A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S --- Ш Л А , OECONOMICA 74. 1988
Je r z y Tadeusz K o w a le s k i* , W łod zim ierz O b raniak*
STARZENIE S ią LUDNOŚCI W IE JS K IE J I RO LNICZEJ Ы POLSCE
Jedną z ko nsekw encji dotychczasowego p rze b ie g u wydarzert de m og raficz n ych w p rz e k ro ju w ieś - m ia sto oraz lu d no ść r o ln ic z a - u trz y m u ją cy s i ą ze ź ró d e ł n ie r o ln ic z y c h są z ró ż n ico w a n ia w p ro c e s ie s t a r z e n ia s i ą tyc h s u b p o p u la c ji. W n in ie js z y m opracow aniu z w ró c ić chcemy uwagą na n ie k tó r e a sp ek ty i n astęp stw a s y g n a liz o wanego problem u.
Ja k o s ta r s z y odłam lu d n o ś c i potrak to w ane z o s ta ły r o c z n ik i w w ieku 60 i w ię c e j l a t . L i cz eb n o ści oraz p ro p o rc je ty c h grup w la t a c h 1950, 1960, 1970, 1978 i 1983 p rze d sta w io n e z o s t a ły w ta b . 1. Z aw arte ta « dane w skazu ją, że bezwzględna lic z b a lu d n o ś c i w wieku 60 i w ię c e j l a t w z r a s ta ła w o k r e s ie 1950-1983 w m ia sta ch w tem pie n iem al d w u k ro tn ie szybszym n i i we w s ia c h . B y ł to p r z y ro s t 'zn aczn ie szyb szy od w zrostu szeregów lu d n o ś c i w w ieku 15-59, ja k lic z e b n o ś c i d z ie c i w wieku 0-14 l a t (p rz y czym - J e ś l i pominąć l a t a p o śre d n ie - z bezwzględnym wzrostem lic z e b n o ś c i dwóch ostat n io w ym ienionych grup m ie liśm y do c z y n ie n ia t y l k o w m ia sta ch - f“ ztob. ta b . 2 ) .
Tempo p rz y ro s tu szeregów lu d n o ś c i w w ieku 60 i w ię c e j la t by ło w związku z tym z n a c/ n ie szybsze od w zrostu ogółu lu d n o ś c i w m ia s ta c h . Na w si - ja k wiadomo - lic z b a lu d n o ś c i b y ła w o k re s ie powojennym niem al s t a b iln a (z o b . ta b . 3 ) , z l e kką te n d e n c ją do z m n ie js z a n ia s i ę w o s t a t n ic h la t a c h , będącą m. i n . następstwem
D r, a d iu n k t w Z a k ła d z ie D e m o g ra fii i S t a t y s t y k i In s t y t u t u E k o n o m e trii i S t a t y s t y k i UL.
T a b e l a 1
lu d n o ść w starszym wiek u (60 i w ię c e j l a t ) w m ia sta ch i na wsi
w la t a c h 1950-1983
Rok
Ludność w wieku 6Q i w ię c e j l a l JJynam ika lic z b y lu d n o śc i w s t a r
szym wieku 1950 r . - 100 w t y s . ogółu ludnościja k o odsetek
m iasto w ieś m isKto w ieś m iasto w ieś
ijgrtłem 1950 739,5 1334,6 8,0 0,5 100,0 100,0 1960 1276,8 1571,3 8,9 10,2 172,7 117,7 1970 2036,0 2198,6 11.9 u . i 275,3 164,7 1978 2395,6 2250,0 11,9 15,1 323,9 168,6 1983 2656,2 2352,8 12,1 15,9 359,2 176,3 j mę żczyźn i 1950 277,5 555,7 6,4 V 100,0 100,0 I960 469,7 664,7 6,8 0,9 169,3 120,0 1970 773,0 964,9 » ,5 12,6 270,6 173,6 1978 894,2 963,5 9,2 13,0 322,2 173,4 1983 993,-9 902,9 9,5 13,3 358,2 176,9 к o b ie t y 1950 462,0 778,9 9,4 9,5 100,0 100,0 1960 808,9 906,6 10,8 11.5 175,1 116,4 1970 1263,0 • 1233,7 14,2 15,6 273,4 158,4 1978 1501,4 1287,3 14,3 17.2 325,0 165,3 1983 1662,3 1369,9 14,6 18,5 359,8 175,9 í r 6 d ł o: "R oc z n ik Demograf i czTFy ’* 1945-1966; "R o c z n ik D em og raficzn y " 1975; Narodowy S p is Powszechny 7 .1 7 .197B; Lud n o ść, gospod arstw a domowe i w arunki m ieszkaniow e, GUS, W arsza wa 1900, “ Ro czn ik S t a t y s t y c z n y " 1984.
T 8 b e 1 e Ludność w wie k u 0-14 i 15-59 l a t w m ie ś c ie i ne wsi w la t a c h 1950-1983
Ludność
—— ... ....
w wieku Dynamika lic z b y
— ... ... . — - -
-lu d n o ś c i w wieku
Rok 0-14 l a t 15-59 l a t 0-14 l a t 15-59 l a t
m ie sto w ieá m ia sto w ieś m ie sto w ie ś
I m iasto w ie ś
.
i . * ••• w t y s . 1950 г . = 100 1950 2 431,4 4 942,7 6 073,1 9 513,7 100,0 100,0 100,0 - 100,0 1960 4 493,4 5 491,7 6 630,8 9 331,2 184,8 111,1 142,1 87,6 1970 4 015,5 4 646,7 11 036,5 8 724,4 165,2 94,0 181*7 91,7 1978 4 444,1 3 923,2 13 300,0 б 729,1 132,8 7 9 , i 219,0 91 ,8 1963 5 292,6 3 950,0 13 973,5 8 519,9 2 1 / ,7 79,9 230,1 e 9,6w udsetkwch dynamika odsetków
-1950 26,3 31,3 65,7 í 0 , 2 100,0 100,0 100,0 100,0 I960 31,2 35,7 59,9 54,1 118,6 114,1 9 1 ,? 89,9 1970 23,5 29,8 64,6 56,1 89,4 95,2 98,3 93,2 1978 22,1 26,3 66,0 58,6 83,7 84,0 100,5 97,3 3963 24,1 26,6 63,8 57,5 91,6 85,0 97,1 95,5 Ź r ó d ł o : Ja k w t a b . 1.
fa k tu , że ujemne d la obszarów w ie js k ic h s a ld o m ig r a c ji j e s t b l i s k ie Hib n ie c o wyzaze od b ezw zględnej w a r to ś c i o r z y r o s tu n a t u r a l nego na ty c h o b sz ara ch . T a b e l a 3 Dynamika lic z b y lu d n o śc i w m ie ś c ie i na w si w P o ls c e ' • ' ** • • ** . ' * ' Rok Ludność w 1950 r . = 100 m iasto w ieś 1950 100,0 100,0 1960 148,0 101,2 1970 177,7 103,8 1978 218,3 94,4 1983 237,2 93,9 Ź r ó d ł o : Лук w ta b . 1.
O bserw ując dynamikę lic z e b n o ś c i s ta rs z e g o odłamu lu d n o ści we d łu g p ł c i , można zauważyć, że tempo p rz y ro s tu lic z b y mężczyzn - zarówno w m ia s ta c h , ja k i na wsi - b y ło z b l iid n e do tempa p r z y ro s tu lic z b y k o b ie t z ty c h samych grup w ieku .
