e rs y te t s tra c ił n a a tra k c y jn o ś c i d la p o lsk ie j m ło d z ie ż y ró ż n o w ie rc z e j. J e g o z a d a n ia a u to m a ty c z n ie p rz e ją ł u n iw e rs y te t z a ło ż o n y w K ró le w c u w r. 1544. o o b lic z u ró w n ie ż lu te ra ń sk im . W latach 1 5 4 4 -1 5 5 0 s tu d io w a ło tu taj 6 9 s tu d e n tó w z P o lsk i, w latach 1 5 5 1 -1 5 5 5 o d p o w ie d n io 21 stu d en tó w , w ia ta c h 1 5 5 6 - 1 5 6 0 - 2 5 i w la ta c h 1561—1565—2 4 18.
D o d a jm y w ty m m ie js c u , że K ró le w ie c z a p e w n ił p o ls k im p ro te sta n to m p ie rw sz e tłu m a c z e n ie na ję z y k p o ls k i N o w e g o T e sta m e n tu , K a te c h iz m u , P o sty lli i K a n c jo n a łu . W latach 1 5 4 5 -1 5 5 2 u jrz a ło św ia tło d z ie n n e w ięcej d ru k ó w p o ls k ic h w K ró le w c u n iż w K ra k o w ie , n ie o m a l w y łą c z n ie o tre śc i re lig ijn e j. O b ję c ie rz ą d ó w w P o ls c e , w 1548 r. p rz e z Z y g m u n ta A u g u s ta z m ie n iło d ia m e tra ln ie s y tu a c ję p o ls k ic h e w a n g e lik ó w . K ról m ia ł p o c z ą tk o w o u sw e g o b o k u d w ó ch p ro te sta n c k ic h k a z n o d z ie jó w i in n o w ie rc y łu d z ili się n a d z ie ją , że p ó jd z ie on śla d a m i H e n ry k a V III, tw o rz ą c K o śc ió ł n aro d o w y . P ro te sta n ty z m s z e rz y ł się w latach 50. X V I w. z n ie s p o ty k a n ą s iłą z w ła s z c z a w śró d elit s z la c h e c k ic h . N a p o d a tn y g ru n t p a d ło tu h a sło n ie p ła c e n ia d z ie s ię c in y o ra z u n ie z a le ż n ie n ie się o d w y ro k ó w są d ó w d u c h o w n y c h , w ię c p ro g ra m w y ra ź n ie a n ty k le ry k a ln y . J u ż w ro k u 1555 na se jm ie w P io trk o w ie 113 p o słó w z izb y sz la c h e c k ie j z a z n a c z a ją c , iż w y ra ż a ją o p in ię c a łe g o sta n u s z la c h e c k ie g o z a ż ą d a ło o d k ró la „ab y S ło w o B o ż e b y ło g ło s z o n e w s p o s ó b cz y sty w g n a k a z ó w J e z u s a C h ry stu sa i A p o s to łó w i p o d o b n ie u d z ie la n ie S a k ra m e n tó w ” . R ó w n o c z e śn ie p o sło w ie p rz e d ło ż y li K o n fe sję p ió ra S ta n isła w a L u to m irs k ie g o b ę d ą c ą p rz e r ó b k ą K o n fe sji A u g s b u rsk ie j. Z a ż ą d a li te ż z w o ła n ia so b o ru n a ro d o w e g o 19. K s. A lb re c h t P ru sk i, k ie d y o trz y m a ł w ia d o m o ś ć o ty m fa k c ie p is a ł d o sw e g o p o s ła w P io trk o w ie A s v e ru s a B ra n d ta , iż tr z e b a B o g u W sz e c h m o g ą c e m u d z ię k o w a ć , ż e ta k ż e w K o ro n ie P o lsk ie j p o c z y n a się sz e rz y ć c z y ste S ło w o B o ż e 20. Z d a n ie m św ia d