• Nie Znaleziono Wyników

Sytuacja na rynkach pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej (schyłek lat dziewięćdziesiątych)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Sytuacja na rynkach pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej (schyłek lat dziewięćdziesiątych)"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N IV E R S IT A T IS L O D Z IE N S IS

FO LIA O EC O N O M IC A 165 5-21 2003

(Acta Univ. Lodz, Folia oecon.)

Zbigniew K ażm ierczak*

S Y T U A C JA NA R Y N K A C H PR A C Y K R A JÓ W E U R O P Y Ś R O D K O W E J I W S C H O D N IE J (S C H Y Ł E K LA T D Z IE W IĘ Ć D Z IE S IĄ T Y C H )

W ciągu p o n ad dziesięcioletniego okresu zm ian system ow ych w krajach E u ro p y Ś rodkow o-W schodniej, któ ry ch celem jest zb udow anie now oczesnej gosp o d ark i rynkow ej, rynki pracy ja k o jed n e z pierw szych uległy głębokim zm ianom . C hroniczny i znaczący deficyt siły roboczej charak tery sty czn y d la m inionej epoki zastąpiło ogro m n e i długotrw ałe bezrobocie. A rty k u ł ukazuje szczególne cechy rozw oju sytuacji na rynkach pracy om aw ianej części E uropy.

W przeszłości p o lity k a za tru d n ien ia u k ieru n k o w an a była na zw iększanie podaży pracy w w a ru n k ach planow ej alokaq'i zasobów pracy i centralnej regulacji płac. System dyrektyw nie planow anej gosp o d ark i utrzym yw ał stan pełnego za tru d n ien ia n a niespotykanie wysokim poziom ie aktyw ności e k o -nom icznej ludności. W konsekw encji tego, ja k i n ied o statk u zasobów pracy nie w ystępow ało lub n a nieznaczną skalę bezrobocie stru k tu ra ln e i frykcyjne. Z chw ilą rozpoczęcia o dchodzenia od system u państw ow o-socjalistycznego u zew n ętrzn iła się p o trz e b a reo rien tacji p olityki ry n k u pracy i now ego p o rz ąd k u instytucjonalnego z nią zw iązanego.

P rognozy co d o rozw oju sytuacji na rynk ach pracy były p o czątkow o u m iarkow anie optym istyczne w poszczególnych k rajach om aw ianej grupy. O czekiw ano p o jaw ien ia się b ezro b o cia frykcyjnego i stru k tu ra ln e g o na poziom ie rozwiniętych gospodarek rynkowych. Spodziew ano się, iż bezrobocie cykliczne w okresach recesji m oże być głównym źródłem zagrożenia w zrostem bezrobocia. N a tej podstaw ie pow stało przek o n an ie w kręgach ekspertów i decydentów zarów no om aw ianych krajów , ja k i k o n su lta n tó w , iż te kraje pow inny stosow ać się d o p arad y g m ató w „zach o d n iej” polityki za tru d n ien ia

(2)

i właściw ych jej instytucji. R ozw ój sytuacji gospodarczej w badanej grupie (aż d o czasów obecnych), w tym nierów now agi na ry n k u pracy, generalnie podw ażyły założenia wyjściowe. P raw d o p o d o b n ie nikt lub b ard zo niewielu za k ła d ało (zaró w n o n a W schodzie, ja k i n a Z achodzie), iż najwcześniejsze i najcięższe w sk u tk ach efekty przekształceń system u b ędą pow o d o w an e przez zm ianę stosunków w łasnościow ych i m odernizację g o sp o d arek , a nic przez głęboki kryzys narastający z d u żą prędkością. T en w łaśnie kryzys był p ierw o tn ą przyczyną załam ania się rów now agi n a rynkach pracy i po w stan ia bezrobocia.

A naliza sku tk ó w procesów transform acji w sferze za tru d n ien ia w gos-p o d a rk a c h W schodniej i C entralnej E u ro gos-p y jest szczególnie tru d n y m gos-p rzed-sięwzięciem. Proces całkow itej przebudow y system u gospodarczego nigdzie nie wystąpił i dlatego też „nie dysponujem y żadną ogólną teorią transform acji, nie znam y żadnej optym alnej ścieżki ani ja sn o zdefiniow anych rezu ltató w ko ń co w y ch ” 1.

Szczególną tru d n o ść wyw ołuje to, że w g o sp o d ark ach tran sfo rm u jący ch się gw ałtow ne przem iany ujaw niają się rów nocześnie na w szystkich rynkach: p ro d u k tó w , czynników p rodukcji, ja k rów nież pieniądza, a także w sferze zew nętrznych przepływ ów tow arów (eksporcie) itp. Zatem wszelkie przem iany m u szą być pro w ad zo n e spójnie w tym sam ym czasie (sym ultanicznie). O to dlaczego, częściej niż w innych g o sp o d a rk a c h , b a rd z o ry z y k o w n a jest an aliza pojedynczego problem u, skrycie zak ła d ając a w iększą lub m niejszą stabilność całego system u.

P roblem em o wielkim znaczeniu, sk upiającym najw ięcej uw agi, jest pojaw ienie się w ysokiego, długotrw ałego bezrobocia. P ow oduje o n o nic ty lk o u tra tę d o ch o d u i osłabia najw ażniejsze środki integracji społecznej, ale n a ra ż a także na niepow odzenie całość procesu tran sfo rm acji system ow ej poprzez w yw oływ anie różn o ro d n y ch napięć społecznych. Z rozum ienie p ro b -lem ów zw iązanych z rynkiem pracy jest niem ożliw e bez jednoczesnego rozw ażenia silnych ich pow iązań z procesem transform acji ja k o całością2.

Z kolei ogólne kwestie procesu tran sfo rm acji, takie ja k tem po i sekw en- cyjność reform , nie m ogą być ro z p atry w an e bez odniesienia d o przem ian zachodzących na rynku pracy. D la przykładu, ograniczenia n atu ry politycznej pow odow ane wysokim bezrobociem i m niejszym bezpieczeństwem ekonom icz-nym m o g ą silnie ham ow ać procesy pryw atyzacji i restru k tu ry zacji o raz p o dw ażać zaufanie d o procesu reform .

