[93]
Maria Finogenow*
ROZWÓJ W OKRESIE PÓ
ħNEJ DOROSàOĝCI
– SZANSE I ZAGRO
ĩENIA
Streszczenie. Zgodnie z zaáoĪeniami psychologii life-span, rozwój jest procesem, który toczy siĊ przez caáe Īycie od momentu narodzin, aĪ do Ğmierci. Jest to proces wielowymiarowy i wielo-kierunkowy, w którym wystĊpują zarówno zmiany progresywne, jak i regresywne.
W artykule zostaáy przedstawione zmiany rozwojowe charakterystyczne dla ostatniego okresu Īycia. Omówiono wystĊpujące ograniczenia i bariery, utrudniające rozwój osobisty osób starszych. Przedstawiono takĪe cechy osobowoĞci, które mogą utrudniaü pozytywną adaptacjĊ do staroĞci. W ostatniej czĊĞci zaprezentowane zostaáy moĪliwoĞci rozwoju osób starszych oraz czynniki sprzyjające pozytywnemu starzeniu siĊ.
Sáowa kluczowe: póĨna dorosáoĞü, staroĞü, rozwój.
1. Wprowadzenie
Zainteresowania badawcze psychologii rozwojowej przez wiele lat obejmo-waáy wyáącznie aspekty rozwoju dzieci i máodzieĪy. Zgodnie z dominującym ówczeĞnie paradygmatem biologicznym, wraz z osiągniĊciem dojrzaáoĞci psy-chicznej czáowiek osiągaá szczyt swoich moĪliwoĞci psychicznych [StraĞ-Romanowska, 2001; Tyszkowa, 1988]. Rozwój traktowany byá jako proces jed-nokierunkowych, trwaáych i nieodwracalnych zmian o charakterze progresyw-nym, które zachodzą zgodnie z wiekiem chronologicznym [StraĞ-Romanowska, 2001].
Mimo iĪ badania nad staroĞcią siĊgają jeszcze XIX wieku [por. Baltes, Re-ese i Lipsitt, 1980; Birren, 1961 a,b], wáączenie jej (wraz z pozostaáymi okresa-mi Īycia) do psychologii zajmującej siĊ rozwojem czáowieka, rozpoczĊáo siĊ dopiero na przeáomie lat 60. i 70. ubiegáego wieku. Istotnym wydarzeniem z tego okresu, które zapoczątkowaáo seriĊ badaĔ, byáa I Konferencja Psycholo-gów Life-Span, która odbyáa siĊ w Mont Chateau Lodge w Zachodniej Wirginii w 1969 roku.
Nowa orientacja life-span wiązaáa siĊ ze zrewidowaniem pojĊcia rozwoju, przeformuáowaniem przedmiotu badaĔ i stworzeniem postawy do podejĞcia pluralistycznego w badaniach nad rozwojem czáowieka [Trempaáa, 2001]. Psy-chologowie (wraz z Paulem Baltesem] zainteresowali siĊ rozwojem czáowieka
w ciągu caáego Īycia, przeksztaáceniami rozwojowymi psychiki czáowieka doro-sáego wraz ze staroĞcią, jako ostatnim okresem Īycia. W celu odróĪnienia od tradycyjnego ujĊcia, psychologiĊ rozwojową uprawianą wedáug nowej formuáy nazwano „psychologią rozwoju czáowieka”, „psychologią rozwojową w ciągu Īycia” bądĨ „psychologią rozwoju czáowieka w ciągu Īycia” [Baltes, 1987, 1997; Stuart-Hamilton, 2006; Tyszkowa, 1988].
Ostatni okres Īycia wáączony do obszaru psychologii rozwoju czáowieka okre-Ğlany jest staroĞcią bądĨ okresem póĨnej dorosáoĞci. Mimo wzrostu zainteresowa-nia tym okresem Īycia, nie ma jednak zgody, co do momentu, w którym czáowiek przekracza tzw. próg staroĞci. W literaturze przyjmowane są odmienne kryteria staroĞci, a takĪe wymienia siĊ róĪne stadia, które wystĊpują w tym okresie [por. M. BrzeziĔska, 2011]. Wedáug ĝwiatowej Organizacji Zdrowia staroĞü rozpoczy-na siĊ w wieku 60. lat i dzieli siĊ na 3 etapy: wczesną staroĞü, póĨną staroĞü i dáu-gowiecznoĞü [Nowicka, 2006; Szarota. 2002]. Wielu autorów nawiązuje z kolei do aktywnoĞci zawodowej czáowieka i wiąĪe przekroczenie progu staroĞci z mo-mentem wycofania siĊ z aktywnoĞci zawodowej (60. r.Ī. dla kobiet i 65. r.Ī. dla mĊĪczyzn). Zgodnie z tym ujĊciem, do okreĞlenia ostatniego okresu Īycia uĪywa siĊ pojĊcia „wiek poprodukcyjny” [np. A. BrzeziĔska, 2006; S. Klonowicz, 1986].