k ó w z d a rz e ń , ale ta k ż e h is to rio g ra fii sejm p io trk o w sk i 1555 r. b y ł p u n k te m sz c z y to w y m p o lsk ie j re fo rm a c ji. T e o lo g p ro te s ta n c k i Ja k u b S y lw iu s z ro z p o c z y n a ją c p ro to k o ły sy n o d ó w ró ż n o w ie rc z y c h n a p is a ł, iż w 1550 r. re fo rm a c ja o b ję ła o b y d w ie c z ę śc i P o lsk i (M a ło p o ls k ę i W ie lk o p o ls k ę ) lux Evangelii Jesu Christ i publice inclarescere coepit in atraque Poloniae2'. W M a ło p o ls c e sto su n e k lic z b o w y p o słó w p ro te s ta n tó w d o k a to lik ó w w y n o sił w la tach 1 5 4 8 -1 5 7 2 j a k 65 d o 2 7 22. N ie z w y k le w a ż n y m e ta p e m w d z ie ja c h p o ls k ie j re fo rm a c ji b y ły lata 1 5 5 6 -1 5 6 0 z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią n a jw y b itn ie jsz e g o p o ls k ie g o re fo rm a to ra Ja n a Ł a sk ie g o . W sz y s tk o w sk a z u je n a to , iż a u to ry te t Ł a sk ie g o p rz e s ą d z ił, iż p o ls k a re fo rm a c ja w g łó w n y m sw ym n u rc ie o d e s z ła o d lu te ra n iz m u w k ie ru n k u k alw in izm u . „ D e m o k ra ty c z n a ” o rg a n iz a c ja K o śc io ła k a lw iń s k ie g o b y ła b liż s z a sz la c h c ie p o ls k ie j n iż b a rd z ie j z c e n tra liz o w a n a stru k tu ra K o śc io ła lu te ra ń sk ie g o . S z la c h c ic m ia ł p rz y ty m ro z w ią z a n iu o rg a n iz a c y jn y m z a s a d n ic z y w p ły w n a w y b ó r p ro b o s z c z a . P o z a ty m p rz e s u n ię c ie się c e n tru m m y śli re fo rm a c y jn e j, p o śm ie rc i L u tra , z W itte n b e rg i d o G e n e w y K a lw in a sp o w o d o w a ło , iż m ło d z ie ż p o ls k a z a c z ę ła o b e c n ie u w a ż a ć z a b ard ziej a tra k c y jn e u n iw e rs y te ty k a lw iń s k ie n iż lu terań sk ie, a w ię c p re fe ro w a ła u n iw e rs y te ty w B a z y le i, S tra sb u rg u , H e id e lb e rg u c z y n ie c o p ó ź n ie j w L e jd z ie . W sam ej B azy lei s tu d io w a ło w X V I w. 100 P o la k ó w , a w H e id e lb e rg u 3 0 0 2j. W ła ś n ie b e z p o śre d n ie k o n ta k ty P o la k ó w z a ró w n o z K alw in em j a k i u c z e ln ia m i k a lw iń sk im i m iały o g ro m n y w p ły w n a o p o w ie d z e n ie się z n a c z n e j c z ę śc i p o ls k ie g o o b o z u re fo rm a c y jn e g o z a tą k o n fe s ją . J u ż w latach 6 0 . m o ż n a m ó w ić o tym , iż M a ło p o lsk a , R u ś i L itw a sta n ę ły po stro n ie k a lw in iz m u , n a to m ia s t W ie lk o p o ls k a p o z o s ta ła w ie rn a k o n fe sji lu te ra ń sk ie j i b raci c z e sk ic h . J e d y n ie M a z o w sz e m iało ty lk o śla d o w e w p ły w y re fo rm a c ji. W 1562 r.