N ależy więc poszukiw ać delikatnej rów now agi m iedzy społeczną sk ło n -nością d o w yrzeczeń a oczekiw anym zakresem restruk tu ry zacji. M ając to

1 R. P o r t e s , Transformation Traps, „The Economic Jo u rn al” 1993, Vol. 104, nr 426. 2 Т. В о с r i, Ijübour M arket Reforms in Transition Economies, „Oxford Review of Econom ic Policy” , Summer 1997, Vol. 13.

(3)

na uw adze trzeba podkreślić, że zapew nienie właściwego bezpieczeństw a społecznego będzie odg ry w ało głów ną ro lę w u trz y m a n iu społecznego k o nsensusu w kontekście rosnącego bezrobocia o ra z d em o n taż u d o ty c h -czasow ego m echanizm u zabezpieczenia społecznego.

C o więcej, rynek pracy m usi także odgryw ać co raz bardziej b ezpośrednią rolę w procesie tran sfo rm acji, poniew aż dla jej p o w odzenia w ażne znaczenie m a relokacja k ap itału ludzkiego. Oczywiście m echanizm rynkow y g w aran tu je rclokację większej części zasobów pracy (w tym szczególnie talentów i fachow o-ści) z dziedzin o m niejszej efektyw ności d o dziedzin o większej efektyw ności. Jed n a k że rów nocześnie p o lity k a rynku pracy m a bez w ątpienia d o o d eg ran ia b ard zo w ażną rolę w kontekście olbrzym ich zm ian p o ziom u i s tru k tu ry zaró w n o podaży, ja k i p o p y tu na pracę.

O BEC N E TRENDY NA RYNKU PRACY

w p a ń s t w a c h e u r o p y Śr o d k o w e j i w s c h o d n i e j

Zw olnienie tem p a w zrostu gospodarczego, k tó re objaw iło się w w ięk-szości państw om aw ianego obszaru geopolitycznego n a p o czątk u 1998 r., trw ało co najm niej przez pierw szą połow ę 1999 r .3 Słow enia była w y jątkiem , osiągała bow iem wyższe tem po w zrostu gospodarczego niż w p o -przednim ro k u . W R um unii PK B ciągle zm niejszał się od trzech kolej-nych lat. N aw et w gru p ie k ra jó w b ałtyckich, k tó re wcześniej o siągały im ponujące rezu ltaty , o statn io d y n am ik a w zrostu gospodarczego w yraźnie osłab ła w następstw ie kryzysu gospodarczego w Rosji. W szystkie kraje o m aw ian e j g ru p y , z w y jątk iem W ęgier, o d n o to w a ły sp a d e k p ro d u k c ji przem ysłow ej.

W w iększości krajów E u ro p y Ś rodkow ej i W schodniej zm niejszenie się akty w n o ści g o sp o d arczej w płynęło na obniżenie się stó p z a tru d n ie n ia . N ajsilniej o bjaw iło się to B ułgarii (- 6 % ), E sto n ii (- 4 ,4 % ) i Słow acji (-3 ,6 % ). N a W ęgrzech i Litw ie inaczej niż w w iększości o m aw ianych p ań stw , n a stą p ił w zrost sto p y z a tru d n ie n ia . P om im o w ielkiego u b y tk u m iejsc p ra cy w ciąg u d o ty ch cz aso w e g o trw a n ia p ro c esu tra n s fo rm a c ji w om aw ianym regionie sto p a za tru d n ien ia była wyższa niż śred n ia w Unii jeszcze w 1998 r. P odobnie rzecz się m iała ze sto p ą aktyw ności zaw odow ej.

Prezentowane w artykule dane (jeżeli nie zaznaczono inaczej) zaczerpnięto z „C entral h u ro p ean C o u n trie’s Em ploym ent and L abour M arket Review” , E uropean C om m ission, h u ro stat, N o 2, Luxemburg, January 2000; zob. również Е. 11 o n e к о р р . Rozwój gospodarczy i rynek pracy w wybranych krajach Europy Środkowowschodniej, [w:] S. G o l i n o w s k a (red.), Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne Polska, Czechy, N iem cy, „ R a p o rt IpiSS” 1988, nr 16.

(4)

Szczególnie sto p a aktyw ności zaw odow ej kobiet w om aw ianych państw ach znacznie przew yższała poziom tego w skaźnika w Unii.

W raz z podjęciem transfo rm acji system owej praw ie we w szystkich p a ń -stw ach om aw ianego regionu rozpoczęły się z dużym nasileniem procesy m iędzysektorow ych przem ieszczeń pracujących. Podczas gdy w przem yśle i w pew nym stopniu w rolnictw ie doszło do znacznego ubytku, to w usługach pojaw ił się du ży p rzyrost pracujących. W yjątkiem jest tu R u m u n ia , gdzie o d b y w a się ciągle w zrost udziału pracujących w rolnictw ie (40% w 1998 r.). U dział p ra cu jący ch w przem yśle je st ciągle d u żo wyższy w C zech ach , Słow enii i Słowacji niż w Unii. Najw yższy udział zatru d n io n y ch w usługach w za tru d n ien iu ogółem m a m iejsce n a W ęgrzech i w E stonii.

Po kilku latach spadku, od drugiej połow y 1998 r. liczba b ez robotnych znow u zaczęła ro snąć w większości g o spodarek krajów E u ro p y Środkow ej i W schodniej. W drugim kw artale 1999 r. liczba bezrobotnych w om aw ianym regionie sięgnęła 5,6 m in, co było o 15% więcej niż w poprzed n im roku. N iestety, d o stęp n e d an e ze źródeł statystyki E u ro sta t (L a b o u r F o rc e Survey, LP S) oraz krajow ych urzędów pośrednictw a pracy (bezrobotni zarejestrow ani) w skazują, iż tendencja w zrostu b ezrobocia będzie się utrzym yw ała. P roblem bezro b o cia ujaw nił się najsilniej w Słowacji, gdzie sto p a b ezrobocia prze-k ro c zy ła o cztery p u n prze-k ty p ro c en to w e p o ró w n y w aln y o prze-k res w 1998 r.; w dużym sto p n iu odnosi się to także d o B ułgarii, E stonii i C zech (o dw a p u n k ty procen to w e więcej bezrobotnych). Przeciw ne tren d y m iały m iejsce n a W ęgrzech i Litw ie. Z askoczeniem m oże być to, że w E sto n ii, na W ęgrzech, Litwie i w R um unii w świetle d anych akceptow anych przez E u ro sta t sto p a bezrobocia kobiet jest niższa niż m ężczyzn. W większości krajów regionu bezrobocie w śród m łodzieży jest d w u k ro tn ie wyższe niż przeciętnie, a w R um unii i w Litwie naw et trzykrotnie. W o sta tn io w ym ie-nionych państw ach oraz w Bułgarii stopy bezrobocia m łodzieży były najwyższe, a najniższe w C zechach i na W ęgrzech.