Potrzeba zainteresowania siĊ problematyką starzenia siĊ i staroĞci nabiera szczególnego znaczenia wobec zachodzących w ostatnich dziesiĊcioleciach zmian w liczebnoĞci i strukturze wiekowej ludnoĞci [por. Finogenow, 2011a]. Najbardziej niekorzystne zmiany zachodzą w krajach wysoko rozwiniĊtych, w tym w krajach Ameryki Póánocnej i Europy (równieĪ w Polsce). Od 1960 roku odnotowuje siĊ znaczny wzrost proporcji osób w wieku poprodukcyjnym w stosunku do caáej populacji. Do najwaĪniejszych przyczyn starzenia siĊ spoáe-czeĔstw Europy zalicza siĊ wydáuĪający siĊ przeciĊtny czas Īycia ludzkiego, wkraczanie w wiek emerytalny tzw. powojennego „baby-boomu’ oraz spadek wskaĨnika urodzeĔ. Ponadto prognozy na najbliĪsze póá wieku wskazują, Īe udziaá osób starych w populacji Europy bĊdzie nadal wzrastaá. Zgodnie z pro-gnozami dla populacji UE przedstawionymi w 2010 roku przez Eurostat [por. Finogenow, 2011a], aktualna na 2008 rok proporcja osób aktywnych zawodowo do osób w wieku 65+ (4:1) spadnie w roku 2060 do 2:1. Osoby w wieku 65 lat i starsze stanowiü bĊdą ok. 30% populacji UE, w porównaniu z 17% w roku 2008.
Proces starzenia siĊ spoáeczeĔstw wiąĪe siĊ wieloma konsekwencjami eko-nomicznymi, spoáecznymi, medycznymi i kulturowymi. Istotnym staje siĊ po-trzeba wspierania samodzielnego Īycia osób starszych, ponownego podejmowa-nia aktywnych ról spoáecznych i wspomagania ich rozwoju osobistego. Dlatego teĪ celem artykuáu jest zaprezentowanie okresu póĨnej dorosáoĞci nie tylko z perspektywy pojawiających siĊ ograniczeĔ i strat, ale takĪe jako okresu no-wych, innych niĪ dotychczas szans i moĪliwoĞci.
2. Rozwój w okresie póĨnej dorosáoĞci
Zgodnie z zaáoĪeniami psychologii life-span, rozwój ontogenetyczny jest procesem, który toczy siĊ przez caáe Īycie [Baltes, Reese i Lipsitt, 1980]. Wy-stĊpujące w ciągu caáego Īycia zmiany rozwojowe nie mają jedynie podáoĪa biologicznego, ale są efektem transakcji jaka zachodzi stale miĊdzy jednostką a zmieniającym siĊ kontekstem indywidualnym, kulturowym i historycznym. Rozwój jest zatem procesem wielowymiarowym i wielokierunkowym, zawiera-jącym zarówno zmiany progresywne (zyski), jak i regresywne (straty) [Trempa-áa, 2001]. Takie pojmowanie rozwoju przekáada siĊ takĪe na okres póĨnej doro-sáoĞci, który przestaje byá wiązany wyáącznie z regresem. Analizowane są za-równo ograniczenia wiązane z tym okresem Īycia, jak i wystĊpujące moĪliwoĞci rozwojowe.
Zmiany rozwojowe w okresie póĨnej dorosáoĞci pojawiają siĊ w wielu ob-szarach [por. Stuart-Hamilton, 2006]. W literaturze dotyczącej starzenia siĊ i staroĞci szeroko opisano negatywne zmiany na poziomie zewnĊtrznym (siwie-nie wáosów, zmarszczki), zmiany wewnĊtrzne (w ukáadzie nerwowym, sercowo-naczyniowym, trawiennym, oddechowym, miĊĞniowo-szkieletowym, moczo-wym, hormonalnym i odpornoĞciowym) oraz zmiany w funkcjonowaniu zmy-sáów [BieĔ, 1997; Carabellese i in., 1993; Perry i in., 2006; Spinelli i in., 1998; StraĞ-Romanowska, 2000; Stuart-Hamilton, 2006].
W okresie póĨnej dorosáoĞci wystĊpuje takĪe wiele przeobraĪeĔ w zakresie funkcjonowania poznawczego i osobowoĞciowego. Na poziomie zdolnoĞci umy-sáowych wystĊpuje jednak znacznie wiĊksze zróĪnicowanie. Niektóre z zacho-dzących zmian trudno teĪ jednoznacznie wartoĞciowaü jako pozytywne bądĨ negatywne.
Wyniki badaĔ nad związkiem wieku z moĪliwoĞciami intelektualnymi wskazują, Īe niektóre zdolnoĞci intelektualnie moĪna utrzymaü na dobrym po-ziomie, a niekiedy nawet podwyĪszaü do póĨnej staroĞci. SprawnoĞü intelektual-na zaleĪy w znacznym stopniu od dotychczasowej aktywnoĞci intelektualnej jednostki oraz fazy staroĞci [Cavanaugh, 1997; Marcinek, 2007]. Wpáyw wieku zaleĪny jest takĪe od branego pod uwagĊ aspektu funkcjonowania intelektualne-go [Marcinek, 2007; Steuden, 2011].
3. StaroĞü – okres strat i ograniczonych moĪliwoĞci
W kaĪdym okresie Īycia, równieĪ w staroĞci, czáowiek realizuje inne zada-nia rozwojowe. Wynika to zarówno z zachodzących zmian biologicznych, jak równieĪ zmian w oczekiwaniach spoáecznych wobec osób w róĪnym wieku. JakoĞü realizacji tych zadaĔ zaleĪy z jednej strony od zasobów jednostki, z
jaki-mi rozpoczyna ona kolejny etap Īycia, z drugiej zaĞ od oczekiwaĔ otoczenia spoáecznego i udzielanego przez nie wsparcia w radzeniu sobie z nimi.
Zgodnie z koncepcją Eriksona [2000, 2002], kaĪdy okres rozwoju niesie ze sobą przypisany mu kryzys, który czáowiek musi we wáaĞciwym czasie rozwią-zaü, aby osiągnąü prawidáowy rozwój wáasnej osobowoĞci. Osiągając ostatnie stadium rozwojowe (póĨna dorosáoĞü), jednostka staje w obliczu kryzysu psy-chospoáecznego: integracja ego versus rozpacz. Zadaniem, jakie czáowiek doj-rzaáy ma do zrealizowania jest osiągniĊcie mądroĞci Īyciowej w wyniku pozy-tywnego bilansu Īycia.