W r e z u l t a c i e s y g n a liz o w a n e j dynam iki w zrostu lic z e b n o ś ć r o z p a try w a n e j lu d n o ś c i b y ła w roku 1983 o Ok. 300 t y s . osób wy2sza
w m ie ś c ie n iż na w si i w y n o s iła według danych szacunkowych: w m ia sta c h 2 656,2 t y s .
w tym k o b ie t 1 667,3 t y ś .
we wsi ach 2 352,8 t y s .
w tym k o b ie t 1 369,9 t y ś .
Podane lic z b y w sk a z u ję, że s to p ie ń f e m i n i i a c j 4 s ta r s z e g o od łamu lu d n o ś c i w m ia sta ch jea.t zdecydow anie wyższy n iż na w si i w y n o s ił 167 k o b ie t na 100 mężczyzn, podczas gdy a n a lo g ic ż n y współ c z yn n ik d la obszarów w ie js k ic h w tym samym roku m ia ł w a rto ś ć 139. Dodać można, że s to p ie ń f e m io i z a c j i ro z p a try w a n e j grupy wieku pomiędzy rokiem 1950 a 1983 w m ia sta c h b y ł s t a b i l n y ; podczas gdy wśród w ie js k ie g o odłamu lu d n o ś c i r e j e s t r u j e s ię n iez n a cz n y s p a dek wym ienionego w skaźnika ze 140 do 139,
w si b y ł wynikiem p o n ie sio n y c h s t r a t w ojennych, n a d u m ie ra ln o ś c l mężczyzn w stosunku do k o b ie t tak że w cz asach p o k o ju , ja k rów n ie ż p r e f e r e n c j i m ig ra c y jn y c h .
W r e z u lt a c ie odmiennego tempa p rz y ro s tu lu d n o ś c i z poszcze g ólnych grup w iek u , k tó re g o rozm iary zaprezentowano w ta b . 1 i 2, u le g a ją także zmianom w c z a s ie wzajemne p ro p o rc je i u d z ia ł y tyc h grup w o g ó ln e j l i c z b i e lu d n o ś c i m ia st i w s i. Znamienną cechą tyc h o s t a t n io wym ienionych przeobrażeń j e s t z m n ie jsz e n ie s i ę zarówno na w s i, ja k i w m ie ś c ie u d z ia łu d z ie c i oraz w zrost odsetka osób w wieku 60 i w ię c e j l a t . P rz y czym p ro p o rc ja osób s ta r s z y c h w z r a s ta ła na w si zn a czn ie s z y b c ie j n i* w m ia sta c h . J e ś l i ro zp atryw ać c a łą ludność w ie js k ą (m ęiczyzn i k o b ie t y ) w wieku 60 i w ię c e j l a t , to poziom wskaźnika o k r e ś la ją c y j e j u- d z ia ł w p o p u la c ji w si w zró sł w c ią g u 33 l a t o 7,4 pkt., co s t a nowi 8 7 ,IX w a rto ś c i w y jś c io w e j z 1950 r . O la m ia st odpow iednie w s p ó łc z y n n ik i w zrostu p r o p o r c ji w y n o s iły w tym samym c z a s ie 4,1 p k t . i 51X.
O bserw ując zmiany u d z ia łu lu d n o ś c i z b adanej grupy wieku według p ł c i w la t a c h 1950-1983, można s t w ie r d z ić szybszy p r z y r o s t wskaźnika o k re ś la ją c e g o ten u d z ia ł wśród mężczyzn na wsi n iż w m ie ś c ie (p r z y r o s t o 6,0 pkt., co s ta n o w iło 8 2 ,2X w a rto ś c i w y jś c io w e j). Wśród k o b ie t w ie js k ic h p ro p o rc ja osób z w ym ienio n e j grupy wieku w z r a s ta ła Je s z c z e s z y b c ie j (o 9 , Q p k t, co s t a n o w iło 9 4 ,7X w a rto ś c i w y jś c io w e j w s k a ź n ik a ). W r e z u l t a c i e w
1983 r . niem al 19X w s z y s tk ic h m ieszkanek w si m ia ło 60 i w ię c e j l a t , podczas gdy d la mężczyzn odpowiedni o d setek w y n o s ił w tym samym c z a s ie 13,3. W m iastach n a to m ia s t: m ężczyźni 9,.5X, k o b ie ty 14,6X.
Wraz ze wzrostem lic z b y t u d z ia łu osób w sta rsz ym w iek u , na te re n a c h w ie js k ic h r o ś n ie w t e j g ru p ie p r o p o r c ja lu d z i b a r dzo s t a r y c h . Podajemy d la p r z y k ła d u , Ja k z m ie n ia ł s i ę u d z ia ł procentow y osób w w ieku 70 i w ię c e j l a t wśród grupy m ieszkań ców w s i, k tó rz y o s ią g n ę li bądź p r z e k r o c z y li wiek 60 l a t : 1950 r . * 38.6X 1960 r . x 3 5 ,7X 1970 r . = 3 7 ,0X 1978 r . = 4 7 ,9% 1983 r . = 51, IX
W la t a c h 1950-1983 ponad d w u k ro tn ie - 2 123,1 ty e . do 285,5 t y s . z w ię k s z y ła s i ę lic z b a mieszkartców w s i, k tó rz y p r z e k r o c z y li 00 rok ż y c ia , a w ięc tzw . "sę d ziw ych s ta r c ó w ".
P o s tę p u ją c y p rp ces s t a r z e n ia s i ę lu d n o ś c i w i e j s k i e j , a t a k ie w s k a l i c a łe g o k r a ju , u le g ł przejściow em u zahamowaniu na p o c z ą t ku b ie żą ce g o d z i e s i ę c i o l e c i a . W ydarzenie to w iązać n a le ż y m. in . z faktem wchodzenia w tym c z a s ie do grupy wieku 60-64 n ie z b y t s i l n i e obsadzonych roczników urodzonych w c z a e ie I w ojny ś w ia to w e j i k ró tk o po j e j z a k o ó czen iu . G e n e ra c ja ta b y ła ponadto mocrio eksponowana na ryz yk o zgonu w o k r e s ie n a s tę p n e j w ojn y.
Je d n ą z c h a r a k t e r y s ty k ro z p a try w a n e j grupy lu d n o ś c i j e s t J e j s t r u k t u r a według stan u cy w iln e g o t t a b . A ).
T a b e 1 « 4
Ludność w m ia sta ch i na w si w wieku 60 i w ię c e j l a t według sta n u c y w iln e g o , w 1978 t .
Ludność к wieku 60 i w ię c e j l a t
i; .}
P ł e ć , s ta n c y w iln y m iasto w ieś
w t y s . odsetkachW-- w t y s . odsetk achw
M ę z c z y in i* . 894 ,2 100,0 963,5 100,0 k a w a le ro w ie 25,0 7,8 32,8 i i * ' ż o n aci 734,0 82,1 791,4 82,2 wdowcy 115,0 12,9 131,4 13,6 ro zw ied z en i wani i s e p a ro- 19,9 2,2 7,6 0 ,0 k o b ie ty * ł 501,4 100,0 . 1 287,3 100,0 panny . 141,0 * .4 8 8 ,7 6 ,9 2amęźne 519,3 34,6 543,3 42,2 wdowy 804,4 53,6 645,8 50,2 ro zw ied z io n e wane i separo-35,9 • -2,4 8,5 0,7 « •
W p o d z ia le na p o szczeg óln e k a t e g o r ie sta n u c y w iln e g o nie zo s t a ł y uw zględnione osoby o n ie u stalo n ym s t a n ie cyw iln ym .