PR O D U K C JA A ZA TR U D N IEN IE

N iep o k o jąc e o słabienie d y n am ik i aktyw ności g o sp o d arcze j, k tó re g o p oczątki d a tu ją się w końcu 1998 r., trw ało nadal, naw et z nasileniem w pierwszej połow ie 1999 r. W yjątkiem była Słow enia, w której rejestrow ano naw et wyższe tem po w zrostu w p o ró w n a n iu z odpow iadającym okresem w poprzednim ro k u . W yróżniający p rzyrost PK B ujaw nił się na W ęgrzech, aczkolw iek poziom szczytowy m inął w ostatnim k w artale 1998 r. P o siedm iu latac h w ysokich w yników p o lsk a g o sp o d a rk a weszła w fazę depresji (drugi

(5)

k w a rtał 1998 r.). P o d o b n ie Słow acja, k tó ra zeszła poniżej w yników p o p rz e d -niego ro k u . W R um unii PK B ciągle m aleje od trzech o statnich lat. M o żn a w ysuw ać tezę, iż m a ło znaczący w z ro st P K B w C zec h ach w d ru g im k w a rtale 1999 r., oznacza zw rot tendencji. W e w szystkich rozp atry w an y ch państw ach, z wyłączeniem W ęgier, w yraźnie ujaw nił się sp adek p rodukcji, a zw łaszcza w B ułgarii, Słowacji i R epublice Czeskiej.

T a b e l a 1

W zrost PKB w krajach Europy Środkowo-W schodniej w latach 1995-1999 (rok poprzedni = 100) K raj 1995 1996 1997 1998 1999' A lbania 13,3 9,1 -7,0 8,0 Bułgaria 2,9 -10,1 7,0 3,5 0,5 Czechy 5,9 3,8 0,3 -2,3 0,5 Estonia 4,3 3,9 10,6 4,0 -3,9 Litwa 3,3 4,7 7,3 5,1 -4,8 Łotw a -0,8 3,3 8,6 3,6 -2,0 M acedonia -1,1 1,2 1,5 2,9 Polska 7,0 6,0 6,8 4,8 2,3 R um unia 7,1 3,9 -6,1 -5,4 -4,0 Słowacja 6,9 6,6 6,6 4,4 2,4 Słowenia 4,1 3,5 4,6 3,9 2,4 Węgry 1,5 1,3 4,6 4,9 3,6

* D ane z pierwszego półrocza 1999 r.

Ź r ó d ł o : „C entral European C ountries' Employment and L abour M arket Review” , E uropean Commissin Eurostat, No. 2, Luxemburg, January 2000; inne (a), FY R O M : źródło krajowe, dane z okresu styczeń-luty 1999 r.

P o kilku latach stosunkow o w ysokiego w zrostu gospodarczego, byłe republiki bałtyckie znalazły się pod wpływem kryzysu w Rosji. D y n a m ik a g o sp o d arcza gw ałtow nie osłabła w tym regionie od czw artego kw artału 1998 r. W św ietle d an y ch m o ż n a w nioskow ać, iż ten d en c ja sp a d k o w a u trz y m u ją c a się w 1999 r. spow o d u je recesję w całym reg io n ie (L itw a

4 ,8 % , E sto n ia - 3 ,9 % , Ł o tw a -2 % ). P ośród głów nych przyczyn słabych rezultatów znalazły się tzw. „w strząsy w otoczeniu zew nętrznym ” gospodarek (m iędzynarodow e kryzysy finansow e, kryzys rosyjski, k o n flik t w K osow ie i niższy w zrost gospodarczy w U nii E uropejskiej). W n iektórych państw ach d o przyczyn zew nętrznych dołączyły się w ew nętrzne, tak ie jak : zbyt wolne tem po reform instytucjonalnych, opóźn ien ia w procesach restru k tu ry zacji przedsiębiorstw , rosnące koszty k redytów przy w ysokim zadłużeniu p rz ed -siębiorstw .

(6)

In flacja słabła w większości gospodarek krajów transform acji system ow ej w pierwszej połow ie 1999 г., a w Bułgarii stw ierdzono naw et deflację. W R u -m unii inflacja z-mniejszała się jednakże nie spadała poniżej wysokiego (dw ucyf-row ego) poziom u w tym okresie. W iększość gospodarek om aw ianych p aństw ponosiła duże straty z pow odu u b y tk u ek sportu w ciągu pierw szego półrocza 1999 r. W ęgry na tle tej większości były zadziw iającym p rzypadkiem , tu ta j o d n o to w a n o w zrost ek sp o rtu o ok. 6% (m ierzone w edług m ierników Unii Europejskiej), aczkolwiek ten rezultat był gorszy niż w porów naniu z p o p rzed -nim rokiem . W szędzie, z w yjątkiem R um unii i Słowacji, bilans o b ro tó w bieżących pogorszył się. Słow enia m iała duży deficyt od p o czątk u w yłączenia się z Federacji, głównie z pow odu gwałtownego wzrostu im portu pod wpływem o b aw co do skutków w prow adzenia o p o d a tk o w a n ia V A T w połow ie 1999 r.

Tendencja słabnięcia w zrostu liczby zatru d n io n y ch d o strze żo n a w opisy-w anych p aństopisy-w ach opisy-w 1998 r. tropisy-w a nadal. D a n e L F S opisy-w skazują, iż opisy-w ośm iu spośród pań stw E uro p y Ś rodkow o-W schodniej zatru d n ien ie zm niejszyło się pierw szych m iesiącach 1999 r., przy czym najwięcej w B ułgarii (-5 ,7 % ; brak jest d an y ch odnośnie do Litw y i Federacyjnej Jugosłow iańskiej R epubliki M acedonii; A lb an ia u dostępniła tylko dane o bezrobociu rejestrow anym ) (tab. 2).