NiepomyĞlne rozwiązanie tego konfliktu prowadzi do rozpaczy. Czáowiek, który nie jest w stanie zaakceptowaü swego dotychczasowego Īycia, nie jest teĪ zdolny pogodziü siĊ z faktem skoĔczonoĞci swego istnienia. Chciaáby zacząü wszystko od nowa, ale równoczeĞnie wie, Īe Īycie jest zbyt krótkie. DoĞwiadcza poczucia, Īe nie ma juĪ czasu na dokonanie istotnych zmian, Īe jest zbyt póĨno na rozpoczĊcie nowego Īycia. W konsekwencji rodzi siĊ Īal z powodu báĊdów Īyciowych i straconych szans, rozgoryczenie i pogarda dla innych. Zamiast wy-korzystywania posiadanych moĪliwoĞci, czáowiek zatraca siĊ w drobnych, jaáo-wych czynnoĞciach, które nie tylko nie dają satysfakcji, ale potĊgują doĞwiad-czaną pustkĊ i bezsens wáasnego istnienia. Pojawiający siĊ stan rozpaczy charak-teryzuje wzmoĪony lĊk przed Ğmiercią, poczucie narastającego chaosu, postrze-ganie wáasnego Īycia jako pozbawionego sensu i celu, poczucie Īalu i rozczaro-wanie [Erikson, 2000, 2002].
Przy opisie sytuacji spoáecznej czáowieka, który wkroczyá w okres póĨnej dorosáoĞci, najczĊĞciej uĪywane są okreĞlenia strata lub koszty starzenia siĊ [Kielar-Turska, 2000]. DoĞwiadczenie utraty odnosi siĊ zarówno do wáasnego organizmu (utrata sprawnoĞci fizycznej, psychicznej), jak i sfery spoáecznej osoby starszej. Ponadto wskazuje siĊ na liczne wydarzenia, które w tym okresie Īycia mogą mieü charakter kryzysogennych:
1. UtratĊ zdrowia, obniĪenie kondycji i atrakcyjnoĞci fizycznej
2. UtratĊ bliskich osób, szczególnie rodziców, wspóámaáĪonka i rówieĞników 3. UtratĊ statusu spoáecznego i ekonomicznego
4. UtratĊ poczucia przydatnoĞci i prestiĪu spoáecznego
5. ZbliĪającą siĊ perspektywĊ Ğmierci [Kielar-Turska, 2000; Mądrzycki, 2002; StraĞ-Romanowska, 2000].
Niezwykle waĪną sytuacją doĞwiadczenia utraty w Īyciu dorosáego czáowie-ka jest wycofanie siĊ z aktywnoĞci zawodowej, niejednokrotnie symbolizujące przekroczenie tzw. progu staroĞci [Pasik, 2006; Finogenow, 2011b]. Choü dla niektórych przejĞcie na emeryturĊ jest szansą na rozwój zainteresowaĔ, wyzna-czenie sobie nowych, pozazawodowych celów, to zawsze jest to sytuacja trudna, wymagająca przystosowania siĊ do nowych warunków i do nowej spoáecznej roli. Choü autorzy nie są zgodni, co do roli, jaką wywiera przejĞcie na emeryturĊ
na jakoĞü Īycia osób starzejących siĊ, wyniki badaĔ pokazują, Īe przymus wyco-fania siĊ z aktywnoĞci zawodowej obniĪa poczucie dobrostanu w tym okresie Īycia [np. Finogenow, 2011b].
Wraz z utratą pracy, obniĪa siĊ status spoáeczny i ekonomiczny czáowieka. Z osoby spoáecznie produktywnej czáowiek staje siĊ osobą w wieku „poproduk-cyjnym”, co przez wiele osób odbierane jest jako sygnaá bezuĪytecznoĞci, bycia niepotrzebnym. Ponadto dotychczasowe, wieloletnie funkcjonowanie w roli zawodowej (np. „jestem pielĊgniarką”, „jestem pedagogiem”) zostaje zastąpione niedookreĞloną rolą emeryta, co moĪe stanowiü zagroĪenie dla poczucia toĪsa-moĞci jednostki. Wycofanie siĊ z Īycia zawodowego wiąĪe siĊ równieĪ z istot-nym ograniczeniem kontaktów spoáecznych. Czáowiek zostaje wykluczony ze wspólnej aktywnoĞci, a kontakty spoáeczne zostają zawĊĪone do rodzinnego, bądĨ najbliĪszego krĊgu jednostki.
Dla niektórych osób doĞwiadczenie staroĞci jest trudniejsze niĪ dla innych. Choü w niektórych przypadkach jest to wynik obiektywnie trudniejszej sytuacji (np. ciĊĪka choroba, brak rodziny, brak Ğrodków do godnego Īycia), to najczĊ-Ğciej trudnoĞci te wynikają ze skáonnoĞci do podejmowania pewnych zaáoĪeĔ dotyczących ich samych, przekonaĔ na temat innych ludzi i Ğwiata, które pod-kreĞlają ciĊĪar brzemienia minionych lat [Hill, 2010]. Szczególną rolĊ przypisuje siĊ zmiennym osobowoĞciowym (zwáaszcza czynnikom wyodrĊbnionym w Modelu Wielkiej Piątki), wskazując na istotne znaczenie wysokiej neurotycz-noĞci i niskiej ekstrawersji negatywnie wpáywających na bilans doĞwiadczeĔ afektywnych [Costa i McCrae, 1980], a takĪe niskiej sumiennoĞci, która utrudnia pozytywną ocenĊ wáasnego Īycia [Hayes i Joseph, 2003].