í r 6 ú ł o.- Narokowy S p is Powszechny 7.1 2 :1 9 7 8 , Ludność, g ospodarstw a domowe i w arunki m ieszkaniow e, GUS, Warszawa 1980.
Wśród mężczyzn ■» zarówno w m ia s ta c h , j a k i na w si - zdecydo wana w iększo ść p o z o s ta je w związku m ałżeńskim . P r o p o r c je żona tych mężczyzn w m ie ś c ie i ne wsi są niem al id e n ty c z n e . N atom iast zamężne k o b ie ty w w ieku 60 i w ię c e j l a t p o z o s ta ję w m n ie js z o ś c i w stosunku do lic z b y wdów w t y * samym w iek u . P rz y czym zarówno w m ia s ta c h , Ja k i na wsi wdowy stan ow ią n ie c o ponad połowę c a ł e j p o p u la c ji k o b ie t po s z e ś ć d z ie s i ą t c e .
Ł ą c z n ie do k a t e g o r ii stan u c y w iln e g o o k re ś lo n y c h Ja k o "w o ln y " z a li c z y ć można b y ło na wsi w 1978 r . 171,8 t y s . mężczyzn, co sta n o w iło 1 7 ,8X ogółu mężczyzn w wieku 60 i w ię c e j l o t o raz 7 0 , 0 t y s . k o b ie t , c z y l i 57,7% c a ł e j ro z p a try w a n e j g ru p y. W m iastach * co ju ż p o śred n io syg n alizow ano - od setek "wo ln y c h " mężczyzn był t a k i з а т Ja k na w si ( i c h lic z b a w y n o s iła 159,9 t y s . ) , n ato m ia st od setek k o b ie t z a lic z a n y c h do a n a lo g ic z n e j k a t e g o r ii sta n u c y w iln e g o k s z t a ł t ował s i ę na poziom ie 6 5 ,* p rzy lic z e b n o ś c i 981,3 t y s .
Na uwagę z a s łu g u je tak że t a k t , że 3,4X mężczyzn na w si oraz 6 , 9* k o b ie t z g ru p y, k tó r a zn a jd o w a ła s i ę w roku 1978 w wieku 60 i w ię c e j l a t n ie w s t ą p iło d o tych cz a s w związek m a łż e ń s k i.
S z y b c ie j p o s tę p u ją c y na w si n iż w m ia sta ch p ro ce s s t a r z e n ia s i ę lu d n o śc i J e s t konsekw encją dwóch podstawowych czynników . Je dnym z n ic h są p ro c e sy m ig ra c y jn e z przewagą w s a ld z ie m ig r a c ji m łodszych grup w ieku p r od ukcyjnego zarówno wśród mężczyzn, ja k i k o b ie t . Wym ieniony f a k t , dobrze rozeznany i opisyw any w l i t e r a t u r z e p rzed m iotu, powoduje e r o z ję p ira m id y w ieku lu d n o śc i w ie j s k i e j w o b rę b ie g ru p , z k tó ry c h r e k r u t u ją s i ę n ajw yższe p ro p o r c j e m ig ru ją c y c h . D la p rz y k ła d u podajemy, że w 1975 r . w ujemnym d lo w si s a ld z ie m i g r a c j i , wynoszącym 251,1 t y s . osób, r o c z n ik i 0-29 s ta n o w iły 7 7 ,3X, n a to m ia s t r o c z n ik i 60 i w ię c e j l a t - t y l ko 6, 2%. S t r u k t u r a w ieku lu d n o ś c i s ta n o w ią c e j ubytek wędrówko wy w in n ych la t a c h b y ła z b liż o n a do p rz e d s ta w io n e j w y ż e j. W arto ta k ż e zauw ażyć, że s a ld o m ig r a c ji między w sią a miastem u le g ło w la t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h wyraźnemu z w ię k s z e n iu , n a to m ia st w o- s t a t n ic h la t a c h (1980-1983) zdecydow anie o b n iż y ło s i ę .
Ponieważ odpływowi ze w si tow arzyszy c z ę s to w c z e ś n ie js z e po dejm owanie p ra c y poza ro ln ic tw e m p rz e z osoby d e cy d u ją ce s i ę na m ig ra c ję d e fin it y w n ą , a oprócz tego c z ę ś ć lu d n o ś c i r o l n i c z e j po dejm uje p ra c ę w n ie r o ln ic z y c h d z ia ła c h g osp o d arki bez rów noczes n e j zmiany m ie js c a z a m ie s z k a n ia , można s t w ie r d z ić , że ru ch wę
drówkowy p rz y c z y n ia s ię do postępu s t a r z e n ia s i ę lu d n o á c i r o l n i c z e j je s z c z e s i l n i e j n iż w o d n ie s ie n iu do c a ł e j lu d n o á c i w ie j- s K i e j . S z e r z e j problem ten z o s ta n ie r o z w in ię t y n ie c o d a l e j ,
W tym m ie js c u z w ró cić chcemy uwagę na d ru g i c z y n n ik, k tó ry p r z y c z y n ia ł s i ę do postępów procesu s t a r z e n ia s i ę lu d n o á c i w i e j s k i e j . B y ł nim obserwowany w .la t a c h s z e ś ć d z ie s ią t y c h spadek na t ę ż e n ia urodzert zahamowany w m ia sta ch i na w si w roku 1969. Od tego czasu stopa urodzeń u trzym uje te n d e n cję zwyżkową, o s ią g a ją c w roku 1975 na w si 20, 9*. a w m ia sta ch 1 7 ,2 * .. Te stosunkowo w yso kie w s p ó łc z y n n ik i urodzeń p o z o staw a ły w związku z faktem , że w g ru p ie c h a r a k t e r y z u ją c e j s ię najw yższą p ło d n o ś c ią (20-29 l a t ) z n a la z ły s i ę wówczas lic z n e "wyżowe" r o c z n ik i k o b ie t urodzonych w la t a c h 1948-1958. Mimo w y s o k ie j sto p y urodzeń i o połowę wyż szego na w si n iż w m iastach ogólnego w sp ółczyn n ik a p ło d n o ś c i (m ia s ta 59 urodzeń na 1000 k o b ie t w wieku rozrodczym , w ieá 9 0 ), w roku 1975 po raz p ie rw sz y po w o jn ie odnotowano przewagę lic z e b ną urodzeń żywych po s t r o n ie m ia s t. Jedną z p rzyczyn tego stanu rz e c z y j e s t c ią g le p o w ięk sz a ją ca s ię p ro p o rc ja lu d n o á c i m ie js k ie j i tym samym w z r a s ta ją c a waga m ia st w z a lu d n ie n iu k r a ju .
W tłu m aczen iu wymienionego n ie c o w c z e á n le j ta k tu n a le ż y je d nak u w zg lęd nić tak że in n y c z yn n ik - m ian o w icie zn aczn ie m n iej ko rz y s tn ą na w si n iż w m ia sta ch s t r u k t u r ę wieku k o b ie t z grupy 15- -49 l a t , u k sż tałto w an ą т._ in . pod wpływem ruchu wędrówkowego. Ola p rz y k ła d u podajemy, że w tymże roku 1975 k o b ie ty z grupy 20-24 l a t a s ta n o w iły w m ia sta ch 20,7% p o p u la c ji wieku rozrodczego, podczas gdy na w3i 17%.. Ola grupy 25-29 l a t odpowiednie p ro p o r c j e w y n o s iły 16,4% oraz 13, 2%. K o b ie ty z wym ienionych g e n e r a c ji c h a ra k te ry z o w a ły s ię najwyższym i cząstkowym i w spółczynnikam i p ło d n o ś c i, p rzy czym w sp ółczynn ik d la k o b ie t w ie js k ic h z grupy 20- -24 l a t a wynoszący 248 n ie z n a jd u je rów nie w ysokiego o d p o w ied ni ka w całym o k r e s ie powojennym. Jeg o wpływ na ogólny pozian w sp ół c z yn n ik a p ło d n o ś c i na w si o s ła b io n y b y ł r e la t y w n ie niższym n iż w m ia sta ch u działem k o b ie t z n a jd u ją c y c h s ię w wieku 20-24 l a t a .