-d o s z ło -d o ro z b ic ia ru ch u p ro te s ta n c k ie g o w P o ls c e n a tz w . z b ó r w ię k sz y - k a lw iń sk i i m n ie js z y - B ra c i P o ls k ic h czy li a ria n . P rz e jś c ie n a jw y b itn ie jsz y c h te o lo g ó w d o z b o ru m n ie js z e g o o s ła b iło w sp o s ó b z a s a d n ic z y ru c h p ro te sta n c k i. J e d n a k d o p ro w a d z e n ie w 1570 r. d o „ C o n se n su s u S a n d o m ie rs k ie g o ” p rz e w id u ją c e g o w z a je m n ą to le ra n c ję litu rg ii i in te rp re ta c ji K o m u n ii lu teran , k a lw in ó w i b ra c i c z e sk ic h n ie c o z a h a m o w a ło p ro c e s y e ro z y jn e i w z m o c n iło siły ty c h w y zn ań . W k o n se k w e n c ji u d a ło się p ro te sta n to m u zy sk ać w K o n fe d e ra c ji W a rs z a w sk ie j 1573 ro k u g w a ra n c ję to le ra n c ji re lig ijn e j. Z re s z tą sta n o w ili o n i w ó w c z a s z n a c z n ą siłę p o lity c z n ą w k raju . W se n a c ie w 1569 r. b y ło a ż 5 0 % p ro te s ta n tó w 24. W o k re s ie n a jw ię k s z e g o ro z k w itu re fo rm a c ji w P o ls c e ( 1 5 7 0 - 15 8 0 ) fu n k c jo n o w a ło tu taj o k o ło 1000 z b o ró w p ro te sta n c k ic h , w ty m m n iej w ięcej p o ło w a n a le ż a ła d o k a lw in ó w 25. W 1591 r. co s z ó s ta p a ra fia w P o ls c e b y ła n ie k a to lic k a 26. O d tą d n a stę p u je g w a łto w n y z m ie rz c h te g o ru c h u c h a ra k te ry z u ją c y się liczn y m i k o n w e rsja m i. W sp o m n ia n y n a p o c z ą tk u W a le ria n K ra siń sk i p rz y c z y n z m ie rz c h u re fo rm a c ji p o lsk ie j d o p a try w a ł się w k o n se k w e n tn e j d z ia ła ln o ś c i z a k o n u je z u itó w i n a d m ie rn e j u stę p liw o śc i p ro te sta n tó w . R z e c z je s t z p e w n o ś c ią b a rd z ie j
s k o m p lik o w a n a i nie z n a la z ła d o tą d w h is to rio g ra fii p e łn e g o w y ja śn ie n ia .
K o ś c ió ł p ro te s ta n c k i w P o ls c e stw o rz y ł so b ie p e w n e fo rm y o rg a n iz a c y jn e , k tó ry c h w y ra z e m b y ł p o d z ia ł n a d y stry k ty i d o ść re g u la rn e o d b y w a n ie sy n o d ó w . Z a c h o w a ły się p ro to k o ły s y n o d ó w - n ie z w y k le c e n n e ź ró d ło d o o d tw o rz e n ia ich d z ia ła ln o ś c i. D la K o ś c io ła lu te ra ń sk ie g o w W ie lk o p o ls c e o p u b lik o w a ł j e G. S m e n d 27, a d la K o śc io ła k a lw iń s k ie g o i b raci c z e sk ic h w całe j P o ls c e , w 3 -to m o w e j e d y c ji M . S ip a y łło 28. P ro te sta n c i w P o ls c e m im o sp e k ta k u la rn y c h su k c e s ó w w latach 5 0 - ty c h i k o le jn y c h d z ie s ię c io le c ia c h X V I w iek u , byli p a rtn e ra m i słab szy m i w o b e c w y z n a w c ó w K o śc io ła k a to lic k ie g o . B yli oni g e n e ra ln ie z w o le n n ik a m i to le ra n c ji re lig ijn e j. N a p o p a rc ie te j te z y p rz y to c z m y d w a fak ty . 16 c z e rw c a 1561 r. n a k o lo k w iu m ró ż n o w ie rc ó w w B u ż e n in ie stw ie rd z o n o , iż n ie n a le ż y n ik o g o z m u s z a ć d o p rz y jm o w a n ia sa k ra m e n tó w , a n i te ż p rz y m u sz a ć d o ta k ie g o lub in n eg o w y z n a n ia 29. Z k o lei n a sy n o d z ie w W ą g ro w c u w d n ia c h 2 5 d o 3 0 g ru d n ia 1565 r. s tw ie rd z a n o „w K o śc ie le B o ż y m , p ra w d z iw y m nie m o ż e je d e n d ru g ie m u p a n o w a ć w w ie rz e , an i b y ć p rz y n ie w o lo n d o n ie j” 30. P rz e c h o d z ę d o z a k o ń c z e n ia . P o ró w n a n ie linii ro z w o jo w y c h re fo rm a c ji w P ru sach K sią ż ę c y c h , P ru sa c h K ró le w sk ic h o ra z w K o ro n ie i na L itw ie p o z w a la n a w y c ią g n ię c ie k ilk u w n io sk ó w w sp ra w a c h , k tó re s y g n a liz o w a liśm y n a p o c zątk u .