Autorzy zwracają takĪe uwagĊ na niekorzystną rolĊ sztywnoĞci. Jest ona ro-zumiana jako forma oporu wobec zmian, nawet wtedy, gdy istnieją niepodwa-Īalne dowody na to, Īe zmiany te zwiĊkszyáyby dobrostan psychiczny czáowieka lub przyczyniáy siĊ do poprawy jego zdrowia. WiąĪe siĊ z powierzchownym sposobem myĞlenia o problemach, bez gáĊbszego zastanawiania siĊ nad ich isto-tą i moĪliwymi sposobami ich rozwiązania. Wedáug Ellisa [1987], cecha ta jest jedną z najwiĊkszych barier utrudniających, a niekiedy nawet uniemoĪliwiają-cych, osiągniĊcie zdrowia psychicznego. Nie pozwala ona osobom odrzuciü irracjonalnych i utrudniających adaptacjĊ przekonaĔ na temat ich samych oraz otaczającego ich Ğwiata. SztywnoĞü w okresie póĨnej dorosáoĞci utrudnia efek-tywne radzenie sobie z nieuchronnymi zmianami, ogranicza umiejĊtnoĞü rozwa-Īania róĪnych wariantów rozwiązania napotykanych problemów i sprzyja popeá-nianiu tych samych báĊdów [Hill, 2010].
PowaĪną barierą pozytywnego starzenia siĊ jest takĪe pesymistyczne nasta-wienie wobec wáasnej przyszáoĞci (Scheier, Carver i Bridges, 1994). Opiera siĊ ono na zaáoĪeniu, Īe cokolwiek siĊ stanie, przyczyni siĊ do pogorszenia wáasnej sytuacji i odczuwanego dobrostanu. Pesymizm utrudnia dostrzeganie
pozyty-wów w otaczającej rzeczywistoĞci, utrudnia nawiązanie i podtrzymanie bliskich relacji, a takĪe rodzi poczucie niemocy wobec nadchodzących zdarzeĔ. Wyniki badaĔ wskazują, Īe pesymizm wiąĪe siĊ z symptomami depresji, gorszymi wskaĨnikami zdrowia fizycznego i psychicznego, utrudnia powrót do zdrowia po przebytych zabiegach chirurgicznych.
Istotną barierą w pozytywnym starzeniu siĊ jest takĪe przeĪywanie przez osoby starsze Īalu [Hill, 2010]. Jest on czĊsto wynikiem zgromadzenia bogatej liczby doĞwiadczeĔ Īyciowych oraz zmiany perspektywy, z jakiej są one oce-niane. DoĞwiadczanie Īalu czĊsto prowadzi do wyolbrzymiania lub znieksztaá-cania pewnych aspektów minionych wydarzeĔ, emocjonalnie wiąĪe czáowieka z danym punktem w przeszáoĞci. Wszystko to prowadzi do uszczuplenia zaso-bów emocjonalnych potrzebnych do optymalnego funkcjonowania w bieĪącej rzeczywistoĞci i planowania przyszáoĞci.
Rozwój w okresie póĨnej dorosáoĞci jest takĪe hamowany istniejącymi w spoáeczeĔstwie negatywnymi stereotypami osób starszych [Nelson, 2003]. Czáowiek stary postrzegany jest jako niezdolny do samodzielnego i niezaleĪne-go Īycia, niedoáĊĪny, podatny na choroby, bezproduktywny i fizycznie odraĪają-cy. PodkreĞlane są takĪe niekorzystne zmiany w sferze funkcjonowania spoáecz-nego: sztywne nawyki, konserwatyzm, opór wobec zmian, tendencja do poucza-nia máodszych od siebie, wĞcibskoĞü.
Choü w literaturze odnaleĨü moĪna równieĪ tzw. pozytywne uprzedzenia staroĞci (tzn. czáowiek stary wymaga specjalnej troski, wyjątkowego traktowa-nia), to przedstawiany w nich wizerunek czáowieka starego prowadzi czĊsto do infantylizacji, ograniczania niezaleĪnoĞci, aktywnoĞci i samodzielnego funkcjo-nowania osób starszych [Nelson, 2003].
Negatywne postawy wobec staroĞci prowadzą czĊsto do dyskryminacji osób naleĪących do tej grupy wiekowej. Gorsze traktowanie jest szczególnie widoczne w obszarach ochrony zdrowia, rynku pracy i usáug finansowych [por. M. BrzeziĔ-ska, 2011]. Spoáeczny wizerunek staroĞci i osób starych przekáada siĊ takĪe na podejmowane wobec tej grupy oddziaáywania. WiĊkszoĞü z nich ma charakter pomocowy bądĨ opiekuĔczy, koncentruje siĊ wyáącznie na deficytach seniorów, pomijając ich zasoby i potencjaá rozwojowy. Choü w niektórych sytuacjach takie dziaáania są koniecznoĞcią, ograniczenie kontaktów z osobami starzejącymi siĊ do tego obszaru sprzyja przedmiotowemu traktowaniu osób starszych i ograni-cza ich moĪliwoĞci rozwojowe [Ober-àopatka, 207].