T a b e l a 2

Zmiany w zbiorowości pracujących w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1995-1999 (rok poprzedni = 100) K raj 1995 1996 1997 1998 1999’ A lbania11 13,3 9,1 -7,0 8.0 Bułgaria0 2,9 -10,1 7,0 3,5 0,5 Czechy*1 5,9 3,8 0,3 -2,3 0,5 Estonia 4,3 3,9 10,6 4,0 -3,9 Litwa 3,3 4,7 7,3 5,1 -4,8 Ł otw a' -0,8 3,3 8,6 3,6 -2,0е M acedonia -1,1 1,2 1,5 2,9 Polska 7,0 6,0 6,8 4,8 2,3 Rum unia 7.1 3,9 -6,1 • -5,4 -4,0 Słowacja 6,9 6,6 6,6 4,4 2,4 Słowenia 4,1 3,5 4,6 3,9 2,4 Węgry' 1,5 1,3 4,6 4,9 3,5

• D ane z pierwszego półrocza 1999 г.. b W edług krajowej m etodologii statystycznej. c W 1995 r. i 1996 r. dane odnoszą się do relacji listopad do listopada rok p o roku. d Od 1997, zasoby cywilnej siły roboczej. * W 1996 r., IV kw artał w stosunku d o IV kw artału (6) maj 1999 - maj 1998. 1 Od 1998 r. zm iana zbiorowości badania reprezentacyjnego.

Ź r ó d ł o : „C entral E uropean Countries Employment and L abour M arket Review", E uropean Comm ission, E urostat, No 2, Luxemburg, January 2000; W IIW .

(7)

Liczba pracujących nadal rosła tylko na W ęgrzech i n a Litw ie o ok. 3,5% w każdym z tych państw . W obydw u p rz y p ad k ac h , a szczególnie na Litw ie, liczba pracujących k obiet ro sła szybciej niż m ężczyzn. Jed n ak że w śród pań stw zgłaszających ubytek pracujących, kobiety były w m niejszym sto p n iu d o tk n ięte u tra tą pracy niż m ężczyźni w E stonii, Polsce i Słowacji. W B ułgarii, Słow enii, R epublice Czeskiej re d u k cja p ra cu jący c h k o b iet i m ężczyzn m iała praw ie takie sam o tem po, podczas gdy w R um unii całość u b y tk u stanow ili mężczyźni.

DYNAMIKA ZA TRUD NIEN IA

Ź ró d ła L F S w skazują, iż ujem na dyn am ik a za tru d n ien ia m ierz o n a sto p ą za tru d n ien ia (relacja liczebności pracujących d o liczebności ludności w wieku 15-64 lat) w ystępow ała we wszystkich analizow anych państw ach, z w yjątkiem W ęgier i Litwy w 1999 r.

T a b e l a 3

Stopy zatrudnienia w państwach Europy Środkowo-W schodniej w latach 1996-1999 (drugi kwartał) K raj 1996 1997 1998 1999* A lbaniab 57,4 54,8 53,8 Bułgaria 55,7 55,2 56,2 53,1 Czechy 69,4 68,9 67,9 66,2 Estonia 65,9 66,6C 66,3 63,4 Litwa 65,9 63,8 64,2 66,4 Łotw a 58,6 61,3 61,5 M acedonia 41,7 38,7 40,3 Polska 60,2 60,5 60,9 59,2" Rum unia 74,4 74,0 73,3 72,8 Słowacja 61,9 61,0 60,3 57,6 Słowenia 63,0 65,2 65,5 64,4 Węgry 52,8 52,4 53,7 55,7

* Od stycznia do czerwca. b Średnia roczna. c W edług krajowej metodologii statystycznej. d Trzeci kwartał.

Ź r ó d ł o : Jak do tab. 2.

Szeregi czasow e odnośnych d anych od 1996 r. (ze względu n a p o ró w -nyw alność przyjęto drugi k w a rtał ro k u ) uk azu ją stałe zm niejszanie się stó p za tru d n ien ia w C zechach i Słowacji w całym ro zp atry w an y m okresie. N a

(8)

W ęgrzech i Litwie gdzie stopy zatru d n ien ia utrzym yw ały się n a stałym poziom ie w 1998 r., to w pierw szych m iesiącach 1999 r. zaczęły zw yżkow ać. T ym czasem P olsk a i Słow enia, k tó re rejestrow ały w zrost liczby pracujących w latach 1996-1998, w 1999 r. o d notow ały ubytek. L itw a i F R J M acedonii, k tó re w 1998 r. w ykazyw ały w zrost, obecnie nie d o starc zają ak tu aln y ch inform acji. W B ułgarii i E stonii stopy za tru d n ien ia rozw ijają się nierów -nom iernie.

P o ró w n an ia stóp zatru d n ien ia pom iędzy p aństw am i E u ro p y Ś rodkow o- -W schodniej a U nią E uro p ejsk ą w 1998 r. co d o średniej stopy za tru d n ien ia d o w o d zą, iż ta utrzym uje się n a poziom ic 62% (z w yjątkiem M acedonii i A lbanii), gdzie ten w skaźnik był nieco wyżej średniego w U E , tj. 61% . S topy za tru d n ien ia mieściły w przedziale od ok. 70% w C zechach, R um unii i E stonii d o 54% na W ęgrzech, a w F R J M acedonii znacznie m niej od d oln eg o k ra ń c a ww. przedziału 4 0% (rys. 1).

%

Uwaga: Albania - dane odnośnie do bezrobocia rejestrowanego.

Rys. 1. Porównanie stóp bezrobocia między krajami Europy Środkowo-Wschodniej i UE w 1998 i. Ź r ó d ł o : „C entral European C ountries’ Employment and L abour M arket Review", European Comm ission, Eurostat, No 2, Luxemburg, January 2000.

S topy z a tru d n ie n ia m ężczyzn przew yższały stopy za tru d n ien ia k o b iet we w szystkich rozpatry w an y ch państw ach i zaw ierały się w przedziale od 77% (w R um unii) d o 52% (w F R J M acedonii). W a rto zw rócić uw agę n a to , iż różn ica pom iędzy liczebnością pracujących m ężczyzn i k o b iet p o zo staw ała m niejsza w państw ach E uropy Ś rodkow o-W schodniej niż w pań stw ach członkow skich Unii Europejskiej. S topy za tru d n ien ia są najwyższe w E stonii, R um u n ii, R epublice Czeskiej i na Litwie (ok. 60% ), a najniższe n o to w an e

(9)

są w M acedonii i A lbanii (odpow iednio 29 i 38,7% ). Z w yjątkiem dw óch o sta tn io w ym ienionych państw , ja k rów nież B ułgarii i W ęgier, w ośm iu pozostałych z om aw ianej grupy stopy za tru d n ien ia są p o d o b n e d o tych w Unii E uropejskiej. W okresie 1996-1999 udział kobiet w zbiorow ości pracujących zm niejszył się nieznacznie; wynosił o n przeciętnie 45,8% w o m a -w ianych p ańst-w ach (1998 r.); -w yjątkam i były A lb an ia (37,7% ) i M ac ed o n ia (36,7% ). P onad przeciętne w skaźniki zan o to w an o w państw ach bałtyckich i B ułgarii. W C zechach, W ęgrzech, Polsce i R um unii udział k obiet sięgał 4 3 -4 5 % , a w Słowenii był na granicy w artości średniej. W e w szystkich pań stw ach tego obszaru udziały k obiet w śród pracujących były stale wyższe niż średnio w państw ach U nii Europejskiej (42% ).