Wpływ "wyżu d em ograficznego" na poziom ro z ro d c z o ś c i utrzym ał s i ę rów nież na początku l a t o s ie m d z ie s ią ty c h , czego świadectwem j e s t duża lic z e b n o ś ć urodzeń i wysoka sto p a ro d n o śc i zarówno w m ia s ta c h , Ja k i na w s i .
R ów nolegle z postępam i procesu s t a r z e n ia s ię lu d n o ś c i w i e j s k i e j w la t a c h 1950-1970 d ynam icznie w z r a s ta ła lic z e b n o ś ć i u
d z i a ł osób W starsz ym w ieku wśród lu d n o ś c i u trz y m u ją c e j s i ę z p ra c y w r o l n i c t w i e ( t a b . 5 ) . •
T ii b e 1 i 5 lu d n o ść w wieku 60 i w ię c e j l a t
u trzym u ją ca s i ę g łó w n ie z p racy w r o l n i c t w i e i poza ro ln ictw em w la t a c h 1950-1978
Ludność w w ieku 60 i w ię c e j l a t u trzym u jąca s ię Z p racy
fiok poza r o l n i ctwem w r o l n i c t w ie poza r o l n i ctwem w r o i 1- n i- c tw ie poza r o l n i ctwem w r o l n i c tw ie w t y s . in d ek sy dynam iki % ogółu lu d n o ś c i
1950 599,6 1 096,9 100,0 100,0 5,0 9.5 1960 588,4 1 376,3 98,1 125,5 3.6 12,2 1970 602,2 1 640,3 113,8 149,5 3.5 16,9 1978 429,2 1 222,4 71,6 111,4 2,0 14,9 Ź r ó d ł o : Ja k w ta b . 1. «. • •. f v - • • • W l a t a c h , 1950-1970 s ta n lic z e b n y ogółu lu d n o ś c i u trz y m u ją c e j 8 ię g łó w n ie '’ "? p ra c y poza ro ln ictw e m z w ię k s z y ł s i ę z 12 020,7 tys. do 19 529,8 t y s . , a w ię c o 62,5%. Je d n o c z e ś n ie s z e re g i lu d n o ś c i w wieku 60 i w ię c e j l a t r e p r e z e n t u ją c e j ten ro d z a j ź ró d e ł u- trz ym a n ia p o w ię k sz y ły s i ę t y lk o o 14%, a u d z ia ł względny t e j
grupy z m n ie js z y ł s i ę z 5,0% do 3,5 % . Stosunkowo n i e w i e l k i p r z y
r o s t lic z b y osób w tym wieku i wyraźny spadek ic h u d z ia łu .w śród ogółu lu d n o ś c i u trz y m u ją c e j s i ę z p ra c y poza ro ln ic tw e m p o w iąz a ny j e s t n ie w ą t p liw ie z n is k ą a k ty w n o śc ią zawodową w t e j g r u p ie , bowiem znaczna c z ę ść lu d n o ś c i n i e r o l n i c z e j w w ieku 60 i w ię c e j l a t u trzym u je s i ę ze ź ró d e ł n iezarobkow ych (o d s e te k osób u t r z y m ujących s i ę ze ź ró d e ł n iezarobkow ych wśród ogółu lu d n o ś c i P o l s k i w wieku 60 i w ię c e j l a t z w ię k s z y ł s i ę z 16,3% w roku 1950
do 42,8% w roku 1970). *
Odmienny obraz k r e ś lą dane l i c z b owe d o tycz ą ce lu d n o ś c i utrzy m u ją ce j s ię z p ra c y w r o l n i c t w i e . Ogół t e j lu d n o ś c i z m n ie js z y ł się w la t a c h 1950-l9lG~ г 11 597,5 t y s . do 9732,3 t y s . , a w ięc o 16,1%. Je d n o c z e ś n ie lic z e b n o ś ć osób w w ieku 60 i w ię c e j l a t po
w ię k s z y ła s ię o 50, 04, a ic h u d z ia ł wśród lu d n o ś c i u trz y m u ją c e j s ię g łó w n ie z p ra c y w r o l n i c t w i e niem al p od w o ił s i ę . J e ś l i w ięc ogoby powyżej 6C l a t s ta n o w iły n iez n a cz n y m argines ogółu lu d n o ś c i u trz y m u ją c e j s i ę z p ra c y poza ro ln ic tw e m , to wśród lu d n o ś c i r o l n i c z e j w 1970 r . -co s z ó sta osoba n a le ż a ła do t e j grupy w ie
ku. • ,
F a k t , iż w roku 1970 lic z b ę , lu d n o ś c i r o l n i c z e j w wieku 60 i w ię c e j l a t b y ła ponad d w u k ro tn ie w iększa od stan u lic z e b n e g o o- sób w tym wieku u trzym u ją cych s i ę z p ra c y poza ro ln ic tw e m , w iężę s ię z bardzo wysokim poziomem a k ty w n o ści zawodowej wśród p ie rw s z e j z w ym ienionych grup oraz nieznacznym wówczas odsetkiem lu d n o ś c i wywodzącej s i ę z r o ln ic t w a w g ru p ie u trzym u ją cych s i ę ze ź ró d e ł n iezaro b kow ych . Obok w yżej w ym ienion ych , dodatkowym c z y n n ikiem stym ulującym w zro st u d z ia łu osób w starszym wieku wśród og ćłu lu d n o ś c i u trz y m u ją c e j s ię z r o ln ic t w a b y ł p ro ces p r z e p ły wu lu d n o ś c i (g łó w n ie z m łodszych grup w ieku p ro d u k c y jn e g o ) z ro l n ic tw a do p o z a ro ln ic z y c h d z ia łó w gosp o d arki n aro d o w ej, k tó re g o sa ld o w la t a c h 1950-1974 s z a c u je s ię na 5 min osób^.
w la t a c h 1970-1978 p roces s t a r z e n ia s i ę lu d n o śc i u trz y m u ją c e j s i ę z r o ln ic t w a u le g ł zahamowaniu. Na s t ą p iło to pod wpływem dwu c z y n n ików. W pierwszym r z ę d z ie wym ienili n a le ż y o b n iż e n ie s i ę a- k tyw n o ści zawodowej lu a n o ś c i w starsz ym w ie ku w r o l n i c t w i e . Po d ajm y, że J e ś l i w roku 1970 ponad 80* osób w wieku 65 i w ię c e j l a t u trz ym u ją cych s i ę z r o ln ic t w a , p rac o w a ło zawodowo, to po 8 la t a c h poziom tego w skaźnika wynos i ł t y l k o 73*. Innym n ie w ą tp li wym cz yn n ik ie m o s ła b ia ją c y m p ro ce s s t a r z e n ia s ię p o p u la c ji r o l n ic z e j w la t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h b y ł napływ do grupy poproduk c y j n e j m n iej lic z n y c h roczników z o kresu I wojny ś w ia to w e j.