4. StaroĞü – okres szans i rozwoju
Mimo iĪ w opinii spoáecznej funkcjonuje doĞü ujednolicony obraz osób sta-rych, to naleĪy podkreĞliü, Īe w grupie tej istnieje duĪe zróĪnicowanie. Spotkaü moĪna zarówno osoby zgorzkniaáe, wycofane, pozbawione siá i woli dalszego
aktywnego Īycia, jak i osoby pogodne, pogodzone z przemijającym czasem, starające siĊ w peáni wykorzystaü posiadane zasoby osobiste i spoáeczne. Osoby, których obecnoĞü jest pouczająca, wspierająca i przyciągająca mądroĞcią i po-godą ducha.
Badania nad stereotypami dotyczącymi postrzegania staroĞci i ludzi starych ukazują czáowieka starego jako osobĊ chorą, samotną, biedną, zniszczoną, sáabą, zaburzoną emocjonalnie i nieszczĊĞliwą. Jednak w literaturze brak jest jedno-znacznej odpowiedzi na pytanie, czy wiek pogarsza jakoĞü Īycia. Wprawdzie niektóre badania potwierdzają negatywny wpáyw wieku na poczucie dobrostanu [np. Cichocka, 1995; T. Klonowicz i in., 2002], to jednak po wyáączeniu wpáy-wu innych czynników skorelowanych z wiekiem (np. stanu zdrowia, poziomu dochodów) okazuje siĊ, Īe ogólny poziom zadowolenia z Īycia jest wzglĊdnie niezaleĪny od wieku, a starsi nie są mniej zadowoleni z Īycia niĪ máodsi [Cza-piĔski, 1994; SkarĪyĔska, 2003]. Takie rezultaty wspierają postulat, Īe normalne starzenie siĊ w zdrowiu róĪni siĊ od starzenia siĊ w chorobie, a w związku z tym analizując zmiany i moĪliwoĞci związane z wiekiem, powinno siĊ je odizolowaü od zmian wynikających z choroby [Rowe i Kahn, 1987].
Choü Īyjąc dostatecznie dáugo, kaĪdy czáowiek doĞwiadczy pogarszania siĊ stanu zdrowia i osáabienia moĪliwoĞci intelektualnych, ma takĪe szanse, by ten ostatni okres Īycia byá okresem pogodnym i związanym z odczuwaniem satys-fakcji z Īycia. KaĪda utrata, równieĪ ta związana ze starzeniem siĊ organizmu czáowieka, daje bowiem nowe szanse. Pojawiają siĊ moĪliwoĞci rozwoju pew-nych obszarów aktywnoĞci, postaw i filozofii Īycia, do których nie byáo siĊ go-towym na wczeĞniejszych etapach rozwoju, samodzielnoĞci i gáĊbokiej satysfak-cji. Wraz z wiekiem zmienia siĊ sposób oceny wáasnych doĞwiadczeĔ, z innej perspektywy spogląda siĊ na wydarzenia minionych lat, odnajduje siĊ sens sytu-acji trudnych, a takĪe odnajduje potrzebĊ inwestowania w obszary, które wcze-Ğniej uwaĪane byáy za mniej istotne [Kroger, 2002; Marchow, 2004].
Szansa na wzrost w okresie póĨnej dorosáoĞci podkreĞlona zostaáa we wspomnianej juĪ koncepcji Eriksona [2000, 2002]. Pozytywne rozwiązanie kon-fliktu przypadającego na ten ostatni okres Īycia (integracja ego versus rozpacz) prowadzi do osiągniĊcia integracji ego. Towarzyszy jej doĞwiadczenie áadu, harmonii i poczucia sensu w odniesieniu do wáasnego Īycia, innych ludzi i caáe-go Ğwiata. Integracja ego pozwala na osiągniĊcie mądroĞci Īyciowej i peáni doj-rzaáoĞci. Opiera siĊ na zaakceptowaniu ludzkoĞci i wáasnego istnienia jako ko-niecznego i niepowtarzalnego. OsiągniĊcie integracji jest równoznaczne z prze-konaniem o wartoĞci wáasnej drogi Īyciowej mimo ĞwiadomoĞci, Īe mogáaby ona przebiegaü inaczej. Warunkiem jej osiągniĊcia jest pozytywne rozstrzygniĊ-cie konfliktów z wczeĞniejszych etapów rozwojowych, poniewaĪ w tym okresie dochodzi do ich swoistego bilansu.
Funkcjonowanie osób starszych i odczuwana w tym okresie jakoĞü Īycia (uwzglĊdniająca zarówno ocenĊ satysfakcji z wáasnego Īycia, poczucie szczĊ-Ğcia, bilans doĞwiadczeĔ afektywnych) zaleĪy od wielu czynników. W bada-niach nad zadowoleniem z Īycia osób w okresie zmian emerytalnych [Finoge-now, 2011b] wykazano, Īe wyĪszy poziom dochodów, wyksztaácenia oraz pozo-stawanie w związku maáĪeĔskim sprzyja poczuciu dobrostanu osób starszych. Ocena wáasnego Īycia zaleĪy takĪe od zmiennych psychologicznych [Finoge-now, 2008; Finoge[Finoge-now, w druku], zarówno tych, które uwarunkowane są w znacznym stopniu biologicznie (wspomniane powyĪej czynniki osobowoĞci), ale takĪe tych, które ksztaátowane są w procesie caáego Īycia czáowieka. Akcen-towana jest szczególnie rola zasobów osobistych pomocnych w radzeniu sobie ze stresem i sprzyjających podejmowaniu aktywnoĞci prozdrowotnej, m.in. po-czucia koherencji, popo-czucia wáasnej skutecznoĞci, popo-czucia wáasnej wartoĞci oraz poczucia optymizmu [por. Finogenow, 2008].