W skaźniki aktyw ności zaw odow ej w ykazyw ały znaczne zróżnicow anie pom iędzy p aństw am i tego regionu. D an e statystyczne L F S w skazują, że w 1999 r. (drugi k w artał) aktyw ność zaw odow a ludności zm niejszyła się w pięciu k ra ja ch , a w zrosła n a W ęgrzech, Litwie i w C zechach, podczas gdy nie zm ieniła się w R um unii. W Słowenii po trzech latach w zrostu aktyw ności n astąp ił spadek, w Polsce i Słowacji utrzym uje się ten d en cja sp ad k o w a od 1996 r.

T a b e l a 4

Stopy aktywności zawodowej ludności krajów Europy Środkowej i W schodniej w latach 1996-1999 (w drugim kw artale roku)

K raj 1996 1997 1998 1999* A lbaniab 65,3 63,6 64,4 Bułgaria 64,4 64,0 64,1 61,7 Czechy 72,1 72,1 72,2 72,4 Estonia 72,9 73,6 73,3 71,8 Litwa 74,2 74,7 76,3 Ł otw a 75,3 72,9 72,0 M acedonia 61,3 60,5 61,5 Polska 68,7 68,3 67,8 67, T R um unia 79,1 78,4 77,6 77,6 Słowacja 69,7 68,9 68,7 68,6 Słowenia 68,0 70,1 70,9 69,5 Węgry 58,6 57,9 58,3 50,8

* Od stycznia do czerwca. b W edług krajowej metodologii satystycznej. c Pierwszy kwartał. Ź r ó d ł o : Jak do tab. 2.

A naliza w skaźników aktyw ności zaw odow ej ukazuje p o d o b n e wyniki ja k w p rz y p ad k u stó p za tru d n ien ia, jeśli porów nyw ać z U n ią E uro p ejsk ą: we w szystkich z w yjątkiem czterech krajów - A lbanii, B ułgarii, W ęgier

(10)

i M acedonii - są one ciągle wyższe niż średnio w Unii E uropejskiej. O m aw iane w skaźniki w Polsce i na Słowacji są n a p o d o b n y m ja k w U E poziom ie. W e w szystkich pozostałych p aństw ach opisyw anej grupy stopy aktyw ności przew yższają 70% (1999 r.). A ktyw ność zaw odow a m ężczyzn jest w yższa niż kobiet w całym zbiorze państw . W R um u n ii, C zechach, E stonii i A lbanii aktyw ność zaw odow a przekraczała 80% , podczas gdy na W ęgrzech i w Bułgarii osiągała zaledw ie 6 7 -6 8 % (średnia w U E - 77,9% ). Z w yjątkiem A lbanii, W ęgier i M acedonii, aktyw ność zaw o d o w a k obiet osiąg ała wyższy poziom w p o ró w n a n iu z U n ią E uropejską. W 1998 r. K ra je bałtyckie, R u m u n ia i Słow enia wykazywały najwyższe stopy aktyw ności zaw odow ej kobiet*.

STRUK TU RY PRA CU JĄ CY CH

P rocesy tra n sfo rm a c ji system ow ej pociągnęły za so b ą w yraźnie d o -strzegalne przem iany w stru k tu ra c h gospodarek, a w ich następstw ie w se- kto raln ej stru k tu rz e pracujących. W większości opisyw anych pań stw sp a -dek liczby pracujących w sektorze przem ysłow ym i rolniczym przebiegał rów nolegle ze w zrostem w sektorze usługow ym zaró w n o pod względem udziału w tw orzeniu G D P , ja k i zatrudnieniu. Z w yjątkiem skrajnego p rz y p ad k u jak im jest A lb an ia, m ająca ok. 70% pracujących o só b w ro l-nictw ie, R u m u n ia jest przypadkiem najbardziej dow odzącym praw dy tezy „ o pracy o statniej szansy w rolnictw ie” , gdzie przem ieszczenia z przem ysłu i rolnictw a ukierunkow ały się d o rolnictw a. Liczba pracujących w sektorze pierw szym w R um unii zw iększała się od p o cz ątk u procesu transfo rm acji i sięgnęła praw ie 40% ogółu pracujących w 1998 r. P o d o b n e tendencje u w id ac zn iają się w B ułgarii i n a Litw ie, gdzie o d p o w ied n ie w skaźniki kształto w ały się jak 25,6% o ra z 21% w drugim p rz y p ad k u w 1999 r. Przyczyny tego stan u rzeczy są w części zw iązane z pryw atyzacją dużych państw ow ych przedsiębiorstw roln y ch , częściowo bezpłatnego o d d aw an ia g ru n tó w roln y ch osobom pracującym w rolnictw ie (np. n a Litw ie) a także w w yniku ek o n o m icz n y ch p ro b lem ó w , k tó re zm usiły wiele o só b zw onionych z sek to ra przem ysłow ego do p o w ro tu d o sam o za tru d n ien ia w ro l-nictwie. Szczególnie o d n o śn a staty sty k a Litwy po tw ierd za w skazane o b ser-wacje. W 1998 r. rolnicy indyw idualni, k tórych udział w całkow itym za-tru d n ien iu w rolnictw ie szacow ano ja k o 77 % , w zrósł o ok. 9% w ro k u n astępnym .

4 T. B o e r i , Learning fro m Iransilion economies: Assesing Lahor M arket Policies Across Central and Eastern Europe, „Journal o f Com parative Econom ics” , D ecember 1997, Vol. 25.