1. Z a a n g a ż o w a n ie s p o łe c z e ń stw a w ru c h u re fo rm a c y jn y m b y ło n ie o d z o w n y m , a le n ie p rz e s ą d z a ją c y m w a ru n k ie m je g o p o w o d z e n ia . Z a ró w n o w P ru sach K sią ż ę c y c h , P ru sach K ró le w sk ic h , czy w P o ls c e o ra z L itw ie z n a c z n a c z ę ść sp o łe c z e ń s tw a p o p ie ra ła re fo rm a c ję , ch o ć w ró ż n y c h o k re s a c h c z a so w y c h . W y n ik i b y ły je d n a k ró żn e.
2. S ta n o w is k o w ła d c y b ą d ź to ja k o o rę d o w n ik a , b ą d ź p rz e c iw n ik a p rz e m ia n b y ło n ie z w y k le w a ż n e w s ta rc iu m ię d z y stary m a n o w y m K o śc io łe m i m o g ło p rz e s ą d z ić o su k c e s ie lu b p o ra ż c e . W P ru sa c h K sią ż ę c y c h ks. A lb re c h t w z n a c z n e j m ie rz e z a d e c y d o w a ł o lo sach k o n fe sy jn y c h K sięstw a i je g o m ie sz k a ń c ó w . Z k o lei Z y g m u n t S tary to rp e d o w a ł p rz e m ia n y , p o d c z a s g d y Z y g m u n t A u g u st p o z o sta w ia ł j e w ła sn e m u b ieg o w i.
3. P rz y ję c ie je d n e j ty lk o k o n fe sji g w a ra n to w a ło w ię k sz e m o ż liw o śc i ro z w o jo w e (P ru sy K sią ż ę c e i P ru sy K ró le w sk ie - lu te ra n iz m p rz y n a jm n ie j w X V I w .). W P o ls c e ro z b ic ie ru ch u p ro te sta n c k ie g o na k o n fe sję
lu te ra ń sk ą , k a lw iń s k ą i b raci c z e sk ic h , a p o te m w y d z ie le n ie b raci p o lsk ich d z ia ła ło o sła b ia ją c o na ro zw ó j ru ch u re fo rm a c y jn e g o .
4. N ie p rz y w ią z y w a n ie w y sta rc z a ją c e j w a g i d o s tw o rz e n ia je d n o lity c h stru k tu r o rg a n iz a c y jn y c h m o g ło ró w n ie ż o s ła b ia ć ru ch re fo rm a c y jn y . S tru k tu ry ta k ie s tw o rz o n o w P ru sach K sią ż ę c y c h (b isk u p stw a , p otem k o n sy s to rz ), w P ru sach K ró le w sk ic h by ły to n ie z a le ż n e e n k la w y (tzw . G e is tlic h e M in iste ria ), a w P o ls c e -L itw ie , p o te m R z e c z y p o sp o lite j, p rz y ję ły on e c h a ra k te r lu źn eg o z w ią z k u (p o d z ia ł k ra ju n a d y stry k ty , w s p ó ln e sy n o d y ).