Pozytywne starzenie siĊ wiąĪe siĊ takĪe ze zdolnoĞcią wybaczania, trakto-waną jako umiejĊtnoĞü pozbycia siĊ urazy i negatywnych przekonaĔ o winowaj-cy, zdolnoĞü przeksztaácania negatywnych uczuü wobec osoby, która wyrządziáa krzywdĊ i zastĊpowania ich emocjami takimi jak wspóáczucie [Hill, 2010]. ZdolnoĞü wybaczania wskazywana jest jako istotny element terapii osób osa-motnionych, przeĪywających ĪaáobĊ po stracie bliskich osób, a takĪe wĞród osób starszych. DziĊki wybaczeniu zmniejsza siĊ doĞwiadczana nienawiĞü i záoĞü wobec osób, które w przeszáoĞci wyrządziáy krzywdĊ, negatywne emocjonalne wydarzenia z przeszáoĞci tracą swoją siáĊ, a to w konsekwencji pozwala na odzy-skanie spokoju i równowagi psychicznej [Mellibruda, 1995].
WaĪnym czynnikiem sprzyjającym pozytywnemu starzeniu siĊ jest takĪe angaĪowanie siĊ w dziaáania altruistyczne, polegające na niesieniu pomocy bez oczekiwania osobistej korzyĞci [Wojciszke, 2000]. Praca w charakterze wolunta-riusza jest Ĩródáem pozytywnych emocji, pozwala czuü siĊ potrzebnym, a wĞród osób starszych jest takĪe sposobem na zastąpienie utraconych Ĩródeá poczucia sensu Īycia, które wczeĞniej związane byáy z wypeánianiem innych ról spoáecz-nych (np. związanych z pracą zawodową) [Erikson, 2002]. WaĪnej roli aktyw-noĞci altruistycznej dowodzą badania przeprowadzone na osobach starszych o niskich dochodach wáasnych [Dulin i in., 2001]. Mimo deklarowanej gorszej sytuacji finansowej (której poziom jest istotnie związany z zadowoleniem z Īy-cia) i gorszego stanu zdrowia, osoby zaangaĪowane w woluntariat wyĪej ocenia-áy poczucie sensu wáasnego Īycia, jakoĞü kontaktów interpersonalnych, do-Ğwiadczany nastrój i miaáy wiĊksze poczucie ciągáoĞci wáasnej toĪsamoĞci jako osoby niĪ ich rówieĞnicy o Ğrednich dochodach, lecz nie angaĪujący siĊ w ak-tywnoĞü altruistyczną.
Szansą na rozwój w okresie póĨnej dorosáoĞci jest takĪe doĞwiadczanie wdziĊcznoĞci. WiąĪe siĊ ona z wiarą, Īe choü Ğwiat nie jest doskonaáy, moĪe byü
Ĩródáem dobrostanu i spokoju [Emmons, Shelton, 2002; Halik, 2004]. WdziĊcz-noĞü sprzyja koncentracji na pozytywnych aspektach otaczającej rzeczywistoĞci, skáania do podejmowania aktywnoĞci, sprzyja ksztaátowaniu bliskich relacji, wyzwala pozytywne emocje (np. radoĞü, nadziejĊ, spokój), a dziĊki temu chroni przed nienawiĞcią, zaáamaniem i niechĊcią wobec wáasnego Īycia [Emmons i McCullough, 2004; Gruszecka, 2003]. WdziĊcznoĞü za wszelkie pozytywne aspekty róĪnorodnych (nawet trudnych) doĞwiadczeĔ, umoĪliwia optymalną adaptacjĊ do nieuchronnej staroĞci oraz jej emocjonalnych konsekwencji. Po-niewaĪ wymaga uznania, Īe Īycie jest wartoĞciowe, bez wzglĊdu na trudnoĞci i niepowodzenia, osoby, które jej doĞwiadczają mają szansĊ na pozytywne sta-rzenie siĊ nawet w obliczu trudnych wyzwaĔ i problemów [Hill, 201].
5. Podsumowanie
Choü okres póĨnej dorosáoĞci wiąĪe siĊ nieuchronnie z niekorzystnymi zmianami rozwojowymi zarówno w sferze fizycznej, jak i poznawczej, coraz czĊĞciej akcentuje siĊ zarówno potrzebĊ, jak i moĪliwoĞci rozwoju w tym okresie Īycia. Dopiero takie ujĊcie staroĞci, w którym podkreĞlony jest jej progresywny charakter, stanowi bowiem peány i rzeczywisty opis zjawiska [Kowalik, 2000].
Niezwykle interesujące dowody moĪliwoĞci rozwojowych w ostatnim okre-sie Īycia odnaleĨü moĪna wĞród osób zrzeszonych w zorganizowane grupy se-niorów np. Uniwersytety Trzeciego Wieku [por. Kryszkiewicz, 2006; Zaorska, 2006]. Podejmowana przez sáuchaczy aktywnoĞü spoáeczna obejmuje zarówno sfery waĪne dla samych sáuchaczy, jak i te, które są istotne dla caáej spoáeczno-Ğci. Ponadto dziaáania tych grup niejednokrotnie nie ograniczają siĊ do najbliĪ-szego regionu, ale czĊsto wykraczają poza granice kraju. Taka aktywnoĞü osób starszych wskazuje na wystĊpowanie w tym okresie Īycia duĪego potencjaáu i moĪliwoĞci efektywnego wspomagania rozwoju [Dunlosky i in., 2003]. Dowo-dzi, Īe czáowiek w okresie staroĞci moĪe pozostawaü aktywny intelektualnie, fizycznie, psychicznie, moĪe utrzymywaü szerokie i pozytywne kontakty towa-rzyskie, a takĪe rozwijaü swoje zainteresowania, realizowaü swoje marzenia i samego siebie.