(11)

P om im o ogrom nego u b y tk u m iejsc pracy w przem yśle od p o cz ątk u procesu tran sfo rm acji udział pracujących w tym sektorze jest ciągle w ysoki, jeśli p o ró w n a się go ze średnią w Unii E uropejskiej. W w iększości krajów (B ułgaria, E stonia, W ęgry, Polska i R um unia) udział pracujących w przemyśle sięga 1/3 w szystkich pracu jący ch . Słow enia i C zechy, d w a n ajb ard ziej rozw inięte (pod względem w artości P K B n a jednego m ieszkańca) spośró d k rajów om aw ianej grupy, o ra z Słow acja w ykazują ciągle najwyższy udział pracujących w przem yśle w śród pracujących ogółem , osiągający praw ie 4 0 % . N a przeciw nym k ra ń cu rozpiętości przedziału znalazła się R u m u n ia , gdzie w przem yśle pracuje tylko 9% (1998 r.) ogółu pracujących, a n a Litw ie, Łotw ie i w M acedonii przem ysł daje pracę ok. 27% w szystkich pracujących. D la p o ró w n a n ia w U nii Europejskiej w przem yśle z a tru d -nionych jest 29% pracujących.

% 100 80 60 40 20 0

Uwaga: Albania i Bulgaria - dane odnośnie do bezrobocia rejestrowanego.

Rys. 2. Porów nanie struktury zatrudnienia między krajam i E uropy Środkow o-W schodniej i kajami UE w 1998 r.

Ź r ó d ł o : Jak do rys. 1.

Liczba pracujących w usługach zaczęła szybko ro sn ąć począw szy od 1993 r. we w szystkich państw ach om aw ianego regionu, z w yjątkiem R um unii. Największy udział pracujących w usługach wśród ogółu pracujących występuje n a W ęgrzech (blisko 60% ). W całej grupie krajów (znów z w yjątkiem R u m u n ii) udział pracujących w usługach w 1998 r. był najw iększy w śród pracujących ogółem . P o gw ałtow nym wzroście liczby pracujących w usługach w początkow ych latach okresu tran sfo rm acji, w kolejnych latac h jej udział w całej zbiorow ości w zrastał ju ż tylko um iarkow anie. W Polsce i Bułgarii

AL BG CZ ЕЕ HU LT LV MK PL RO SI SK EU-15

Rolnictwo

Винна

(12)

udział tej grupy był nieco powyżej 4 0 % , w R um unii m niej niż je d n a trzecia. W C zechach i Słow acji z a tru d n ie n ie w u sługach p rz ek ra cza ło połow ę w szystkich pracujących w 1998 г., a w Słowenii nieco m niej niż połow ę. W e w szystkich p ań stw a ch u d ział p ra cu jący ch w u sługach był poniżej p o ziom u U nii E uropejskiej (65,5% w 1998 r.), w yjątek stanow iły W ęgry i Słow enia, gdzie ten udział był nieco powyżej średniej d la krajów p o łu d n ia U nii (G recja, P o rtu g alia i H iszpania).

W sek to rz e usługow ym zn a jd u je p racę w iększość k o b ie t w k ra ja c h tra n sfo rm a c ji system ow ej, a przy tym udział ten ciągle ró sł w latach 1996-1998 (w nioskiem tym nie są objęte A lbania, B ułgaria i M acedonia, k tó re nie p u blikują danych o stru k tu rze pracujących w edług sektorów ). R u m u n ia p o raz kolejny stanow i wyjątek pod tym w zględem , iż pracujące kobiety i mężczyźni skupieni są w rolnictwie. U dział kobiet wśród pracujących w sektorze usługow ym był w 1998 r. znacznie większy niż m ężczyzn (z w yjątkiem R um unii) i osiągał ok. 70% w C zechach, E stonii, n a W ęgrzech i Słowacji o ra z 60% na Litwie, w Polsce i Słowenii. N a Ł otw ie om aw iany w skaźnik wyniósł 65% .

D o stęp n e d an e (w yłącznie d la W ęgier, R um unii, Słowenii i Słow acji) w skazują na utrzym ujący się ubytek liczby pracujących w rolnictwie i przem yś-le i w zrost w usługach na W ęgrzech, w Słowenii i Słowacji. W R um unii w szystkie wcześniej sygnalizow ane tendencje zachow ują sw oją ak tualność.

BEZROBOCIE

O bserw ow any w o statn ich latach spadek k o n iu n k tu ry m iał negatyw ny w pływ n a rynki pracy, p o w o d u jąc w zrost b e z ro b o c ia praw ie w szędzie w om aw ianym regionie. S tatystyka LFS o d nośnie d o 1999 r. (bez A lbanii, Ł otw y i M acedonii) ujaw nia, iż stopy bezrobocia wzrosły.

W Słow enii sto p a bezrobocia u trzy m ała poziom z p oprzedniego roku. Stopy bezrobocia mieściły się pom iędzy 6,2% w R um unii a 15,8% w Słowacji, gdzie na d o m iar złego wskaźnik ten wzrósł w stosunku d o roku poprzedniego o cztery p u n k ty procentow e. W Bułgarii, C zechach i E stonii om aw iane w skaźniki w zrosły o ok. 2% . W Polsce sto p a b ezrobocia o b n iżała się w ciągu kilku poprzednich lat (1995 r. 14,9% , 1998 r. 10,4% ) a o sta tn io sięgnęła szczytu p o n ad 18% , zw łaszcza po kryzysie rosyjskim . W skaźniki bezrobocia kobiet były wyższe niż mężczyzn w Bułgarii, Czechach i nieznacznie wyższe w Słowenii. W przypadku Węgier i Litwy, w których sto p a bezrobocia zm niejszała się, to na W ęgrzech odpow iedni w skaźnik sp ad a ł szybciej dla m ężczyzn, a n a Litw ie dla k o b ie t5.

5 Ch. J. O ’ L e a r y , P. K o ł o d z i e j c z y k , G. L á z a á r , E fekt netto aktywnych programów rynku pracy na Węgrzech i w Polsce, „Rynek Pracy” 1999, n r 9.