5. T o le ra n c ja re lig ijn a lub te ż „ k o n fe s jo n a liz a c ja ” b y ła w y k ła d n ią p o zy cji sta re g o lub n o w e g o K o śc io ła w p a ń stw ie . S tąd „ k o n fe s jo n a liz a c ja lu te ra ń sk a ” w P ru sa c h K sią ż ę c y c h , ró w n o w a g a w p o sta c i to le ra n c ji re lig ijn e j w P ru s a c h K ró le w sk ic h , ch o ć w b is k u p stw ie w a rm iń sk im m am y d o c z y n ie n ia z „ k o n fe s jo n a liz a c ją k a to lic k ą ” i w re sz c ie w P o ls c e -L itw ie to le ra n c ja re lig ijn a b ę d ą c a „ ta r c z ą o b ro n n ą ” p ro te s ta n tó w p o lsk ic h c o ra z m n iej a k c e p to w a n ą p rz e z p o lsk ic h k ato lik ó w .
P rz e d s ta w io n e w n io sk i m a ją z n a tu ry rz e c z y c h a ra k te r o g ó ln ik o w y , u p ro s z c z o n y i im p re sy jn y . Z n a c z n ie w ię k sz e m o ż liw o śc i w z a sto so w a n iu m e to d y p o ró w n a w c z e j tk w ią w b a d a n ia c h s z c z e g ó ło w y c h , z w ła s z c z a p rz y b a d a n ia c h stru k tu r s p o łe c z n o -re lig ijn y c h , np. g d y b y śm y p o ró w n y w a li sie ć p a ra fia ln ą w p o sz c z e g ó ln y c h k ra ja c h , c z y u stalali na o d p o w ie d n ie j sk ali rytm i sto p ie ń n a tę ż e n ia ru ch u re fo rm a c y jn e g o . M o ż n a b y te ż z a s to s o w a ć tertium comparationis d la p ro c e s ó w d z ie jo w y c h re fo rm a c ji, ale c h y b a m u s ia łb y to b y ć o s o b n y m ie rn ik d la k ażd ej k o n fe sji, tzn . w y b ie ra ją c np. P ru sy K sią ż ę c e j a k o k raj k la s y c z n y lu te ra n iz m u m o g lib y śm y p o ró w n y w a ć j e z S z w e c ją , D an ią, czy p a ń stw a m i lu te ra ń sk im i R z e sz y , ale n ie k o n ie c z n ie m o g ło b y to p a ń stw o d o b ry m p u n k tem o d n ie s ie n ia d la k a lw iń sk ie j H o lan d ii.
J u ż K o lo k w iu m M ię d z y n a ro d o w e j K o m isji P o ró w n a w c z e j H isto rii K o śc io łó w o b ra d u ją c e w 1971 r. w W a rs z a w ie z w ró c iło s z c z e g ó ln ą u w a g ę n a z a sto so w a n ie k a rto g ra fii w b a d a n ia c h p o ró w n a w c z y c h s tru k tu r s p o łe c z n o - r e lig ijn y c h ’1. W L u b lin ie p o d k ie ro w n ic tw e m p ro f. Je rz e g o K ło c z o w sk ie g o na K U L -u , p o w sta je atlas c h rz e ś c ija ń s tw a w P o lsc e , o b e jm ie on ta k ż e w s p ó ln o ty p ro te sta n c k ie . N a o b ecn y m e ta p ie b ad a ń p o ls k ie g o p ro te sta n ty z m u u c h w y c e n ie c h o ć b y p o d o b ie ń s tw i ró żn ic w p ro c e s a c h ro z w o jo w y c h P o ls k i-L itw y z k ra ja m i b ą d ź to są s ia d u ją c y m i (P ru sy K s ią ż e c e ), b ą d ź to w c h o d z ą c y m i w sk ład R z e c z y p o sp o lite j (P ru s y K ró le w sk ie ) m o że b y ć p u n k te m w y jśc ia d o p o g łę b io n e j an alizy .
PRZYPISY:
1. V. Krasiński, HistoricaI Sketch o f tlie Rise, Progress an d Decline o f the Reformation in Roland, vol. I-II. London 1838, 1840.
2. Tenże. Lectures on tlie Religions H istoiy o f the Slavonic N alions, E dinburgh-London 1869. 3. W. Krasiński, Zarys dziejów pow stania i upadku reform acji ic Polsce, wyd. J. Bursche.