Spośród lu d n o ś c i r o l n i c z e j s z c z e g ó ln ie dynamicznemu p ro c e s o wi s t a r z e n ia s i ę w la t a c h 1950-1970 p o d le g a ła grupá czynnych z a wodowo ( t a b . 6 ) .
Ogół lu d n o ś c i c z y n n e j zawodowo poza ro ln ic tw e m z w ię k s z y ł s ię w la t a c h 1950-1970 z 5388,1 t y s , do 10 522,9 t y s . , a w ięc o 95X, p rz y czym osoby w wieku 60 i w ię c e j l a t p o w ię k s z y ły swój
P o r . K . L a t u с h , P rz e p ły w y lu d n o ś c i z r o ln ic t w a do p o z a ro ln ic z y c h d z ia łó w gosp o d arki n aro d o w ej, "W iadom ości S t a t y s ty c z n e " 1976, 7, s . 19,
s ta n lic z e b n y o 8 9 ,4X, w związku z czym ic h u d z ia ł względny u- l e g ł z m n ie jsz e n iu z 5 ,0 * do 4 , 8*.
T a b e l a 6 Ludność w wieku 60 i w ię c e j l a t
czynna zawodowo w r o l n i c t w i e i poza ro ln ictw e m w la t a c h 1950-1970
". i---
.---Ludność w wieku 60 i w ię c e j ł a t czynna zawodowo
Rok r o l n i poza ctwem w r o l-, n i- c tw ie poza r o l n i ctwem w r o l n i c tw ie poza r o l n i ctwem w r o l n i c tw ie w t y s ., in d ek sy dynam iki * ogółu czynnych
zawodowo 1950 267,9 765,3 100,0 100,0 5,0 10,9 1960 306,8 1 076,2 114,5 140,6 4,2 16,4 ^970 507,4 1 626,3 189,4 212,5 4,8 25,3
IJP78
276,0 1 152,8 { 103,0 150,8 2,2 21,8 Ź r ó d ł o : Ja k w ta b . 1.0 $
O dw rotnie p r z e d s ta w ia ła s i ę s y t u a c ja w sze re g a ch lu d n o ś c i c z y n n e j zawodowo w r o l n i c t w i e , k tó r e u s z c z u p liły s ię w omawianym o k r e s ie z 7016,0 t y s . do 6421,0 t y s . , a le lic z e b n o ś ć osób, k t ó re p r z e k r o c z y ły 60 rok ż y c ia p o w ię k sz y ła s i ę w tym c z a s ie dwu k r o t n i e , a j e j u d z ia ł względny dwu- i p ó łk r o t n ie . W ś w ie t le tych danych co cz w a rta osoba p r a c u ją c a w r o l n i c t w i e w 1970 r . b y ła w w ieku 60 lu b w ię c e j l a t .
Wśród czynnych zawodowo w r o l n i c t w i e w starszym w ieku r o ś n ie p rzy tym u d z le ł osób bardzo 3 t a r y c h . Odsetek osób w w ieku 70 1 w ię c e j l a t w stosunku do ogółu czynnych zawodowa w r o l n i c t w i e w w ieku 60 i w ię c e j l a t z w ię k s z y ł s i ę w la t a c h 1960-1970 z 27 ,2* do 30, 4X.
W la t a c h o s ie m d z ie s ią ty c h ». podobnie ja k w przypadku utrzym u ją c y c h s i ę z p ra c y w r o l n i c t w i e - n a s t ą p ił wyraźny spadek lic z b y i u d z ia łu osób w w ieku 60 i w ię c e j l a t w sz e re g a ch czynnych za wodowo w r o l n i c t w i e . Powodem tego sta n u rz e c z y b y ł wspomniany spadek a k ty w n o ści zawodowej w t e j g ru p ie osób. W dalszym c ią g u jed n ak aktyw ność zawodowa lu d n o ś c i r o l n i c z e j w starsz ym wieku
k s z t a ł t u j e s i ę na zn aczn ie wyższym poziomi e w porównaniu z grupą osób u trzym u ją cych s ię ze ź ró d e ł n ie r o ln ic z y c h (do t e j o s t a t n i e j k a t e g o r ii z a lic z a s ię u trzym u jących s ię z p rac y poza r o l n i ctwem oraz u trzym u ją cych s ię ze ź ró d e ł n ie z a ro b k o w y ch ).
Nieznaczny wśród lu d n o śc i cz yn n e j zawodowo poza ro ln ic tw e m , a poważn/ w g ro n ie p ra c u ją c y c h ro ln ik ó w u d z ia ł osób w starszym wieku pozos t a j e w ś c is ły m związki^ z odnotowanym w c z e ś n ie j z ró ż nicowaniem aktyw n o ści zawodowej wśród lu d n o ś c i w wieku 60 i w ię c e j l a t u trz y m u ją c e j s ię z r o ln ic t w a i ź ró d e ł n ie r o ln ic z y c h ( t a b . 7 ).
T a b e l a 7
W s p ó łcz y n n ik i a k ty w n o ści zawodowej
lu rirsrści w wieku 60 i w ię c e j l a t w r o l n i c t w i e i poza ro ln ictw e m według p ł c i w 197Ü r .
r.. ...
---L ic z b a czynnych zawodowo na 100 osób Wiek (w la -j t a c h ) ogółem mężczyźni k o b ie ty poza r o l n i ctwem w r o l n i c tw ie poza r o l n i ctwem w r o l n i c tw ie . poza r o l n i ctwem w r o l n i c tw ie 1 i 60-64 24,2 93,9 42,6 98,3 10,6 90,5 ! 65-69 7,6 88,3 13,2 95,4 3,8 82,1 i 70 + 1 2,2 64,2 f , 3 79,4 1,1 53,0 Ź r ó d ł o : Ja k w ta b . 4. • 1
.
Wśród lu d n o ś c i n i e r o l n i c z e j w s p ó łc z y n n ik i a k tyw n o ści zawodo wej w wieku poprodukcyjnym (m ężczyźni 65 i w ię c e j, k o b ie ty 60 i w ię c e j l a t ) g w ałtow n ie m a le ją , k ie d y w r o l n i c t w i e je s z c z e w w ie ku 70 i w ię c e j l a t p ra c u je p r z e s z ło t r z y cz w a rte mężczyzn i w ię c e j n iż połowa k c b i e t . O c z y w iś c ie t a k i s ta n rz e c z y w iąże s ię z powszechnoś c ią systemu em erytaln eg o wśród lu d n o ś c i p r a c u ją c e j aprz-edniu w n ie r o ln ic z y c h d z ia ła c h g osp o d arki .narodowej i mar g in e s ową - je s z c z e w la t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h - r o lą tego s y s t e mu wśró d lu d n o ś c i p r a c u ją c e j w r o l n i c t w i e indyw idualnym .