(13)

W świetle d anych LFS w liczba osób poszukujących pracy w 1999 r. osiągnęła poziom 5,6 m in w całym regionie, tj. ok. 15% więcej niż przed rokiem . W Republice Czeskiej liczba bezrobotnych wzrosła o 4 4 % , w Słowacji o 31% , a w E stonii o 20% w p o ró w n a n iu d o drugiego k w a rtału 1998 r. D a n e u rz ęd ó w p o śre d n ic tw a p ra cy rów n ież p o tw ie rd z a ją w ystęp o w an ie tendencji w zrostu bezrobocia w regionie ja k o całości. N a koniec sierpnia

1999 r. liczba zarejestrow anych b ez robotnych (i co za tym idzie stopy b ez ro b o cia) była znacznie w yższa niż w sierp n iu 1998 r. (z w yjątkiem W ęgier i Słowenii). Przedział zróżnicow ania stóp b ezrobocia m ieścił się w granicach od 3,2% w E stonii d o praw ie 18% w Słowacji o ra z A lbanii. W skaźniki bezrobocia rzędu 9% n o to w an o n a Łotw ie, W ęgrzech i w C ze-c h a ze-c h . P o lataze-ch w zględnie niskiego bezro b o ze-cia w R ep u b lize-ce C zeskiej bezrobocie w zrosło liczbow o i procentow o najwięcej w całym regionie.

B EZ R O B O C IE W EDŁU G PŁCI

Stopy b ezrobocia kobiet zaw ierały się w przedziale od 6% n a W ęgrzech i w R um unii d o 16% w Słowacji. W czterech p aństw ach, tj.: w E stonii, R u m u n ii, na W ęgrzech i Litwie w skaźniki bezrobocia k o b iet były niższe niż m ężczyzn, a przy tym niższe od stopy średniej w tym obszarze E u ro p y , zaś

% 40 35 30 25 20 15 10 5 ° AL BG CZ ЕЕ HU LT LV MK PL RO SI SK EU-15

O Ogółem Ц Mężczyźni ИЯ Kobiety

Uwaga: Albania - dane odnośnie do bezrobocia rejestrowanego.

Rys. 3. Stopy bezrobocia według płci (wrzesień 1999) Ź r ó d ł o : Jak do rys. 1.

(14)

w Słowacji i Bułgarii - takie sam e. Niższe bezrobocie k o b iet było przede w szystkim następstw em ich w ychodzenia z ry n k u pracy częściow o z p o w o d u w ycofyw ania się państw z pom ocy socjalnej n a rzecz rodzin celem aktywizacji zaw odow ej kobiet, co było p ra k ty k o w an e w p oprzednim systemie.

B EZ R O B O C IE W ŚRÓD M Ł O D Z IE Ż Y

Bezrobocie w śród m łodzieży, tj. osób w wieku 15-24 lata, jest pokaźnie wyższe od średniej stopy bezrobocia i w skaźnika bezrobocia osób starszych. W większości krajów sto p a bezrobocia m łodzieży jest d w u k ro tn ie wyższa niż bezrobocia ogółem , a w R um unii i n a Ł otw ie naw et trzy k ro tn ie wyższa. T y lk o w E stonii różnica wielkości stó p tych dw u g ru p jest m niejsza. W edług danych L F S w 1998 r. najwyższe wskaźniki bezrobocia m łodzieży zanotow ano n a Ł otw ie (38% ), w Bułgarii (33% ), zaś najniższe w C zechach (12% ) i na W ęgrzech (13% ). W ysokie w skaźniki b ezrobocia m łodzieży na poziom ie 2 2 -2 4 % stw ierdzono na Litw ie, w Polsce i Słowacji. Szczególnie wysoki poziom bezrobocia młodzieży (nie po raz pierwszy) odno to w an o w M acedonii, tj. 70% . Z różnicow anie w skaźników bezrobocia jest także cechą rynku pracy w Unii Europejskiej, np. najwyższy poziom na tym obszarze stw ierdzono w G recji i W łoszech - p o n ad 30% m łodych ludzi w całości zasobów pracy.

D ostępne dane upow ażniają d o stwierdzenia, że stopy bezrobocia młodzieży płci żeńskiej są wyższe niż m ęskiej w C zechach, M acedonii, Polsce, R um unii i Słow enii, inaczej w B ułgarii, Estonii i Słowacji o ra z na W ęgrzech, gdzie bezrobocie m ężczyzn i kobiet jest praw ie tak ie sam o.

B EZ R O B O C IE D ŁU G O O K R ESO W E

B ezrobocie długookresow e, ja k o pow ażny problem na obszarze Unii E uropejskiej ujaw niło się w tej sam ej skali w pań stw ach E u ro p y Ś rodkow ej i W schodniej. Z w yjątkiem Słowenii i A lbanii udział d łu g o o k reso w o bez-ro b o tn y c h zm niejszał się w okresie transform acji od 1996 r. (w Słowacji bez zm ian). W 1998 r. udział b ezrobotnych, któ rzy pozostaw ali bez pracy dłużej niż dw anaście m iesięcy, zaw ierał się od praw ie 30% w C zechach i n a Litw ie, a ekstrem alnie w A lbanii (89% ) i M acedonii (83% ) (rys. 4).

(15)

% 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Uwaga: Albania - dane odnośnie do bezrobocia rejestrowanego. Dane dotyczące Estonii odnoszą się do roku 1997.

Rys. 4. Udział długookresow o bezrobotnych w bezrobociu ogółem, porów nanie pomiędzy krajam i E uropy Środkow o-W schodniej i krajami UE w 1998 r.

Ź r ó d ł o : Jak do rys. 1.

P oza dw om a ostatnio wymienionymi państw am i, przeciętny stan bezrobocia długookresow ego w U E (tj. 49 ,5 % ) przekraczały też w 1998 r. B ułgaria i Słow enia. N atężenie bezrobocia długookresow ego było większe w śród b ez ro b o tn y ch k obiet niż m ężczyzn, z jedynym w yjątkiem - B ułgarią. N a Litw ie i w Słowenii bezrobocie długookresow e m ężczyzn i k o b iet m a taki sam udział w bezrobociu ogółem .