W arszawa 1903. 1905.
4. J. Mallck. Das Herzogtum Preussen und die Reformation in Polen. [w :| Probleme der Reform ation in D eutschland und Polen, w serii: Studien zur G eschichte der deutsch polnischen Beziehungen, Heft 8, Rostock 1983. s. 23-40.
5. G. Schramm. Der polnische A del u nd die Reformation 1548-1607. W iesbaden 1965. s. 116— 136.
6. Urkundenblich zu r Reform ationsgeschichte des Herzogtum Preussen, hrsg, P. Tschackert. Bd. 2. Lepzig 1890 nr 371 i omówienie mandatu: Bd. 1. s. 118. 119.
7. Ibid. Bd. 2. s. 30. 8. Ibid. Bd. l . s . 223.
9. Ibid. Bd. 2 nr. 460 i omówienie: Bd. 1. s. 133. 134.
10. H. N eumeyer. Kirchengeschichte von Danzig u nd H'estpreussen in evangelischer Sicht, Bd. 1. Leer 1971. s. 86.
11. Ibid. s. 87. 12. Ibid. s. 96. 13. Ibid. s. 97 in .
14. G. Schramm, Reformation und G egenreformation in Krakau, Zeitschrift für O stforschung, 19. Jahrgang. M arburg 1970. Heft 1, s. 3^41.
15. Elem enta a d fo n tiu m editiones, t. XLIX. edidit Carolina Lanckorońska, Romae 1980. nr 440, s. 42 Kraków, 27. XII. 1542 r. es hören allein einen man teglich vil tausend menschen, under den auch beider standts die grossen prelaten u nd liern...
16. Ibid. nr.420. s. 3. Kraków 8 I 1542 r. bey uns das wort Gots und evangelio polnisch an vil orten lauter, rein und myt vil gutter hojfnung, auch her ertzbischoffs gegenwertigkeyt, predigt...
17. J. M allek, Preussen und Polen. Politik, Stände, Kirche und K ultur vom 16, bis 18. Jahrhundert. Stuttgart 1992. s. 172.
18. M. Pawlak. Studia uniwersyteckie m łodzieży z Prus Królewskich w X V I-X V III iv.. Toruń 1988. tabela 7.
19. J. M allek. Preussen und Polen, s. 176-188.
20. Die Berichte und Brieje des Rats und G esandten Herzog Albrechts von Preussen Asverus von Brandt, hrsg. von A. Bezzenberger. Lepzig 1921. Heft 4, Nr. 201. s. 507.
2 1. A kta synodów różnowierczych w Polsce, t. I. wyd. M. Sipayllo. W arszawa 1966. s. 1. 22. 1. Kaniewska, Xlalopolska reprezentacja stanowa za czasów Zygm unta Augusta 1548-1572,
W arszawa 1974, s. 156. 23. M. Pawlak, op. cit. tabl. 15 i 28.
24. H. M erczyng, Zbory i senatorowie vt' dawnej Polsce. W arszawa 1905. s. 143.
25. S. Litak. Kościół Polski w okresie reform acji i odnow y potrydencki ej, [w:] H istoria Kościoła, t. 3. W arszawa 1986. s. 361.
26. H. Merczyng, op. cit. s. 143.
27. G. Smend, Die Synoden der Kirche Augsburgischen Konfession in G rosspolen im 16., 17. und 18. Jahrhundert, Poznań 1930.
28. Akta synodów różnowierczych. t. I (1550-1559). t. 11 (1560-1570). t. III (1571-1632), opracow ała M. Sipayllo. W arszawa 1966. 1972. 1983.
29. Ibid. t. U.S. 104. 30. Ibid. t. II. s. 198.
31. CoUoque de l'arsovie 2 7 -2 9 Octobre 1971 sur I.a Cartographie et L 'Histoire Socio- Religieuse de I'Europę ju s q u 'a la fin an X VII sie d e , M iscelannea H istoriae Ecclesiasticae. t. V. Louvain 1974.