S z c z e g ó ln ie duża ak tywność zawodowa k o b ie t w wieku 60 i w ię c e j l a t zw iązanych z r o lnictw em powoduje, że w p o szczeg óln ych
la t a c h s ta n o w iły one połowę ogółu czynnych zawodowo w r o l n i c t wie w t e j g ru p ie w ieku: 1950 r . * 4 8 ,6X 1960 r . ‘ * 5 1 ,ог 1970 r . x 5 2 ,ЗХ 1978 г. « 49 9*
-Wáród czynnych zawodowo w n ie r o ln ic z y c h d z ia ła c h gosp od arki narodow ej odsetek k o b ie t wśród osób w wieku 60 i w ię c e j l a t b y ł na ogół o połowę n iż s z y i w y n o s ił w k ole jn y c h la t a c h :
1950 r , * 2 3 ,УХ 1960 г . * 2 7 ,5X 1970 r . * 24.4Х 1978 r . « 27,3%
Dynamiczny w zrost u d z ia łu osób w starsz ym wieku wśród cz yn nych zawodowo w r o l n i c t w i e b y ł w is t o t n y sposób powiązany z p ro cesem odpływu zasobów p rac y z r o ln ic t w a do zawodów n ie r o ln ic z y c h . W ie lk o ś ć tego odpływu w la t a c h 1950-1970 s z a c u je s i ę na 2,6 min osób, p rzy czyni ludność pochodzenia r o ln ic z e g o s ta n o w iła połowę ogólnego p rz y ro s tu czynnych zawodowo poza ro ln ic tw e m w wymi e n io nym d w u d z ie s to le c iu . Ja k wiadomo, odpływ ten obejmował g łó w n ie osoby p o z o s ta ją c e w m łodszych grupach wieku p ro d u k cyjn eg o .
P o s tę p u ją c y p ro ce s s t a r z e n ia s i ę lu d n o ś c i c z y n n e j zawodowo w r o l n i c t w i e w najw iększym s to p n iu d o tk n ą ł w ł a ś c i c i e l i in d y w id u a l nych gospodarstw r o ln y c h . Odsetek osób w wieku 60 i w ię c e j l a t wśród g o s p o d a ru ją c y c h , d la k tó ry c h czynność ta b y ła głównym lu b wyłącznym źródłem u trzym ania (z e względu na u k ła d danych s t a t y s ty c z n y c h * s p is a c h lu d n o ś c i z l a t 1950 i 1960 t y lk o do t e j k a t e g o r i i można o d n ie ść dane następ nych s p is ó w ), k s z t a łt o w a ł s i ę w la t a c h 1950-1978 n a s tę p u ją c o :
1950 r . * 18,5* I960 r . * 23,9% 1970 r . » 31,8 * 1978 r . = , 30 ,1*
Tak w ięc w c ią g u o k resu 1950-1978 u d z ia ł osób w starszym wie-, ku wśród użytkow ni ków in d yw id u a ln yc h Qospodarstw r oln y c h w zró sł o ponad 60X. P r z y jr z y jm y s i ę b l i ż e j t e j c h a r a k t e r y s t y c z n e j d la w spółczesnego r o ln ic t w a p o ls k ie g o s u b p o p u la c ji g o s p o d a ru ją c y c h .
2
1ЧЧП •QQn‘ ° l ł , e 1 „ 2asob* р г а с У w r o l n i c t w i e w la t a c h 1950-1990, "Gospodarka Plan o w a" 1974,9, s . 574.
Zgodnie z danymi s p is u 1976 r . , ogólna lic z b a g osp o d arujących w y n o s iła 2 566,0 t y s . , z сгедо 742,0 t y s . , e w ięc 2 6 ,9Х, s t a n o w iły osoby w wieku 60 i w ię c e j l a t . Spośród ogół u g o sp o d aru ją cych w wieku 60 i w ię c e j l a t 562,9 t y s . , t j . 75,9%, utrzym yw ało s ię g łó w n ie lub w y łą c z n ie z p rac y w g o sp o d arstw ie , n ato m ie st po z o s t a li w li c z b ie 179,1 t y s . ( 2 4 , I X ) p o s ia d a li inne ź ró d ła u- trz ym a n ia , a pracę w g osp o d arstw ie t r a k t ow a li Ja k o z a ję c ie do datkowe.
S tr u k tu r a gosp o d arujących według p o w ierzch n i użytkowanego go spodarstw a p rz e d s ta w ia ła s ię w 1978 r . ja k w ta b . 0.
T a b e l a 8 G ospodarujący ogółem oraz w wieku 60 i w ię c e j l a t
według p o w ierzch n i gospodarstwa* w 1978 r . f ■ -P o w ie rz c h n ia gospodarstw a (w h a ) L ic z b a g o sp o d aru jących
ogółem w tym w wieku 60 i w ię c e j l a t
w t y s . w % ľ . -w t y s . w X w X ogółu gospodarstw d anej grupy Razem 2 566,0 100,0 742,0 100,0 28,9 0-2 641,1 25,2 204,6 27,6 31,9 2-5 608,3 31,7 251,1 34,1 31,1 5-10 714,2 • 28,0 195,8 26,6 27,4 10* 383,6 15,1 * 184,5 11,5 22,0
W p o d z ia le gospodarstw według w ie lk o ś c i n ie uwzględniono gospodarstw o p o w ierz ch n i n ie u s t a lo n e j.
/ . •
ľ r ó d ł o; Ja k w ta b , 4. •
L ic z b y i w sk a źn ik i zaw arte w ta b . 8 dowodzą, że s tr u k tu r a gospodarstw kiero w an ych przez osoby w starszym wieku r.ie odbiega - o g ó ln ie rzecz b io rą c - od s tr u k tu r y ogółu gospodarstw , wypada jed nak z w ró c ić uwagę na f a k t , iż n a jw ię k s z y J e s t u d z ia ł gospoda r u ją c y c h w wieku 60 i w ię c e j ł a t w gospodarstw ach do 5 h a, n a to m ia st w yra ź n ie n iż s z y w gospodarstw ach n a jw ię k s z y c h (10 i w ię c e j h a ) .
Niem al co t r z e c i e gospodarstwo ( 3 2 , 0X) użytkowano przez o - sobę w starszym wieku kierow ane b y ło w 1978 r . przez k o b ie tę (w śród ogółu g o sp o d aru jących w 1978 r . od setek k o b ie t w y n o sił 3 0 ,8 X ). N ależy p rzy tym p o d k r e ś lić , iż wraz ze wzrostem p o w ie rz c h n i gospodarstw a m a la ł wáród g o sp o d aru jących w starszym wieku u d z ia ł k o b ie t:
0-2 ha 4 8 ,5X
2-5 ha - 3 4 ,9X
5-10 ha - 19.5X
1 0 ,i w ię c e j ha - 12,0X
W n a jm n ie js z y c h gospodarstw ach niem el połowa g o sp o d aru jących w starszym wieku to k o b ie t y , w gospodarstw ach n a jw ię k s z y c h j e s t to ju ż t y lk o co óeme gospodarstwo kierow an e przez osobę w wieku 60 i w ię c e j l a t . Ten o s t a t n i w skaźnik j e s t wprawdzie r e la t y w n ie n i s k i , jed n ak n ie p r z e s ła n ia to f a k tu , że 10,1 t y s . gospodarstw o p o w ierz ch n i 10 i w ię c e j ha j e s t - p rz y n a jm n ie j fo rm a ln ie - ste - towanych przez k o b ie tę w starszym wie k u , a ogólna lic z b a gospo d a ru ją c y c h k o b ie t w wieku 60 i w ię c e j l a t w y n o s iła w 1978 r . 235 t y s . , a w ięc 9,2X ogółu użytkowników in d yw id u a ln yc h дозро- d a rstw r o ln y c h .