A naliza dow odzi, iż sytuacja n a rynkach pracy krajów E u ro p y Ś rodkow ej i W schodniej, choć nie są one m on o litem , w ykazuje wiele p o d o b n y ch cech. P o ró w n u jąc cechy charakterystyczne rynków pracy w początkow ych latach okresu tran sfo rm acji z okresem koń ca lat dziew ięćdziesiątych m o ż n a d o p a t-ryw ać się sporych podobieństw , w tym utrzym ującej się silnej nierów now agi6. P om im o w spólnoty historycznej i gospodarczej, a obecnie p o d o b ień stw a aspiracji d ążen ia d o w ejścia d o U nii E uropejskiej, om aw iane k raje w sposób indyw idualny, aczkolw iek naw iązujący d o dośw iadczeń E u ro p y Z achodniej,

* Por. np. J. T i m a r , Particular features o f employment and unemployment in the present stage o f transformation o f the post - socialist countries, „E urope - Asia Studies” 1995, Vol. 47; J. F l o r c z a k - B y w a l e c , R ynek pracy w warunkach transformacji systemowej, „A cta Univer- sitatis Lodziensis” 1998, Folia Oeconomica, 1998, H. Р. К l o s , Labour M arkets in Eastern Europe and East Germany - Challenges fo r Labour M arket Policy, „Em ploym ent O bservatory” , M ay 1993, N o 7, C. de la C a m a r a , The Labour M arket in Central and Eastern Europe, „E astern E uropean E conom ics” , Jan /F eb 1997, Vol. 35; N. B a r r (red.), Rynek pracy i polityka społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej. Okres przejściowy i poza, Publikacja Banku Światowego.

(16)

ko n stru o w a ły w łasne polityki ry n k u pracy, których w yróżnikiem m oże być stopień och ro n y zatru d n ien ia - elastyczność p raw a pracy. N a podstaw ie tego kry teriu m najbardziej elastyczne reguły p o stęp o w a n ia przyjęły W ęgry, a najm niej S łow enia7.

U jaw n ia się dylem at pośw ięcenia obecnych, d ram aty czn y ch p roblem ów ry n k u pracy wobec niepew ności co do przyszłości gospodarczej, a szczególnie p o d o ła n ia sam o-w ystarczalności w obec odrzucenia przez U nię E u ro p e jsk ą intencji łączenia się z n ią 8.

Z całą w yrazistością ja k o najgroźniejszy ujaw nił się p roblem bezro b o cia stru k tu raln o -d łu g o o k reso w eg o .

O bserw acje przekrojow e skłaniają d o w niosku, k tó ry znajduje p o tw ier-dzenie w w ynikach b ad a ń , iż tzw. praw o O k u n a o zw iązku pom iędzy w zrostem PK B a zm ianam i stopy bezrobocia nie spraw dza się w o m a -wianej grupie państw . Szczególnie w yróżniającym się przykładem jest P o l-ska, gdzie spow olnienie tem pa w zrostu PK B z 6,8% w 1997 r. d o 4 ,1 % w 2000 r. p o w in n o , w edług pesym istycznego scenariusza, sp o w o d o w a ć w zrost bezrobocia o 1,1% . Tym czasem w zrost stopy b ezrobocia był pię-cio k ro tn ie wyższy w końcu 2000 r. w p o ró w n a n iu z tw ierdzeniam i ww. p ra w a 9.

Zbigniew K aźm ierczak

LABOUR MARKET SITU A TIO N IN CENTRA L E U R O PEA N C O U N T R IE S (IN T H E PE R IO D O F D ECLIN IN G O F T H E N IN ETIES)

The aim o f the article is to analyse the impact o f the transition processes on labour m arkets in Central Europe Countries (Albania, Bulgaria, Czech Republic, Estonia, H ungary, Latvia, L ithuania, PY R o f M acedonia, Poland, R om ania, Slovakia and Slovenia). The analysis covers period from 1995 to 1999 year and is based on EU R O STA T data.

M ain features o f labour m arkets characteristics were: declining em ploym ent, growing unem ploym ent specially structural and long term and strong shifts in sectoral em ployment patterns tow ard growing share of services in total employment.

7 Zob. M. R i b o u d , C. S i l v a - J a u r e g u i , C. S á n c h e z - P á r a m o , Czy ,,euroskleroza" oddziałuje? Reform y instytucjonalne a sytuacja rynków pracy tv Europie Środkowej i Wschodniej w latach 90-tych, „R ynek Pracy” 2001, nr 9.

■ A. B e l k e , M. H e b l e r , EU Enlargement and Labour M arkets in the C EEC 's, „Inter- econom ics” , Septem ber/October 2000, Vol. 35; Przygotowanie krajów stowarzyszonych Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z Rynkiem Wewnętrznym Unii Europejskiej, Biała księga. Aneks, Unia Europejska, Przedstawicielstwo Unii Europejskiej w Polsce, W arszawa 1995.

* A. N e w e l l , Dlaczego w okresie wzrostu gospodarczego milion polskich pracowników zasiliło szeregi bezrobotnych?, „Rynek Pracy” 2001, n r 7/8.

(17)

G eneral causes o f described above situation, with some exceptions were: the slowdown in economic grow th as the result of external shocks (the im pact o f international financial crises, the Russian crises, the K osovo conflict and lower growth in the EU). In some countries internal weaknesses such as the slow pace o f insititutional reforms, the delayed restructuring o f enterprises, the increasing costs o f loans and the high degree o f indebtedness o f firms contributed to this trend.

Final conclusions are mostly pessimistic, none o f the examined countries have reached starting points o f the positive tendency to stabilisation o f domestic labour market.

Cytaty

Powiązane dokumenty

– legenda o psiej wierności tak, aby dzieci były już zapoznane z historią niezwykłego psa... Prowadzący warsztaty plastyczne pyta, czy dzieci zwróciły uwagę, podczas

Na przebadanym obszarze o powierzchni 1,5 - ara odsłonięto dużą ilość obiektów nieruchomych - ,1 chatę i 26 jam /jak paleniska, do­ ły po wybieraniu gliny, jamy odpadkowe,

W następnym etapie MEN zamierza wdrożyć program wieloletni zakładając, że „jednym z podsta- wowych zadań współczesnej szkoły jest rozwijanie kompetencji uczniów

W dokumencie „Agenda 2000", podnosząc kwestię rozszerzenia Unii o stowarzyszone kraje Europy Środkowej i Wschodniej, zwrócono uwagę, że sektory energii w tych krajach

In this essey, I reserve the notion o f the ’ ’avant-garde” for that artistic position as shaped in that time and place, namely, in Soviet Russia from the October Revolution to

Posiedzenie zespołu roboczego De matrimonio, z 25 maja 1972 ro­ ku dotyczyło kan.. Relator zaproponował nowe sformułowanie kanonu34, które podda­ no dyskusji. Co jest

Sytuacja osób starszych na rynku pracy w Polsce The situation of the elderly in the labour market in Poland.

T ak ą była zem sta G rzym alitów za udział sędziego kaliskiego w konfederacji pyzdrskiej. P rzyszedł na to czas jednak do­ piero po upływ ie rozejm u, kiedy i