Literatura
Baltes P. B., 1987, Theoretical propositions of life-span developmental psychology: On the Dyna-mics between growth and decline, “Developmental Psychology”, nr 23, 611–626.
Baltes P. B., 1997, On the incomplete architecture of human ontogeny: Selection, Optimization, and Compensation as fundation of developmental theory, “American Psychologist”, nr 52, 366–380.
Baltes P. B., Reese H. W., Lipsitt L. P., 1980, Life-Span Developmental Psychology, “Annual Reviev of Psychology”, nr 31, 65–110.
BieĔ B., 1997, Starzenie siĊ pomyĞlne versus zwyczajne, „Gerontologia Polska”, nr 5, 40–44 Birren J. E., 1961a, A brief history of the psychology of aging. Part 1, “The Gerontologist”, nr 1,
69–77.
Birren J. E., 1961b, A brief history of the psychology of aging. Part 2, “The Gerontologist”, nr 1, 127–134.
BrzeziĔska A., 2006, Rozwój w póĨnym okresie dorosáoĞci, Wykáad wygáoszony 7.04.2006r. na Interdyscyplinarnym Seminarium Gerontologicznym w SWPS.
BrzeziĔska M., 2011, Proaktywna staroĞü. Strategie radzenia sobie ze stresem w okresie póĨnej dorosáoĞci, Difin, Warszawa, 219 s.
Carabellese C., Appollonio I., Rozzini R., Bianchetti A., Frisoni G. B., Frattola L., Traubucchi M., 1993, Sensory Impairment and Quality of Life in a Community Elderly Population, “Journal of the Americam Geriatrics Society”, nr 41, 401–407.
Cavanaugh J., 1997, Starzenie siĊ, [w:] Bryant P.E., Colman A.M. (red.), Psychologia rozwojowa, Wyd. Zysk i S-ka, PoznaĔ,109–132.
Cichocka M., 1995, Psychologiczne determinanty pomocy psychologicznej dla czáowieka starego, [w:] Waligóra B. (red.), Elementy psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe UAM, PoznaĔ, t. 4, 79–94.
Dulin P., Hill R. D., Anderson D., Rasmussen D., 2001, Altruism as a predictor of life satisfaction in a sample of low-income older adult service providers, “Journal of Mental Health and Aging”, nr 7, 349–359.
Dunlosky J., Kubat-Silman A. K., Hertzog Ch., 2003, Training monitoring skills improves older adults’ self-paced associative leaning, “Psychology and Aging”, nr 18, 340–345.
Ellis A., 1987, The impossibility of achieving consistently good mental health, “American Psycho-logist”, nr 42, 364–375.
Emmons R.A., Shelton C.M., 2002, Gratitude and science of positive psychology, [w:] Snyder C. R., Lopez S. J. (red.), Handbook of positive psychology, Oxford University Press, New York, 459–471 Erikson E. H., 2000, DzieciĔstwo i spoáeczeĔstwo, Dom Wyd. Rebis, PoznaĔ, 451 s.
Erikson E. H., 2002, Dopeániony cykl Īycia, Dom Wyd. Rebis, PoznaĔ, 144 s.
Finogenow M., 2011a, Starzenie siĊ spoáeczeĔstwa i starzenie siĊ kompetencji, [w:] Znajmiecka-Sikora M., KĊdzierska B., Roszko E. (red.), Ksztaácenie ustawiczne od A do Z. Kompetencje pracowników a wspóáczesne potrzeby rynku pracy, SATORI druk, àódĨ, 211–234.
Finogenow M., 2011b, Zadowolenie z Īycia w okresie przejĞcia na emeryturĊ – uwarunkowania socjo-demograficzne, [w:] Bielawska-Batorowicz E., GoliĔska L. (red.), Rodzina i praca w warunkach kryzysu, Wyd. Uà, àódĨ, 335–347.
Finogenow M., 2008, Psychologiczne uwarunkowania zadowolenia z Īycia w wieku emerytalnym – wyniki modelowania równaĔ strukturalnych, „Polskie Forum Psychologiczne”, nr 13, 82–95. Finogenow M., w druku. Psychologiczne wyznaczniki zadowolenia z Īycia osób w wieku
emerytal-nym, „Chowanna”.
Gruszecka E., 2003, Poczucie wdziĊcznoĞci: próba opisu i wyjaĞnienia, „Psychologia JakoĞci ĩycia”, nr 2, 207–227.
Hayes N., Joseph S., 2003, Big 5 correlates of three measures of subjective well-being, “Personali-ty and Indyvidual Differences”, nr 34, 723–727.
Halik T., 2004, Co nie jest chwiejne, jest nietrwaáe, Wyd. WAM, Kraków, 336 s.
Hill R. D., 2010, Pozytywne starzenie siĊ. Máodzi duchem w jesieni Īycia. Laurum, Warszawa, 312 s. Kielar-Turska M., 2000, Rozwój czáowieka w peánym cyklu Īycia, [w:] Strelau J. (red.),
Psycholo-gia. Podrecznik akademicki, GWP, GdaĔsk, t. 1, 324–329.
Klonowicz S., 1986, Starzenie siĊ ludnoĞci, [w:] Encyklopedia Seniora, Wiedza Powszechna, Warszawa, 35–56.
Klonowicz T., Cichomski B., Eliasz A., 2002, Pieniądze dają szczĊĞcie, zdrowie i ..., „Psychologia JakoĞci ĩycia”, nr 1, 19–34.