W pewnej c z ę ś c i gospodarstw in d yw id u a ln yc h kiero w an ych przez osoby w starszym wieku z n a jd u ją s ię cz ło n k o w ie ic h ro d z in w m ło dszym w ieku , k tó rz y p r a c u ją c g łó w n ie w n ie r o ln ic z y c h d z ia ła c h gospodarki narodow ej dodatkowo pomagają w prowadzeni u gospodsr- stw a. W zn aczn ej jednak l i c z b i e ty c h gospodarstw n io ma osób w wieku produkcyjnym : np. w 1974 r . b y ło 471,5 t y s . t a k ic h g os p o d arstw . Można w ięc na t e j p od staw ie mniemać, że b lis k o połowa gospodarstw kierow an ych przez osoby w wieku 60 i w ię c e j l a t za grożona b y ła wówczas brakiem sp ad kob ierców .
W arto przypom nieć w tym m ie js c u in t e r e s u ją c e - choć ju ż n ie a k tu a ln e - m a t e r ia ły s p is u powszechnego lu d n o á c i z 1970 r . o k re ś l a j ą c e m ie js c e g o sp o d aru jących w starszym wieku w s tr u k tu r z e gospodarstw domowych. W p o śred n i sposób o d z w ie r c ie d la ją one bo wiem mechanizm tw o rz e n ia s i ę grupy gospodarstw bez następców .
Spośród 837,8 t y s . g o sp o d aru ją cych w w ieku 60 i w ię c e j l a t (u trz y m u ją c y c h s i ę g łó w n ie lu b w y łą c z n ie z p ra c y w gospodarstw ie) w 1970 r . 124,3 t y s . tw o rz y łp gospodarstw a domowe j e d n o o s o b o w e . S k u p ia ły one 1 4 ,8X ogółu g o sp o d aru jących w po deszłym w ieku , p rzy czym zaled w i e 5,4X mężczyzn praz aż 32,7%
58 Jerzy Tadeusz Koto leak1, Włodzi m iery Obraniek
k o b ie t. Osoby n a le ż ą c e do omawianej grupy k ie r o w a ły p rzew ażnie małymi in d yw id ualn ym i gospodarstwami r o ln y m i, bowiem p r z e s z ło t r z y cz w arte spośród n ic h n ie p rz e k ra c z a ło 5 ha. Z ogółu gospodarstw jednoosobowych - o k tó ry c h mowa - 87,3 t y s . , a w ięc 70S zam iesz k iw a ło w 1970 r . s a m o d z ie ln ie lub w s p ó ln ie z innym, le c z n ie spokrewnionym gospodarstwem domowym. Gospodarstwa te o k r e ś l i ć moż na w ię c mianem zagrożonych brakiem sp adkobierców .
P o z o s ta ła grupa 713,5 g o sp o d aru ją cych w podeszłym wieku wcho
d z i ł a w 3kład gospodarstw domowych w i e l o o s o b o w y c h .
Ic h s t r u k t u r a - z punktu w id z en ia wieku n a jm ło d sz e j osoby w gos
p o d a rs tw ie domowym - p r z e d s ta w ia ła s i ę n a s tę p u ją c o : p o n iż e j «0 l a t 62.0J6 40-49 l a t 4 , OS 50-54 l a t 2 , U 55-60 l a t 5,7% 60 i w ię c e j l a t 26,2% razem 100,0%
Tak w ięc wśród gospodarstw t e j k a t e g o r ii p rz y n a jm n ie j cc cz w arte n ie p o s ia d a ło w swym s k ła d z ie osób w wieku p o n iż e j 60 la t . Gospodarstw t a k ic h b y ło 186,3 t y s . i wolno s ą d z ić , iż w iększo ść z n ic h s ta n o w iły m ałżeństwa s ta r s z y c h w iekiem ro ln ik ó w . Spośród gospodarstw wie lo o so b o w ych , w k tó ry c h n ajm łodsza osoba l i c z y ł a s o b ie 60 lub w ię c e j l a t 137,4 t y s . , t j . 73,8%, zam ieszk iw ało s a m o d z ie ln ie , a 40 t y s . , t j . 2,15í, w s p ó ln ie z in n y m i, jednak obcymi gospodarstw am i. Można w ię c p o d e jrz e w ać , że i te gospodar s tw a , l i c z ą c e razem 141,4 t y s . , zagrożone są brakiem spadko b ie rc ó w . Ic h s t r u k t u r a według wi e l k o ś c i p r z e d s ta w ia ła s i ę na s tę p u ją c o : do 2 ha 27,0% 2-5 ha 37,9% 5-10 ha 27,7% 10 i w ię c e j ha 7,4% razem 100,0%
Ogółem tak oszacowana grupa gospodarstw zagrożonych brakiem następców w y n o s iła w 1970 r . 228,7 t y s . , a w ięc s ta n o w iły one 27,3% gospodarstw prowadzonych przez s ta r s z y c h w iekiem r o ln ik ó w , a przy tym B,7% ogółu gospodarstw . N a tę ż e n ie z ja w is k a gospo d a rstw zagrożonych brakiem spadkobierców m a la ło wraz ze
wzro-stem p o w ierz ch n i o g ó ln e j gospodarstw , np. w g ru p ie do 2 ha stano- w ił y one wedł ug danych z roku 1970 b lis k o 13* ogółu gospodarstw , a le w g ru p ie 10 i wi ę c e j ha t y lk o 3,6X.
Najnowsze dane, pochodzące ze s p e c ja ln e g o b adania lu d n o ác i w i e j s k i e j zw iąz a n e j z ro ln ictw e m in d yw id ualn ym , przeprowadzonego przez GUS w g rudniu 1982 r . 5 n ie p o z w a la ją wprawdzie p rzeprow a d z ić an a lo g iczn e g o oszacow ania lic z e b n o ś c i i s t r u k t u r y gospodarstw osób s ta r s z y c h p o t e n c ja ln ie zagrożonych brakiem spad kob ierców , tym n ie m n ie j n ie k tó r e in fo rm a c je p o z w a la ją o k r e ś l i ć a k tu a ln y stan rz e cz y w t e j m ie rz e .
W 1970 r . szacunek w y k a z a ł, że n a jw ię k s z ą część gospodarstw pozbawionych n astęp cy s ta n o w iły jednoosobowe gospodarstw a osób w wieku 60 i w ię c e j l a t . W 1982 r . lic z b a t a k ic h gospodarstw na wsi w y n o s iła 96,7 t y s . i s ta n o w iły one 1 4 ,9% ogółu gospodarstw k i e rowanych przez osoby s t a r s z e . Wśród w s z y s tk ic h gospodarstw p ro wadzonych przez s ta r s z y c h wiekiem mężczyzn gospodarstw a je d n o osobowe s ta n o w iły 5,7%, n ato m ia st d la k o b ie t odpowiedni w skaźnik w y n o s ił 3 6 ,4X. Wymieniane w sk a ź n ik i są n iem a l id e n ty c z n e , ja k odnotowane d la roku 1970. W 1982 r . - podobnie ja k przed 12 l a t y - zdecydowana w iększo ść tyc h gospodarstw ( 8 2 , 4X) u żytk o w ała m niej n iż 5 h a .
Reasumując p oczynione w yżej uwagi odnośnie do procesu s t a r z e n ia s i ę lu d n o śc i r o l n i c z e j , w arto je s z c z e raz p o d k r e ś lić dynam i czne postęp y tego p ro c e su . Negatywne konsekw encje tego z ja w is k a są pow szechnie znane i n ie wymagają dodatkowych kom entarzy. Zna ne są też na ogół b e zp o śred n ie p rzyczyn y tßQo z ja w is k a , t a k ie ja k choćby wspomniany ju ż przez nas znaczny odpł yw młodzieży i o l - n ic z e j do z a ję ć w n ie r o ln ic z y c h d z ia ła c h g osp o d arki n arod o w ej.