Kowalik S., 2000, Wspomaganie rozwoju w procesie starzenia siĊ, [w:] Kaja B. (red.), Wspoma-ganie rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja, Wyd. Uczelniane WSP Bydgoszcz, t. 2, 65–80.
Kroger J., 2002, Identity processes and contents through the years of late adulthood, “Identity: an Interational Journal of Theory and Research”, nr 2, 81–99.
Kryszkiewicz Cz., 2006, Aktywne Īycie seniorów warunkiem pomyĞlnego starzenia siĊ, [w:] Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie siĊ a satysfakcja z Īycia, Wyd. KUL, Lublin, 281–288.
Marchow M., 2004, PóĨna dorosáoĞü –szanse rozwoju, „Remedium”, nr 6, 4–5
Marcinek P., 2007, Funkcjonowanie intelektualne w okresie staroĞci, „Gerontologia Polska”, nr 3, 69–75.
Mądrzycki T., 2002, OsobowoĞü jako system tworzący i realizujący plany, Wyd. UG, GdaĔsk, 290 s. Mellibruda J., 1995, Puáapka nie wybaczonej krzywdy, IPZiT, Warszawa, 124 s.
Nelson T., 2003, Psychologia uprzedzeĔ. GWP, GdaĔsk, 392 s.
Nowicka A., 2006, StaroĞü jako faza Īycia czáowieka, [w:] Nowicka A. (red.), Wybrane problemy osób starszych. Oficyna Wyd. Impuls, Kraków, 17–26.
Ober-àopatka K., 2007, Wspomaganie rozwoju czy opieka w okresie póĨnej dorosáoĞci?, [w:] BrzeziĔska A. I., Ober-àopatka K., Stec R., Zióákowska K. (red.), Szanse rozwoju w okresie póĨnej dorosáoĞci, Wyd. Fundacji Humaniora, PoznaĔ, 187–198.
Pasik M., 2006, Sytuacyjne i podmiotowe uwarunkowania przystosowania do emerytury, [w:] Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie siĊ a satysfakcja z Īycia, Wyd. KUL, Lublin, 301–312.
Perry S., McGrother W., Turner K., Leicestershire MCR Incontinence Study Group, 2006, An investigation of the relationship anxiety and depression and urinary incontinence in woman: Deve-lopment of a psychological model, “British Journal of Health Psychology”, nr 11, 463–482. Rowe J. W., Kahn R. L., 1987, Human aging: Usual and successful, “Science”, nr 237, 143–149 Scheier M. F., Carver C. S., Bridges M. W., 1994, Distinguishing optimism from neuroticism (and
trait anxiety, self-mastery, and self-esteem): A reevaluation of the Life Orientation Test, “Jo-urnal of Personality & Social Psychology”, nr 67, 1063–1078.
SkarĪyĔska K., 2003, Cele Īyciowe, zaufanie interpersonalne i zadowolenie z Īycia, „Psychologia JakoĞci ĩycia”, nr 2, 35–49.
Spinelli D., Faroni E., Castellini G., 1998, The “Personality” of the Glaucomatous Patient. Preli-minary Results, „Acta Ophthalmologica Scandinavica”, 53–54.
Steuden S., 2011, Psychologia starzenia siĊ i staroĞci, PWN, Warszawa, 250 s.
StraĞ-Romanowska M., 2000, PóĨna dorosáoĞü. Wiek starzenia siĊ, [w:] Harwas-Napieraáa B., Trempaáa J. (red.), Psychologia rozwoju czáowieka, PWN, Warszawa, t. 2, s. 263–292. StraĞ-Romanowska M., 2001, I Konferencja Psychologów Life-Span: miĊdzy psychologią
rozwo-jową a psychologią rozwoju, „Przegląd Psychologiczny”, nr 44, 93–104.
Stuart-Hamilton I., 2006, Psychologia starzenia siĊ i staroĞci, Wyd. Zysk i S-ka, PoznaĔ, 303 s. Szarota Z., 2002, Instytucje i placówki wspierające staroĞü (na przykáadzie Krakowa), [w:] BraĔka
Z. (red.), Podmioty opieki i wychowania. Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, 161–178.
Szatur-Jaworska B., BáĊdowski P., DziĊgielewska M., 2006, Podstawy gerontologii spoáecznej, ASPRA-JR, Warszawa, 324 s.
Trempaáa J., 2001, Dwa przeáomy w badaniach nad rozwojem psychicznym czáowieka, „Przegląd Psychologiczny”, nr 44, 85–92.
Tyszkowa M. (red.), 1988, Rozwój psychiczny czáowieka w ciągu Īycia, PWN, Warszawa, 287 s. Turner J. S., Helms D. B., 1999, Rozwój czáowieka, WSiP, Warszawa, 725 s.
Wojciszke B., 2000, Relacje interpersonalne, [w:] Strelau J. (red.), Psychologia. PodrĊcznik aka-demicki, GWP, GdaĔsk, t. 3, 147–186.
Zaorska Z., 2006, Sáuchacze Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, [w:] Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie siĊ a satysfakcja z Īycia, Wyd. KUL, Lublin, 401–411.
Maria Finogenow
DEVELOPMENT IN LATE ADULTHOOD – OPPORTUNITIES AND THREATS Abstract
According to the principles of life-span psychology, development is a lifetime process that lasts from birth to death. It is multi-dimensional in nature and encompasses both progressive and regressive change.
The paper focuses on developmental changes typical of the last period of life, and investigates limitations and barriers impeding personal development in the elderly. Personality traits that may prevent positive adaptation to the old age are indicated, together with the opportunities for deve-lopment in late adulthood and the factors conducive to positive ageing.