W arto jednak z w ró c ić w tym m ie js c u uwagę na stosunkowo sła b o eksponowaną w l i t e r a t u r z e problemu p rzyczyn ę odpływu m łod zieży z r o ln ic t w a , ja k ą b y ło z a g a d n ie n ie d z ie d z ic z e n ia w in d yw id u a ln yc h gospodarstw ach przed wprowadzeniem systemu em erytaln eg o d la r o l ników . N ie w ą tp liw ie n a js iln ie js z y m motywem m ig r a c ji zawodowych z r o ln ic t w a b y ła i j e s t d la m łodzieży r o l n i c z e j a tr a k c y jn o ś ć za wodów n ie r o ln ic z y c h , powiązana c z ę s to z m o ż liw o ścią zam ieszkan ia w ośrodkach m ie js k ic h . N ierzad k o jednak - ja k sądzim y - na
osta-3 ■'
Ludność w ie js k a związana z ro ln ictw e m ind yw id ualn ym , GUS, Warszawa 1983.
teczn ą d e c y z ję o d e jś c ia z gospodarstw a rodziców i p o d ję c ia przez młodego c z ło w ie k a p ra c y poza r o l n i ctwem w pływ ał f a k t , iż n ie w i d z i a ł on w n a j b l i ż s z e j p e rs p e k ty w ie m o ż liw o ści sam odzielnego k ie row ania gospodarstwem, a n ie c h c i a ł s i ę g od zić na p e łn ie n ie w -gos p o d a rstw ie f u n k c ji "p a ro b k a ". W ważnym okr e s i e jeflo ż y c ia ,
k ie d y n a j c z ę ś c i e j z a m ie rz a ł z a ło ż y ć ro d z in ę , ja s n e o k r e ś le n ie p e rs p e k tyw życiow ych i pewne w arunki e g z y s te n c ji b y ły głównymi czynnikam i o r ie n ta c JA . .zawod p w ej4 S tw ie r d z e n ie powyższe j e s t z a pewne n ad a l a k tu a ln e .
W ja kim wieku g o sp o d aru jący obejm ow ali s t e r in d yw id u a ln yc h gospodarstw ro ln y c h do połowy l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h ? Odpowiednie dane lic z b o w e z a c z e rp n ię te z m a te ria łó w m ik ro sp isu z 1974 r . p rz e d sta w io n e z o s t a ły w ta b . 9.
T a b e l a 9 Wiek g o sp o d aru jących w c h w i l i p r z e ję c ia
in d yw id u a ln yc h gospodarstw ro ln y c h (w o d s e tk a c h ) w o k r e s ie 1950-1974 r . . Okres p r z e ję c ia gospodarstw Ogółem
Wiek g o sp o d aru jących w c h w ili p r z e ję c ia gospodarstwa (w la t a c h ) do 24 25-29 30-39 wi ę c e j40 i 1950-1954 100,0 31,2 31,0 25,2 12,6 1955-1959 100,0 23,6 30,2 29,6 16,6 1960-1964 100,0 18,7 24,8 34,6 21,9 1965-1969 100,0 H , i 19,4 35,5 30,4 1970-1974 100,0 14,6 15,2 32,4 37,8 Ź r ó d ł o : S p is lu d n o ś c i i m ieszkań metodą r e p r e z e n t a c y j n ą. S ta n w d n iu 30 .03.1974, c z . I , GUS, Warszawa 1975.
W la t a c h 1950-1954 b lis k o dwie t r z e c i e ogół u spadkobierców in d yw id u a ln yc h gospodarstw ro ln y c h ( 6 2 , 2%) to m łodzież do 29 ro ku ży с i~a , n ato m ia st w la t a c h 1970-1974 ju ż t y lk o 2 9 ,8X ogółu p rz e jm u ją c y c h gospodarstw a s ta n o w iły osoby w tym w iek u . Można z tego p o ś re d n io s ą d z ić , że g o sp o d aru jący o d k ła d a li moment p rz e k a zyw ania gospodarstw spadkobiercom na n a js t a r s z e l a t a swego ż y c ia .
Brak powszechnego systemu em erytaln eg o d la r oln ik ó w in d y w id u a l nych s p r a w ia ł, i i p o z o s ta ją c ja k n a jd łu ż e j form alnym i w ł a ś c i c i e lam i gosp od arstw , s t a r s i w iekiem r o l n i cy s t a r a l i s i ę za b e zp iecz yć s o b ie godziwe w arunki e g z y s t e n c ji (tru d n a s y t u a c ja a c z ę s to t r a g ic z n e lo s y s ta r y c h ro ln ik ó w , k tó rz y p r z e k a z a li fo rm a ln ie gospo d arstw a spadkobiercom , to n ie s t e t y f a k t y dość c z ę s t e ) . Z d r u g ie j jednak s tr o n y , trudno d z iw ić s i ę decyzjom m łod zieży w i e j s k i e j , k tó ra podejmowała p rac ę poza ro ln ic tw e m , n ie chcąc g od zić s i ę na p ersp ektyw ę k ilk u n a s t o le t n ie g o , a c z ę s to je s z c z e dłu ższeg o ocze k iw a n ia na m ożliw ość sam odzielnego k ie ro w a n ia gospodarstwem. W r e z u l t a c i e r o s ła lic z b a g o sp o d a ru ją cy ch , k tó r z y n ie m ogli l i c z y ć na następców .
Problem o c z e k iw a n ia na gospodarstwo przez młodych ro ln ik ó w s t r a c i ł w znacznym s to p n iu o s tro ś ć od czasu wprowadzenia em ery tu r r o ln ic z y c h ( l i p i e c 1980 r . ) . P o tw ierd z en iem tego fa k tu j e s t rosnąca lic z b a gospodarstw przeznaczonych do p rzekazyw an ia następ com lu b partstwu w zamin za em eryturę lub r e n tę . W 1982 r . u ż y t kow nicy 420,9 t y s . gospodarstw d e k la r o w a li, że w c ią g u 3 l a t p rzekażą swoje gospodarstw o n a s tę p c y . B y ło wśród n ic h 233,4 t y s . g o sp o d aru ją cych w wieku 60 i w ię c e j l a t , k tó rz y s t a n o w ili 3 6 ,IX ogółu gospod a ru ją c y c h w tym wieku na w s i.
Je r z y Tadeusz K o w a le s k i, W ło d zim ie rz O branlak AGING OF RURAU AND AGRICULTURAL POPULATION IN POLANO
The a r t i c l e c o n ta in s an a n a ly s is o f changes in the number and s t r u c t u r e of o ld e r p o p u la tio n (aged 60 and o v e r ) in r u r a l a re a s and a g r i c u lt u r e o f Po lan d o v e r the y e a rs 1950-1983. There a re p re se n te d both the f a c t o r s behin d the p o p u la tio n agin g p ro c e ss and i t s consequences. A s p e c ia l a t t e n t io n has been p a id to the p r o fe s s io n a l a c t i v i t y l e v e l o f th e a g r i c u l t u r a l p o p u la tio n . The a u th o rs have proved th a t th e re e x is t s a c o r r e l a t i o n between the s iz e of farms and the age of t h e i r ow ners. The a r t i c l e ends w ith e s tim a te s co n c e rn in g the number o f farm s run by e l d e r l y p e r sons w ith a re th re a te n e d w ith la c k o f s u c c e s s o rs .
